Fiefia ʻIa Sihova Neongo ʻa e Ngaahi ʻAhiʻahí
FAKAMATALA FAI ʻE GEORGE SCIPIO
ʻI Tīsema 1945, naʻá ku tokoto ai ʻi ha loki he falemahakí, kuó u mamatea fakaʻaufuli tuku kehe pē hoku ongo nimá mo e ongo vaʻé. Naʻá ku fakakaukau naʻe fakataimi pē ʻa e tuʻunga naʻá ku ʻi aí, ka naʻe veiveiua ʻa e niʻihi pe te u toe lava ʻo ʻalu. Ko ha ʻahiʻahi moʻoni ē ko ia ki ha taʻu 17 longomoʻui! Naʻá ku fakafisi ke tali ha vavalo pehē. Naʻe lahi ʻaupito ʻeku ngaahi palaní, ʻo kau ai ha folau ki ʻIngilani mo hoku pule ngāué ʻi he taʻu hoko maí.
NAʻE maʻukovia au ʻe ha mahaki poliō naʻe tō ʻa ia naʻe mafola ia ʻi homau motu nofoʻangá ʻi Sā. Helenā. Naʻá ne tāmateʻi ʻa e kakai ʻe toko 11 pea fakatupunga ʻa e tokolahi ke ʻikai toe lava ʻo fai ha meʻa. Lolotonga ʻeku tokoto ʻi hoku mohengá, naʻe lahi ai hoku taimi ke fakakaukauloto atu ki he fuonounou ʻo ʻeku moʻuí pea ki hoku kahaʻú. ʻI heʻeku fai peheé, naʻe kamata ke u ʻiloʻi, neongo ʻeku faingataʻaʻiá, ʻoku ʻi ai ʻa e ʻuhinga ke u fiefia ai.
Ko ha Kamataʻanga Anga-Fakatōkilalo
ʻI he 1933 ʻi hoku taʻu nimá, ko ʻeku tamaí, ko Tom, ko ha polisi ia mo ha tīkoni ʻi he Siasi Papitaisó, naʻá ne maʻu ai ha ngaahi tohi mei ha toko ua ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko ha ongo ʻevangeliō taimi-kakato kinaua, pe ongo tāimuʻa, ʻa ia naʻá na ʻaʻahi taimi nounou mai ki he motú.
Ko e taha ʻo e ngaahi tohí naʻe ui ko e The Harp of God. Naʻe ngāueʻaki ia ʻe heʻeku tamaí ʻi hono ako ʻa e Tohitapú mo homau fāmilí pea mo e faʻahinga mahuʻingaʻia tāutaha ʻe niʻihi. Ko ha fakamatala faingataʻa ia, pea naʻe mātuʻaki siʻisiʻi ʻa e meʻa naʻe mahino kiate au ʻi aí. Ka ʻoku ou manatuʻi ʻeku fakaʻilongaʻi ʻa e konga Tohitapu kotoa pē naʻa mau lāulea ki aí ʻi heʻeku tatau Tohitapú. Naʻe vave hono ʻiloʻi ʻe heʻeku tamaí ko e meʻa naʻa mau akó ko e moʻoní ia pea naʻe kehe ia mei he meʻa naʻá ne malangaʻi ʻi he Siasi Papitaisó. Naʻe kamata ke ne talanoa ki he niʻihi kehé fekauʻaki mo ia pea malanga mei he tuʻunga malangá ʻoku ʻikai ha Tolu-Tahaʻi-ʻOtua, ʻikai ha afi ʻo heli, pea ʻikai ha soulu taʻefaʻamate. Naʻe fakatupunga ʻe he meʻá ni ha vālau ʻi he siasí.
Faifai atu, ʻi ha feinga ke fakaleleiʻi ʻa e fakakikihí, naʻe ui ai ha fakataha fakasiasi. Naʻe ʻeke ai ʻa e fehuʻi, “Ko hai ʻoku kau ki he kau lotu Papitaisó?” Naʻe kau ki ai ʻa e tokolahi tahá. Ko e fehuʻi hono hokó, “Ko hai ʻoku kau kia Sihová?” Ko e toko 10 pe 12 nai naʻa nau kau ki aí. Naʻe fekau leva ke nau mavahe mei he siasí.
