LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • fy vahe 2 p. 13-26
  • Ko e Teuteu ki ha Nofo Mali Lavameʻa

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Ko e Teuteu ki ha Nofo Mali Lavameʻa
  • Ko e Fakapulipuli ʻo e Fāmili Fiefiá
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • ʻOKÚ KE MATEUTEU KI HE NOFO MALÍ?
  • ʻULUAKI ʻILOʻI ʻA KOE TONU
  • KO E MEʻA KE FAKASIO KI AI ʻI HA HOÁ
  • KUMI IA KI MUʻA
  • TAUHI KE TAAU ʻA HOʻO FAISOÓ
  • SIO FAKALAKA ATU ʻI HE ʻAHO MALÍ
  • Ko Hono Fakatoka ha Makatuʻunga Lelei ki Hoʻo Nofo Malí
    Ko Hono ʻAi Hoʻo Moʻui Fakafāmilí ke Fiefia
  • Nofo Malí—Ko ha Meʻaʻofa mei he ʻOtuá
    Founga ke Nofo Maʻu Ai ʻi he ʻOfa ʻa e ʻOtuá
  • Nofo Malí—Ko ha Meʻaʻofa mei ha ʻOtua ʻOfa
    Tauhi Kimoutolu ʻi he ʻOfa ʻa e ʻOtuá
  • Ko e Hā ʻOku Fiemaʻu ki ha Nofo Mali Lavameʻá?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Fakapulipuli ʻo e Fāmili Fiefiá
fy vahe 2 p. 13-26

VAHE UA

Ko e Teuteu ki ha Nofo Mali Lavameʻa

Fakatātā ʻi he peesi 13

1, 2. (a) Naʻe anga-fēfē hono fakamamafaʻi ʻe Sīsū ʻa e mahuʻinga ʻo e palaní? (e) ʻI he tafaʻaki fē ʻoku tautefito ki ai ʻa e mātuʻaki mahuʻinga ʻo e palaní?

KO HONO faʻu ʻo ha falé ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e teuteu lelei. Ki muʻa ke fakatoka ʻa e makatuʻungá, kuo pau ke kumi ke maʻu ʻa e konga kelekelé pea tā mo e ngaahi palaní. Kae kehe, ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa kehe ia ʻoku mātuʻaki mahuʻinga. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Tau lau ʻoku ai hamou toko taha ʻoku ne loto ke langa ha fuʻu taua, ʻikai te ne nofo muʻa ʻo fatu hono totongi, pe ʻoku feʻunga ʻene paʻanga mo hono fai ke osi?”—Luke 14:28.

2 Ko e meʻa ʻoku hoko moʻoni fekauʻaki mo hono faʻu ʻo ha falé ʻoku toe ngāueʻaki ia ki hono faʻu ʻo ha nofo mali lavameʻa. ʻOku pehē ʻe he tokolahi: “ʻOku ou loto ke u mali.” Ka ko e toko fiha ʻoku nau tuʻu hifo ke vakaiʻi ʻa e fakamolé? Lolotonga ʻoku lea ʻa e Tohitapú ʻo fakaongoongoleleiʻi ʻa e nofo malí, ʻokú ne toe tohoaki ʻa e tokangá ki he ngaahi pole ʻoku ʻomai ʻi he nofo malí. (Palovepi 18:22; 1 Kolinito 7:28) Ko ia ai, ko e faʻahinga ʻoku nau fakakaukauloto ki he nofo malí ʻoku fiemaʻu ke nau maʻu ha vakai totonu fakatouʻosi ki he ngaahi tāpuaki pea mo e ngaahi fakamole ʻi he hoko ʻo malí.

3. Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e Tohitapú ko ha tokoni mahuʻinga ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau palani ki he nofo malí, pea ko e hā ʻa e ngaahi foʻi fehuʻi ʻe tolu te ne tokoniʻi kitautolu ke talí?

3 ʻOku lava ke tokoni ʻa e Tohitapú. Ko ʻene faleʻí ʻoku fakamānavaʻi ia ʻe he Tupuʻanga ʻo e nofo malí, ko Sihova ko e ʻOtuá. (Efeso 3:​14, 15; 2 Timote 3:16) ʻI hono ngāueʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻoku maʻu ʻi he tohi-fakahinohino motuʻa kae mātuʻaki fakaeonopooni ko ení, te tau fakapapauʻi ai (1) ʻE lava fēfē ke ʻilo ʻe ha tangata pe fefine pe kuó ne mateuteu ki he nofo malí? (2) Ko e hā ʻoku totonu ke fakasio ki ai ʻi ha hoa? pea (3) ʻE lava fēfē ke tauhi ʻa e faisoó ʻi ha tuʻunga taau?

ʻOKÚ KE MATEUTEU KI HE NOFO MALÍ?

