LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w14 7/1 p. 11-13
  • Kuó Ke ʻAhiʻahiʻi ʻa e Mā ʻo e Moʻuí?

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Kuó Ke ʻAhiʻahiʻi ʻa e Mā ʻo e Moʻuí?
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2014
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • MĀ KE FAKAIVIMĀLOHIʻI ʻA E LOTO ʻO E TANGATA MATENGOFUÁ
  • KO E MĀ ʻO E MOʻUÍ
  • “Mā Moʻoni mei he Langí”
    Ko e Moʻungaʻi Tangata Lahi Taha Kuo Moʻui Maí
  • Ko e Mā mei Langi
    Hiva Fakahīkihiki kia Sihova
  • Ko ha Tokonaki Fakaemana ʻo e Mā
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2024
  • Maʻu ʻAonga mei he “Koane ʻo Langi”
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2014
w14 7/1 p. 11-13
Ko ha tamai ʻIsileli ʻokú ne paki ʻa e maá mo ʻene fānaú

Kuó Ke ʻAhiʻahiʻi ʻa e Mā ʻo e Moʻuí?

KUO fiekaia ʻa e kau folau ʻeveʻevá. ʻI heʻenau ʻaʻahi ki he ngaahi feituʻu fakahisitōlia ʻo e kolo fuoloa ko Pētelihemá ne ʻai ai kinautolu ke nau ongoʻi fiekaia pea naʻa nau loto ke ʻahiʻahiʻi ha meʻakai tuʻufonua. Ko e taha ʻo kinautolu naʻá ne fakatokangaʻi atu ha falekai ʻoku nau fakatau atu ʻa e falafel—ʻa ia ʻoku ʻi ai ha ngaahi foʻi piini ifo, temata, onioni pea mo e ngaahi vesitapolo ʻoku ʻoatu fakataha mo e mā ʻoku ui ko e pita. Ko e kiʻi houa kai ifo ko iá naʻe ʻoange ai kiate kinautolu ha ivi foʻou ke hokohoko atu ʻaki ʻenau ʻeveʻevá.

Naʻe ʻikai ke ʻiloʻi ʻe he kau ʻaʻahí, ko ʻenau kai ʻa e mā anga-maheni ko eni ko e pita ko e taha ia ʻo e meʻa fakahisitōlia taha kuo lava ke nau hokosia ʻi he ʻaho ko iá. Ko e hingoa Pētelihemá ʻoku ʻuhinga iá ko e “Fale ʻo e Mā,” pea ko e taʻu eni ʻe laui afe hono taʻo ʻo e maá ʻi he feituʻu ko ení. (Lute 1:22; 2:14) Ko e mā ko eni ko e pita ko e taha ia ʻo e ngaahi mā anga-maheni ʻi he ʻahó ni ʻi Pētelihema.

ʻI he taʻu nai ʻe fā afe kuohilí, ʻikai ke fuʻu mamaʻo mei he fakatonga ʻo Pētelihemá, naʻe ngaohi ai ʻe he uaifi ʻo ʻĒpalahamé ʻa Sela ha ngaahi “foi ma” ke fafangaʻaki ʻa e kau ʻaʻahi taʻeʻamanekina ʻe toko tolú. (Sēnesi 18:6, PM) Ko e “mahoaa lelei” naʻe ngāueʻaki ʻe Selá naʻe maʻu nai ia mei he uité pe paʻalé. Naʻe pau kia Sela ke ne ngaohi fakavave ʻa e mā ko ení pea naʻe taʻo nai ia ʻi ha maka vela.—1 Tuʻi 19:6.

Naʻe ngaohi pea taʻo pē ʻe he fāmili ʻo ʻĒpalahamé ʻenau mā, ʻo hangē ko ia ʻoku hā ʻi he talanoá. Ko ʻenau founga moʻui hikihiki holó naʻe hangehangē naʻe ʻikai malava ai ʻa Sela mo ʻene kau sevānití ʻo taʻo ʻa e maá ʻi he kalasi ʻōvani anga-maheni ko ia naʻe ngāueʻaki ʻi ʻUá, ʻa e kolo tupuʻanga ʻo Selá. Naʻá ne ngaohi ʻa e mahoaʻa leleí mei he uite fakalotofonuá. Naʻe pau pē ko ha ngāue fakaongosia eni ʻi hono ngāueʻaki ʻo e meʻa momosí, ngalingali ko ha ʻaiʻanga meʻa ukamea mo hono meʻa tuki.