Ko ha kamataʻanga anga-fakatōkilalo ia ʻo ha lotu foʻou ʻi Sā. Helenā. Naʻe fetuʻutaki ʻeku tamaí ki he ngaahi ʻuluʻiʻapitanga ʻo e Sōsaieti Taua Leʻó ʻi he ʻIunaite Seteté ʻo kole ha mīsini hiki kalamafoni ke tā ai ʻa e ngaahi malanga naʻe hiki faka-Tohitapú ki he kakaí. Naʻe tala ange ki ai naʻe fuʻu lahi ʻa e mīsiní ke ʻomai ki Sā. Helenā. Naʻe ʻomai leva ha kalamafoni siʻisiʻi, pea toe ʻota mai ʻe he fanga tokouá ki mui ha toe kalamafoni ʻe ua. Naʻa nau ʻalu lalo takai holo ʻi he motú pea ʻi ha ʻasi, ʻi hono ʻave ʻa e pōpoakí ki he kakaí.
ʻI he mafola ʻa e pōpoakí, naʻe pehē pē mo e fakafepakí. ʻI hoku ʻapiakó, naʻe hiva ai e tamaikí: “Omi ʻo fanongo, omi ʻo fanongo, ko e tāmeʻa kalamafoni ʻa Tommy Scipio!” Ko ha ʻahiʻahi lahi ia kiate au, ko ha tamasiʻi ako naʻe loto ke leleiʻia ai hono toʻumeʻá. Ko e hā naʻá ne tokoniʻi au ke kātakí?
Ko homau fuʻu fāmilí—mo e fānau ʻe toko ono—naʻa mau ako Tohitapu fakafāmili tuʻumaʻu. Naʻa mau toe lau fakataha ʻa e Tohitapú ʻi he pongipongi kotoa ki muʻa he kai pongipongí. Naʻe hoko eni ʻo ʻikai ha veiveiua ko ha meʻangāue ʻi hono tokoniʻi homau fāmilí ke hokohoko atu ʻa e anga-tonu ʻi he moʻoní ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú. Naʻá ku maʻu fakafoʻituitui ha manako ki he Tohitapú ʻi ha kei taʻu siʻi, pea ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, naʻá ku tauhi maʻu ai ʻa e tōʻonga ʻo e lau Tohitapu tuʻumaʻú. (Sāme 1:1-3) ʻI he aʻu ki he taimi naʻá ku ʻosi ai mei he akó ʻi hoku taʻu 14, naʻá ku tuʻu fefeka ʻi he moʻoní, pea naʻe ʻi hoku lotó ʻa e manavahē kia Sihová. Naʻe ʻai ʻe he meʻá ni ke u lava ʻo fiefia ʻia Sihova neongo ʻa e ngaahi ʻahiʻahi ko iá.
Ngaahi ʻAhiʻahí mo e Fiefia Lahi Ange
ʻI heʻeku tokoto ko ia ʻi he mohenga ʻo e mamahí ʻo fakakaukau ki he ngaahi muʻaki taʻu ko iá mo ʻeku ngaahi ʻamanaki ki he kahaʻú, naʻá ku ʻiloʻi mei heʻeku ako ʻa e Tohitapú ko e puke ko ení naʻe ʻikai ko ha ʻahiʻahi ia pe tautea mei he ʻOtuá. (Semisi 1:12, 13) Ka neongo ia, ko e polioó ko ha ʻahiʻahi fakamamahi, pea ko hono ngaahi nunuʻá ʻe nofo ia mo au ʻi he toenga ʻo ʻeku moʻuí.
ʻI heʻeku fakaakeaké, naʻe pau ke u toe ako ʻalu. Naʻe ʻikai toe lava ke u ngāueʻaki ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi uoua ʻi hoku ongo nimá. ʻOku ʻikai lava ke u lau ʻa e taimi naʻá ku tō ai ki lalo ʻi he ʻaho kotoa. Ka, ʻi he lotu fakamātoato mo ha feinga hokohoko, ʻi he aʻu mai ki he 1947, naʻe malava ai ke u ʻalu ʻi ha tokoni ʻa ha tokotoko.
Lolotonga ʻa e taimi ko iá naʻá ku ʻofa ai ʻi ha finemui, ko Doris, ʻa ia naʻe kau fakataha mo au ʻi heʻeku ngaahi tui fakalotú. Naʻá ma fuʻu kei iiki ke fakakaukau fekauʻaki mo e malí, ka naʻe ueʻi ai au ke u fai ha fakalakalaka lahi ange ai ʻi heʻeku ʻalú. Naʻá ku toe tukuange foki mo ʻeku ngāué koeʻuhi naʻe ʻikai feʻunga ʻa e vāhengá ke fakahoko ai ha nofo mali, pea naʻá ku fokotuʻu ai hoku fale ngāue ki he nifó, ʻa ia naʻe lele ia ʻi he taʻu ʻe ua hono hokó. Naʻá ma mali ʻi he 1950. ʻI he aʻu mai ki he taimi ko iá naʻá ku maʻu ha paʻanga feʻunga ke fakatau mai ʻaki ha kiʻi kā. Naʻá ku lava ai he taimi ko iá ke ʻave ʻa e fanga tokouá ki he ngaahi fakatahá pea ki he ngāue fakamalangá.
Ngaahi Laka Ki Muʻa Fakateokalati ʻi he Motú
ʻI he 1951, naʻe ʻomai ai ʻe he Sōsaietí honau ʻuluaki fakafofongá kiate kimautolu. Ko Jacobus van Staden ia, ko ha talavou mei ʻAfilika Tonga. Naʻá ma toki hiki pē ki ha fale lelei, ko ia naʻe lava ke ma tuku ia ke ne nofo ai ʻi ha taʻu kakato ʻe taha. Koeʻuhi he naʻá ku ngāue pē kiate au, naʻá ma fakamoleki ʻa e taimi lahi fakataha ʻi he ngāue fakamalangá, pea naʻá ku maʻu ha ako mahuʻinga lahi meiate ia.
Ko Jacobus, pe ko Koos ʻi heʻemau uí, naʻá ne fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi fakataha tuʻumaʻu fakaefakatahaʻanga, ʻa ia naʻa mau kau fiefia kotoa ki ai. Naʻe ʻi ai ʻemau palopalema fakaemeʻalele koeʻuhi ko e ongo kā pē ʻe ua ʻi he lotolotonga kotoa ʻo e faʻahinga mahuʻingaʻiá. Ko e feituʻú ʻoku tokakovi mo tafungofunga, pea naʻe siʻi pē ʻa e ngaahi hala lelei ʻi he taimi ko iá. Ko ia ai, ko ha ngāue lahi ia ke ʻave ʻa e tokotaha kotoa pē ki he ngaahi fakatahá. Naʻe kamata lue pongipongia ʻa e niʻihi ia. Naʻá ku ʻave ʻa e toko tolu ʻi heʻeku kiʻi kaá ʻo tuku atu kinautolu ki ha feituʻu ʻi he halá. Naʻa nau hifo ʻo hoko atu ai ʻa e lué. Naʻá ku foki ʻo ʻomai mo e toe toko tolu ʻo tuku atu ki ha feituʻu, peá u foki. Naʻe faifai pē, ʻo aʻu ʻa e tokotaha kotoa pē ki he fakatahá ʻi he foungá ni. Hili ʻa e fakatahá, naʻa mau muimui pē ʻi he founga tatau ke ʻave ʻa e tokotaha kotoa pē ki ʻapi.