ʻI he senituli ʻe fā ki mui ai, naʻe tuʻutuʻuni ai ʻi he Lao ʻa Mōsesé ke ʻoua ʻe ʻave ʻa e meʻa momosí ko e tuku totongi pe maluʻi ʻaki ha nō, koeʻuhí ko e “mouiaga” ia ʻa ha tokotaha. (Teutalōnome 24:6, PM) Naʻe vakai ʻa e ʻOtuá ki he meʻa momosí ko ha meʻa ngāue mātuʻaki mahuʻinga ia, koeʻuhí ka ne taʻeʻoua ia, heʻikai lava ʻe ha fāmili ke ngaohi ʻenau mā fakaʻahó.—Sio ki he puha​—“Momosi ʻo e Uité mo Hono Taʻo Fakaʻaho ʻo e Maá ʻi he Taimi ʻo e Tohi Tapú.”

MĀ KE FAKAIVIMĀLOHIʻI ʻA E LOTO ʻO E TANGATA MATENGOFUÁ

ʻOku lave ʻa e Tohi Tapú ki he maá ʻo tuʻo 350 nai, pea naʻe faʻa fakahoa ʻe he kau hiki Tohi Tapú ʻa e maá ki he meʻakaí. Naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ko e faʻahinga ʻoku nau tauhi ki he ʻOtuá ʻe lava ke nau lotu ʻi he tuipau ke: “ʻOmai muʻa he ʻahó ni haʻamau mā ki he ʻaho ko ení.” (Mātiu 6:11) ʻI hení, ko e “mā” ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e meʻakaí ʻi he tuʻunga fakalūkufuá, pea ʻoku fakahaaʻi heni ʻe Sīsū ʻe lava ke tau falala ki he ʻOtuá ke ne tokonaki mai ʻetau meʻakai fakaʻahó.—Saame 37:25.

Kae kehe, ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa ia ʻoku mahuʻinga ange ʻi he maá pe meʻakaí. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Kuo pau ke moʻui ʻa e tangatá, ʻo ʻikai ʻi he maá pē, ka ʻi he folofola kotoa pē ʻoku haʻu mei he fofonga ʻo Sihová.” (Mātiu 4:4) Ko ʻene lea ko iá naʻe fakahuʻunga ia ki he taimi naʻe fakafalala ai ʻa e kau ʻIsilelí ki he meʻa naʻe tokonaki ʻe he ʻOtuá maʻa kinautolú. Naʻe kamata eni ʻo ʻikai fuʻu fuoloa mei heʻenau mavahe mei ʻIsipité. ʻI ha māhina nai ʻe taha hili ʻenau hū ki he Toafa ʻo Sainaí, naʻe kamata ke ʻosi ʻenau tokonaki meʻakaí. ʻI heʻenau aʻu ʻo mate fiekaia ʻi he toafa pakukā ko iá, naʻa nau lāunga: “Ne mau kai ma o makona” ʻi ʻIsipite.—ʻEkisoto 16:1-3, PM.

ʻOku ʻikai ha veiveiua, naʻe ifo ʻaupito ʻa e mā ʻi ʻIsipité. ʻI he taimi ʻo Mōsesé naʻe ʻoatu ai ʻe he kau taʻo mā pōtoʻí ʻa e kalasi kehekehe ʻo e maá mo e keké ki he kau ʻIsipité. Ka naʻe ʻikai taumuʻa ʻa Sihova ke tuku pē ʻene kakaí ʻo ʻikai ʻoange haʻanau mā. Naʻá ne talaʻofa: “Teu fakauha ae ma mei he lagi maa moutolu.” ʻI he hangē pē ko ʻene talá, naʻe tō pongipongia mai ʻa e mā ko ení mei hēvani, ʻo hangē ha “mea jii [fuo] botoboto” hangē ha hahaú. ʻI he fuofua taimi naʻe sio ki ai ʻa e kau ʻIsilelí naʻa nau feʻekenaki “Koeha ia?” Naʻe fakamatala ʻe Mōsese “Koe ma eni kuo foaki mai e Jihova ke mou kai.” Naʻa nau ui ia ko e mana,a pea ko e mā eni naʻá ne hokohoko fakaivimālohiʻi kinautolu ʻi he taʻu ʻe 40 ka hokó.—ʻEkisoto 16:4, 13-15, 31, PM.