Naʻe toe akoʻi kimautolu ʻe Koos ki he anga ʻo hono fai ʻo e ngaahi tuʻuaki ola lelei ʻi he ngaahi matapaá. Naʻe lahi ʻa e ngaahi meʻa lelei naʻa mau hokosiá pea ʻikai loko lelei ʻa e niʻihi. Ka ko e fiefia ko ia naʻa mau maʻu ʻi he ngāue fakamalangá naʻe fakalaka ia ʻi he ngaahi ʻahiʻahi kotoa naʻe fakatupunga ʻe he kau fakafepaki ki heʻemau ngāue fakamalangá. ʻI he pongipongi ʻe taha naʻá ku ngāue ai mo Koos. ʻI heʻema fakaofiofi atu ki ha matapā, naʻá ma fanongo atu ai ki ha leʻo mei loto. Naʻe lautohi leʻo-lahi ha tangata mei he Tohitapú. Naʻe lava lelei ke ma fanongo atu ki he ngaahi lea anga-maheni ʻo e Aisea vahe 2. ʻI heʻene aʻu ki he veesi 4, naʻá ma tukituki. Naʻe fakaafeʻi ai kimaua ki loto ʻe ha tangataʻeiki taʻumotuʻa anga-fakakaumeʻa, pea naʻá ma ngāueʻaki ai ʻa e Aisea 2:4 ke fakamatalaʻi ange kiate ia ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Naʻe kamata ha ako Tohitapu mo ia neongo naʻá ne nofo ʻi ha feituʻu naʻe mātuʻaki faingataʻa ʻa e aʻu ki aí. Naʻe pau ke ma fāifononga hifo ʻi ha tafungofunga, ʻo kolosi ʻi ha vai ʻi ha ngaahi fuʻu maka lakaʻanga, kaka ki ʻolunga ʻi ha toe tafungofunga, pea toki hifo ai ki hono falé. Ka naʻe ʻaonga ia. Naʻe tali ʻe he tangataʻeiki anga-vaivai ko ení ʻa e moʻoní peá ne papitaiso. Ke ne aʻu ki he ngaahi fakatahá, naʻá ne luelue mo ha ongo tokotoko ki ha feituʻu ʻa ia naʻe lava ke u ʻave ai ia he toenga ʻo e fonongá ʻi he kaá. Ki mui maí, naʻá ne mate ko ha Fakamoʻoni anga-tonu.
Naʻe fakafepaki ʻa e komisiona polisí ki heʻemau ngāué peá ne toutou fakamana ke fakafoki ʻa Koos. Naʻá ne ui ʻa Koos tuʻo taha ʻi he māhina ke fakafehuʻi. Ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo hono ʻoange maʻu pē kiate ia ʻe Koos ʻa e ngaahi tali hangatonu mei he Tohitapú naʻá ne ʻai ia ke aʻu ʻo toe fakafili lahi ange. ʻI he taimi taki taha naʻá ne fakatokanga ai kia Koos kuo pau ke tuku ʻene malangá, ka ʻi he taimi taki taha naʻá ne maʻu ai ha fakamoʻoni. Naʻá ne hokohoko atu ke fakafepakiʻi ʻa e ngāué naʻa mo e hili e mavahe ʻa Koos mei Sā. Helenā. Pea naʻe fakafokifā pē ʻa e puke ʻa e komisioná, ko ha tangata lahi, mālohi, pea hoko ʻo mātuʻaki tutue. Naʻe ʻikai lava ke ʻilo ʻe he kau toketaá pe ko e hā e meʻa naʻe fehālaaki ʻiate iá. Ko hono ikuʻangá, naʻá ne mavahe ai mei he motú.
Papitaiso mo e Tupu Papau
Hili ʻa e ʻi he motú ʻa Koos ʻi he māhina ʻe tolu, naʻá ne ongoʻi naʻe taau ke fai ha malanga papitaiso. Ko ha palopalema ia ke maʻu ha vai feʻunga. Naʻa mau fakapapauʻi leva ke keli ha fuʻu luo lahi, ʻo simaʻi, pea ʻave ki ai ha vai ke fakafonuʻaki. Ko e pō ko ia ki muʻa he papitaisó, naʻe ʻuha, pea ʻi he pongipongi hokó naʻa mau fiefia ʻi he ʻilo naʻe fonu ngutungutu ʻa e luó.
ʻI he pongipongi Sāpate ko iá naʻe fai ai ʻe Koos ʻa e malanga papitaisó. ʻI heʻene kole ke tuʻu hake ʻa e kau teu papitaisó, naʻe tuʻu hake ʻa e toko 26 ʻo kimautolu ke tali ʻa e ngaahi fehuʻi mahení. Naʻa mau maʻu ʻa e monū ke hoko ko e ʻuluaki Kau Fakamoʻoni ia ne papitaiso ʻi he motú. Ko e ʻaho fakafiefia taha ia ʻi heʻeku moʻuí koeʻuhi he naʻá ku hohaʻa maʻu pē naʻa hoko mai ʻa ʻĀmaketone ki muʻa ke u papitaiso.
Naʻe faifai atu ʻo fokotuʻu ha fakatahaʻanga ʻe ua, ko e taha ʻi Levelwood mo e taha ʻi Jamestown. ʻI he uike taki taha ko e toko tolu pe fā ʻo kimautolu naʻa mau fononga ʻi he kilomita ʻe 13 ki ha fakatahaʻanga ʻe taha ke fai ʻa e Akoʻanga Fakafaifekau Fakateokalatí mo e Fakataha Ngāué ʻi he efiafi Sāpaté. Hili e ngāue fakamalanga ʻi he pongipongi Sāpaté, naʻa mau foki ai ʻo fai ʻa e ngaahi fakataha tatau, pea pehē ki he Ako Taua Leʻo, ʻi heʻemau fakatahaʻangá tonu ʻi he hoʻataá mo e efiafí. Ko ia ko homau ngaahi fakaʻosinga ʻo e uiké naʻe fakafonuʻaki ia ʻa e ngaahi ngāue longomoʻui fakateokalati fakafiefia. Naʻá ku fakaʻamu ke fai taimi-kakato ʻa e ngāue fakamalangá, ka naʻe ʻi ai hoku fāmili ke tokoniʻi. Ko ia ʻi he 1952, naʻá ku foki ai ki he ngāue fakapuleʻangá ʻo hoko ko ha toketā-nifo tuʻumaʻu.
ʻI he 1955, naʻe kamata ʻaʻahi mai ai ʻa e kau fakafofonga fefonongaʻaki ʻo e Sōsaietí, ko e kau ʻovasia fakafeituʻú, ki he motú ʻi he taʻu taki taha, pea naʻa nau nofo ʻi hoku ʻapí ʻi ha konga ʻo ʻenau ʻaʻahí. Ko ha tākiekina lelei kinautolu ki homau fāmilí. ʻI he taimi tatau nai, naʻá ku toe maʻu ai ʻa e monū ʻo e kau ʻi hono fakahāhā takai ʻa e foʻi filimi ʻe tolu ʻa e Sōsaietí ʻi he motú.
Ko e ʻAsemipilī Fakalotomāfana Finangalo Fakaʻotuá
ʻI he 1958, koeʻuhi ke kau ki he ʻAsemipilī Finangalo Fakaʻotua Fakavahaʻapuleʻanga ʻi Niu ʻIoké, naʻá ku toe fakafisi ai mei he ngāue fakapuleʻangá. Ko e fakalakalaka mahuʻinga ʻa e ʻasemipilī ko iá ʻi heʻeku moʻuí—ko ha faingamālie ia naʻá ne ʻomai kiate au ʻa e ʻuhinga lahi ki he fiefia ʻia Sihová. Koeʻuhi ko e ʻikai ha vaka tuʻumaʻu ki he motú, naʻa mau mamaʻo feʻunga mo e māhina ʻe nima mo e konga. Naʻe ʻaho valu ʻa e ʻasemipilií, pea ko e ngaahi kongá naʻe mei he hiva pongipongí ʻo aʻu ki he hiva poʻulí. Ka naʻe ʻikai ʻaupito te u helaʻia, pea naʻá ku fakatuʻotuʻa atu ki he ʻaho taki taha. Naʻá ku maʻu ʻa e monū ko hono fakafofongaʻi ʻa Sā. Helenā ʻi he miniti ʻe ua ʻi he polokalamá. Ko e lea ki he fuʻu kakai tokolahi ʻi he Yankee Stadium mo e Polo Grounds ko ha ʻahiʻahi faingataʻa ia naʻá ku hokosia.