Tānaki ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e maná, ʻa e mā mei hēvani

ʻI he ʻuluaki taimí ko e meʻakai fakaemana ko eni ko e maná ʻoku pau pē naʻe maongo ki he kau ʻIsilelí. Naʻe ifo ia ʻo hangē ha “ma kuo gaohi aki ae honi,” pea naʻe feʻunga ʻānoa ki he tokotaha kotoa. (ʻEkisoto 16:18, PM) Ka ʻi he faai mai ʻa e taimí, naʻe kamata ke nau toe fakaʻamu ki he meʻakai kehekehe naʻa nau kai ʻi ʻIsipité. Naʻa nau lāunga: “ʻOku ʻikai ha momoʻi meʻa: ko e mana ni ʻoku tau sio ki ai.” (Nōmipa 11:6) Ki mui ai naʻa nau ʻita ʻo pehē: “ʻOku fakaliliʻa ʻemau moʻui ki he ngeʻesi meʻakai ni.” (Nōmipa 21:5) Ko e “ma ʻo e langi” naʻe faaʻi atu pē ʻo ʻikai ke ifo mo taʻefeʻunga ʻaupito kiate kinautolu.—Saame 105:40.

KO E MĀ ʻO E MOʻUÍ

ʻOku hā mahino, ko e maá ʻoku hangē pē ia ko e ngaahi meʻa kehé, ʻe lava ke tau fakamaʻamaʻaʻi. Ka ʻoku lave ʻa e Tohi Tapú ki ha faʻahinga mā makehe ʻa ia ʻoku ʻikai totonu ke fakasiʻisiʻiʻi. Ko e mā ko ení, naʻe fakahoa ia ʻe Sīsū ki he mana naʻe talitekeʻi mātuʻaki taʻefakahoungaʻi ʻe he kau ʻIsilelí, ʻe lava ke ne ʻomai ʻe ia ʻa e ngaahi ʻaonga tuʻuloa.

Naʻe tala ange heni ʻe Sīsū ki heʻene kau fanongó, “Ko au ʻa e mā ʻo e moʻuí. Naʻe kai ʻe hoʻomou fanga kuí ʻa e maná ʻi he toafá ka naʻa nau kei mate pē. Ko e mā ʻeni ʻoku ʻalu hifo mei he langí, ke lava ʻo kai mei ai ha taha pē pea ʻikai mate. Ko au ʻa e mā moʻui naʻe ʻalu hifo mei he langí; ka ʻi ai ha taha pē ʻe kai mei he maá ni te ne moʻui taʻengata; pea, ko e moʻoni, ko e mā te u foakí ko hoku kakanó ia koeʻuhiā ko e moʻui ʻa e māmaní.”—Sione 6:48-51.

Ko e tokolahi ʻi he kau fanongo ʻa Sīsuú naʻe ʻikai ke nau mahinoʻi ʻene ngāueʻaki fakaefakatātā ʻa e ongo foʻi lea ko e “mā” mo e “kakano.” Ka neongo ia, naʻe feʻungamālie pē ʻa e fakatātā ko iá. Naʻe hoko ʻa e maá ko e meʻakai fakaʻaho ia ʻa e kau Siú, hangē pē ko e maná naʻe hoko ke fakaivimālohiʻi ai ʻa e kau ʻIsilelí he taʻu ʻe 40 ʻi he toafá. ʻOku ʻikai ke ʻomai ʻe he maná ʻa e moʻui taʻengatá neongo ko e meʻaʻofa ia mei he ʻOtuá. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e feilaulau ʻa Sīsuú ʻokú ne tokonaki mai ai ʻa e pale kia kinautolu pē ʻoku nau ngāueʻi ʻa e tui kiate iá. Ko ia moʻoni ʻa e “mā ʻo e moʻuí.”

Ngalingali ʻi he taimi ʻokú ke ongoʻi fiekaia aí, ʻokú ke fakavave pē ke ke aʻu ki ha konga mā. Pea ʻe lava ke ke fakamālō ki he ʻOtuá ʻi hono ʻomai hoʻo “mā ʻi he ʻaho taki taha.” (Mātiu 6:11, The New English Bible) Lolotonga ʻetau houngaʻia he ngaahi tokonaki ifo ko ení, ʻofa ke ʻoua ʻaupito ʻe ngalo ʻiate kitautolu ʻa e mahuʻinga ʻo e “mā ʻo e moʻuí,” ʻa Sīsū Kalaisi.