Naʻe ʻai ʻe he ʻasemipilií ke mālohi ʻeku fakapapau ke tāimuʻá. Ko e malanga maʻá e kakaí, “Ko e Pule ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá—ʻOku Vave ʻa e Ngataʻanga ʻo e Māmaní?,” naʻe tautefito ʻene fakalototoʻá. Hili ʻa e ʻasemipilií, naʻa mau ʻaʻahi ai ki he ngaahi ʻuluʻi ʻapitanga ʻo e Sōsaietí ʻi Brooklyn ʻo mamata he fale ngāué. Naʻá ku talanoa ai kia Tokoua Knorr, ko e palesiteni ia ʻo e Sōsaieti Taua Leʻó he taimi ko iá, ʻo fekauʻaki mo e fakalakalaka ʻa e ngāué ʻi Sā. Helenaá. Naʻá ne pehē ʻokú ne fakaʻamu ke ʻaʻahi ʻi ha ʻaho ki he motú. Naʻa mau foki mo e ngaahi tepi kuo hiki ʻo e ngaahi malangá kotoa pea pehē ki he ngaahi heleʻuhila ʻo e ʻasemipilií ke ʻinasi ai mo e fāmilí pea mo e kaungāmeʻá.
Maʻu ʻa e Taumuʻa ko e Ngāue Taimi-Kakató
ʻI heʻeku fokí, naʻe toe fakaʻaliʻali mai ʻeku ngāue motuʻá, he naʻe ʻikai ha toketā-nifo he motú. Kae kehe, naʻá ku fakamatala ange kuó u fakahangahanga ke hū ki he ngāue fakafaifekau taimi-kakató. Hili ha ngaahi alea lahi naʻe fai ʻa e loto-taha ʻe lava ke u ngāue ʻaho ʻe tolu he uike, ka ʻi ha vāhenga māʻolunga ange ia ʻi he taimi naʻá ku ngāue ʻaho ʻe ono ai he uiké. Naʻe fakamoʻoniʻi ai e moʻoni ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsū: “Mou kumi muʻa ki hono puleʻanga, mo e maʻoniʻoni aʻana, pea ʻe ʻatu mo ia foki ʻa e ngāhi meʻa ko ia kotoa.” (Mātiu 6:33) Ko e fononga holo he feituʻu tafungofunga ʻo e motú ʻi hoku ongo vaʻe vaivaí naʻe ʻikai ke faingofua maʻu pē kiate au. Neongo ia, naʻá ku tāimuʻa he taʻu ʻe 14 peá u malava ʻo tokoniʻi ʻa e tokolahi ʻo e kaungānofo ʻi he motú ke ʻiloʻi ʻa e moʻoní—ko ha tupuʻanga moʻoni ia ʻo e fiefia lahi.
ʻI he 1961, naʻe loto ai ʻa e puleʻangá ke ʻave au ki he ʻOtu Motu Fisí ki ha ako taʻetotongi taʻu ʻe ua koeʻuhi ke u lava ʻo hoko ai ko ha toketā-nifo poto taau kakato. Naʻe aʻu ʻo nau tuʻuaki mai ke ʻave au fakataha mo hoku fāmilí. Ko ha tuʻuaki fakatauele eni, ka ʻi he hili ha fakakaukau fakamātoato naʻá ku fakafoki ia. Naʻe ʻikai te u loto ke mavahe mei he fanga tokouá ʻi ha vahaʻa taimi lahi pehē pea tukuange ʻa e monū naʻá ku maʻu ko e ngāue fakataha mo kinautolú. Ko e ʻōfisa fakafaitoʻo māʻolunga naʻá ne fokotuʻutuʻu ʻa e folaú naʻe loto-mamahi ʻaupito. Naʻá ne pehē mai: “Kapau ʻokú ke fakakaukau ʻoku ofi ʻaupito ʻa e ngataʻangá, ʻe lava pē ke ke kei ngāueʻaki ʻa e paʻanga te ke maʻu ʻi he taimi ko iá.” Ka naʻá ku tuʻu mālohi.
ʻI he taʻu hono hokó naʻe fakaafeʻi ai au ki ʻAfilika Tonga ke kau ki he Ako Fakafaifekau ʻo e Puleʻangá, ko ha ako māhina ʻe taha ki he kau ʻovasia he fakatahaʻangá. Naʻe ʻomai ai kiate kimautolu ʻa e fakahinohino mahuʻinga ʻa ia naʻá ne tokoniʻi kimautolu ke toe ola lelei ange ʻemau tokanga ki heʻemau ngaahi konga ʻi he fakatahaʻangá. Hili ʻa e akó, naʻá ku toe maʻu ai ʻa e ako lahi ange ʻi he ngāue mo ha ʻovasia fefonongaʻaki. Naʻá ku tokangaʻi leva ʻa e fakatahaʻanga ʻe ua ʻi Sā. Helenā ʻo laka hake he taʻu ʻe hongofulu ko ha fetongi ʻo e ʻovasia fefonongaʻakí. Naʻe hoko ʻo ala maʻu ʻi ha taimi, ʻa e fanga tokoua taau kehe, pea naʻe ngāueʻaki ai ha founga feviloʻaki.
ʻI he taimi ko ení, naʻa mau hiki ai mei Jamestown ki Levelwood, ʻa ia naʻe ʻi ai ha fiemaʻu lahi angé, pea mau nofo ai he taʻu ʻe hongofulu. Lolotonga e taimi ko ení, naʻá ku ngāue taʻemālōlō ai—ʻo tāimuʻa, ngāue ʻaho ʻe tolu he uike ki he puleʻangá, pea fakalele mo ha kiʻi falekoloa. Tānaki atu ki ai, naʻá ku tokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa fakaefakatahaʻangá, pea ko hoku uaifí mo au naʻá ma tokangaʻi ha fāmili ko e fānau tupu ʻe toko fā. Ke fekuki mo iá, naʻá ku tukuange ʻeku ngāue ʻaho ʻe tolú, fakatau atu mo e falekoloá, pea ʻave kotoa ʻa e fāmilí ki Cape Town, ʻAfilika Tonga, ʻi ha mālōlō ʻeveʻeva māhina ʻe tolu. Naʻa mau hiki leva ki Ascension Island ʻo nofo ai he taʻu ʻe taha. Lolotonga ʻa e taimi ko iá, naʻa mau lava ʻo tokoniʻi ai ʻa e tokolahi ke maʻu ha ʻilo totonu ʻo e moʻoni faka-Tohitapú.
ʻI heʻemau foki ki Sā. Helenaá, naʻa mau toe foki ki Jamestown. Naʻa mau fakaleleiʻi ha fale naʻe pipiki pē ki he Fale Fakatahaʻangá. Ke tokonaki fakamatelie, naʻá ma faʻu ai mo hoku foha ko John ha veeni ʻaisikilimi mei ha loli Ford, pea naʻa mau fakatau atu ʻa e ʻaisikilimí ʻi he taʻu ʻe nima hono hokó. Taimi nounou pē hili hono kamata ʻo e pisinisí, naʻe hoko ai ha fakatuʻutāmaki kiate au mo e vēní. Naʻe mafuli ia ʻo fihia ai hoku ongo vaʻé. Ko hono ikuʻangá, naʻe tāmateʻi ai ʻa e ngaahi neave ʻi lalo ʻi hoku ongo tuí, pea naʻe feʻunga mo e māhina ʻe tolu ʻa ʻeku fakaakeaké.