ʻE lava fēfē ke tau fakahaaʻi atu ʻoku tau kehe mei he kau ʻIsileli taʻehoungaʻia ʻi he ʻaho ʻo Mōsesé, ʻi he ʻikai ke tau fakamaʻamaʻaʻi ʻa e mā mahuʻinga taʻehanotatau ko ení? Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Kapau ʻoku mou ʻofa ʻiate au, te mou tauhi ʻeku ngaahi fekaú.” (Sione 14:15) ʻI he talangofua ki he ngaahi fekau ʻa Sīsuú, ʻoku tau maʻu ai ʻa e fiefia ʻi he malava ke tau kai ʻa e maá ʻo taʻengata.—Teutalōnome 12:7.

a Ko e foʻi lea ko e “mana” ngalingali naʻe haʻu ia mei he lea faka-Hepelū ko e “man hu’?” ʻa ia ʻoku ʻuhingá “Koeha ia?”

Momosi ʻo e Uité mo Hono Taʻo Fakaʻaho ʻo e Maá ʻi he Taimi ʻo e Tohi Tapú

Ko ha fefine ʻokú ne momosi nima pē ʻa e mahoaʻá

Ngaohi ʻo e mahoaʻá. Naʻe faʻa ngaohi pē ʻe he kau fefiné ʻenau mahoaʻa, ko e taha ia honau fatongia ʻoku nau ʻuluaki fakahoko pongipongia ʻi he ʻaho taki taha. (Palōveepi 31:15; Mātiu 24:41) ʻI he ngaahi taimi ʻo e kau pēteliaké, naʻe anga-maheniʻaki hono tō ʻe he kakaí ha kalasi ʻo e uité ko e emmer, pea ko hono fanga kiʻi fuá naʻe faingataʻa ke toʻo ia mei hono kafukafú. Naʻe ʻai ai heni ʻa e ngāué ke faingataʻa, ʻo fiemaʻu ai ke tuki ʻi ha ʻaiʻanga meʻa ukamea pe ko hano momosi ʻaki ha maka-momosi nima. ʻUluakí, ko e uité naʻe fiemaʻu ia ke fakaviviku, tuki pea tauaki ʻi he laʻaá. Hili iá, naʻe sivi leva ke fakamavaheʻi ʻa e foʻi uité ki muʻa ke kamata hono momosí.

Ko hono ngaohi ha mahoaʻa feʻunga maʻá e fāmilí naʻe lau houa ia, pea ko e “ongo ʻa e maka momosi” naʻe anga-maheni ia ʻi he ngaahi koló ʻi he taimi ʻo e Tohi Tapú. (Selemaia 25:10) Naʻe toe ngāueʻaki ʻa e ngaahi fuʻu maka-momosi lalahi ʻa ia ʻoku faʻa tekaʻi ʻe he fanga manú ʻi he taimi naʻe fai ai ʻe he tokotaha momosí ʻa e ngāue momosí kae ʻikai ko e fefine tauhi ʻapí.—Mātiu 18:6.

Toʻo ʻe ha fefine ha mā kuo taʻo mei ha kiʻi ʻovani siʻisiʻi

Taʻo ʻo e maá. Ko hono taʻo ʻo e maá ko e sitepu hokó ia ʻi he ngāue fakaʻahó. ʻE fakatahaʻi leva ʻe he fefine tauhi ʻapí ʻa e mahoaʻá mo e vaí, natu ʻa e takaonga mahoaʻá pea toki taʻo leva ʻa e maá. (Sēnesi 18:6) Ko e kau tauhi ʻapi ʻe niʻihi naʻa nau taʻo pē ʻa e maá ʻi ha ngaahi maka vela; pea ko e niʻihi naʻa nau ngāueʻaki ʻa e fanga kiʻi ʻōvani iiki. (Livitiko 2:4; ʻAisea 44:15) Ko e kakai māʻolungá hangē ko e kau Feló, naʻa nau ngāueʻaki ʻa e kau taʻo mā pōtoʻí ke nau taʻo ʻenau maá. (Sēnesi 40:17; 1 Sāmiuela 8:13; ʻAisea 55:2) ʻI Selusalema naʻe ʻi ai ʻa e “hala ʻo e kau taʻo ma” lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho ʻo Selemaiá, pea naʻe ui ʻa e taha ʻo hono ngaahi tauá ko e “funga ʻo e Taua Ngotoʻumu [pe ʻōvani]” ʻi he taimi ʻo Nehemaiá.—Selemaia 37:21; Nehemaia 12:38.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share