Ngaahi Tāpuaki Lahi he Kuohilí mo e Kahaʻú
ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, kuo mau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki lahi—ko ha toe ngaahi ʻuhinga lahi ange ia ki he fiefiá. Ko e taha ʻo e ngaahi meʻá ni ko ʻemau folau ki ʻAfilika Tonga ke kau ki ha fakataha-lahi fakapuleʻanga ʻi he 1985 pea ke ʻaʻahi ki he ʻapi Pēteli foʻoú, ʻa ia naʻe kei langa. Ko e toe meʻa ʻe tahá ko e kiʻi kau ko ia, fakataha mo hoku foha ko John, ʻi hono fokotuʻu ha Holo ʻAsemipilī fakaʻofoʻofa ofi ki Jamestown. ʻOkú ma toe fiefia he ko e toko tolu ʻi homa ngaahi fohá ʻoku nau ngāue ko e kau mātuʻa, pea ko e mokopuna ʻe taha ʻoku ngāue ia ʻi he Pēteli ʻi ʻAfilika Tongá. Pea kuó ma utu moʻoni ʻa e fiefia lahi mo e fiemālie mei hono tokoniʻi ʻa e tokolahi ke maʻu ha ʻiloʻi totonu ʻo e Tohitapú.
Ko e malaʻe ki heʻemau ngāue fakafaifekaú ʻoku fakangatangata, ko e kakai pē ʻe toko 5,000 nai. Ka neongo ia, ko e toutou ngāueʻi ʻa e feituʻu tataú kuó ne fakatupu ʻa e ngaahi ola lelei. Ko e kakai tokosiʻi ʻaupito pē ʻoku anga-kovi mai kiate kimautolú. ʻOku ʻiloa ʻa Sā. Helenā ʻi heʻene anga-fakakaumeʻá, pea ʻe fai atu ʻa e lea fakafeʻiloaki kiate koe ʻi ha feituʻu pē ʻokú ke ʻalu ki ai—ko e luelue he halá pe ko e fakaʻuli ʻi hoʻo kaá. Ko e meʻa kuó u hokosiá ko e lelei ange hoʻo ʻiloʻi ʻa e kakaí, ko e faingofua ange ia ke faifakamoʻoni kiate kinautolú. ʻOku mau maʻu he taimí ni ʻa e kau malanga ʻe toko 150, neongo kuo hiki ki muli ʻa e tokolahi.
ʻI he tupu kotoa hake ʻema fānaú pea nau hikí, ʻokú ma toe toko ua pē mo hoku uaifí, ko e hili ia ʻa e nofo mali he taʻu ʻe 48. Ko ʻene ʻofa mateaki mo e poupou ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú kuó ne tokoniʻi au ke hokohoko atu hono tauhi fiefia ʻa Sihová neongo e ngaahi ʻahiʻahí. Kuo holo homa ivi fakaesinó, ka ʻoku fakafoʻou ʻa homa mālohi fakalaumālié ʻi he ʻaho taki taha. (2 Kolinito 4:16) Ko au, fakataha mo hoku fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá, ʻoku mau hanga atu ki ha kahaʻu fakaofo ʻi he taimi ʻe toe fakafoki fakaesino ai au ke toe lelei ange ia ʻi he tuʻunga naʻá ku ʻi ai ʻi hoku taʻu 17. Ko ʻeku fakaʻamu tukulotoa tahá ke fiefia ʻi he tuʻunga haohaoá ʻi he tafaʻaki kotoa pē, pea hiliō ai, ke tauhi hotau ʻOtua ʻofa mo tokanga mai, ko Sihová, pea mo ʻene Tuʻi ʻoku pule, ko Sīsū Kalaisí, ʻo taʻengata.—Nehemaia 8:10.
[Fakatātā ʻi he peesi 26]
Ko George Scipio mo e toko tolu ʻo hono ngaahi fohá, ʻa ia ʻoku nau ngāue ko e kau mātuʻá
[Fakatātā ʻi he peesi 29]
Ko George Scipio mo hono uaifí, ko Doris