4. Ko e hā ʻa e meʻa tefito mātuʻaki mahuʻinga ki hono tauhi maʻu ha nofo mali lavameʻá, pea ko e hā hono ʻuhingá?

4 Ko hono faʻu ʻo ha falé ʻe fakamole lahi nai, ka ko e tokanga ki hono tauhi ʻi he taimi lōloá ʻoku toe mamafa foki mo hono totongí. ʻOku meimei tatau ia mo e nofo malí. ʻOku hā ngali feʻunga pē ʻa e pole ʻo e hoko ʻo malí; kae kehe, ko hono tauhi ha vahaʻangatae fakaemali ʻi he taʻu ki he taʻu kuo pau ke toe fai ha fakakaukau ki ai. Ko e hā ʻoku kau ki hono tauhi ʻo ha vahaʻangatae pehē? Ko ha meʻa tefito mātuʻaki mahuʻinga ko ha palōmesi līʻoa kakato. Ko e anga eni hono fakamatalaʻi ʻe he Tohitapú ʻa e vahaʻangatae ʻi he nofo malí. “ʻE tukuange ʻe he tangata ʻene tamai mo ʻene faʻe, kae pikitai ki hono uaifi: pea te na hoko ko e kakano pe taha.” (Senesi 2:24) Naʻe ʻomai ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e makatuʻunga Fakatohitapu pē taha ki he vete malí fakataha mo e malava ke toe malí​—ko e “feʻauaki,” ʻa ia, ko e ngaahi fehokotaki fakasino taʻefakalao ʻi tuʻa ʻi he nofo malí. (Mātiu 19:9) Kapau ʻokú ke fakakaukauloto ki he nofo malí, tauhi maʻu ʻi he fakakaukaú ʻa e ngaahi tuʻunga Fakatohitapu ko ení. Kapau ʻoku teʻeki ai ke ke mateuteu ki he palōmesi mafatukituki ko ení, tā ʻoku teʻeki ai ke ke mateuteu ki he nofo malí.​—Teutalonome 23:21; Koheleti 5:​4, 5.

5. Neongo ko e palōmesi mafatukituki ʻo e nofo malí ʻoku fakatupunga manavahē ia ki he tokolahi, ko e hā ʻoku totonu ai ke fakamahuʻingaʻi lahi ia ʻe he faʻahinga ʻoku nau fakahangahanga ke malí?

5 Ko e foʻi fakakaukau fekauʻaki mo ha palōmesi mafatukitukí ʻoku fakatupunga manavahē ia ki he tokolahi. “Ko hono ʻiloʻi ko e toko ua ko kimauá kuo fakatahaʻi ki he kotoa ʻo ʻema moʻuí naʻá ne ʻai au ke u ongoʻi ʻoku ou ʻi ha tuʻunga fakangatangata, takatakaiʻi, ʻo fakapōpulaʻi fakaʻaufuli,” ko e fakahaaʻi ia ʻe ha talavou ʻe taha. Ka ʻo kapau ʻokú ke ʻofa moʻoni ʻi he tokotaha ʻokú ke fakahangahanga ke mali mo iá, ʻe ʻikai ke hā ngali hangē ha kavengá ʻa e palōmesí. ʻI hono kehé, ʻe vakai ki ai ko ha matavai ia ʻo e maluʻanga. Ko e ʻiloʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e palōmesi naʻe fakahaaʻi ʻi he nofo malí te ne ʻai ai ha ongo meʻa mali ke na loto ke nofo fakataha ʻi he ngaahi taimi leleí mo e ngaahi taimi koví peá na fepoupouaki neongo pe ko e hā ha meʻa ʻe hoko. Naʻe tohi ʻa e ʻapositolo Kalisitiane ko Paulá ko e ʻofa moʻoní “ʻoku ne ʻukuma ʻi he meʻa kotoa pe” pea “kataki ʻi he meʻa kotoa pe.” (1 Kolinito 13:4, 7) “Ko e palōmesi ʻo e nofo malí ʻokú ne ʻai au ke u ongoʻi malu ange,” ko e lea ia ʻa ha fefine ʻe taha. “ʻOku ou saiʻia he fakafiemālie ʻo hono fakahaaʻi kiate kimaua pea mo e māmaní ʻokú ma fakahangahanga ke nofo fakatahá.”​—Koheleti 4:​9-12.

6. Ko e hā ʻoku lelei taha ai ke ʻoua ʻe fakavave ki he nofo malí ʻi ha kei taʻu siʻí?

6 Ko e moʻui ʻo fakatatau ki ha palōmesi pehē ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e matuʻotuʻa. Ko ia ai, ʻoku faleʻi mai ʻe Paula ʻe lelei ange ki he kau Kalisitiané ke ʻoua te nau mali kae ʻoua kuo nau “fakalaka ʻi he ʻuluaki tuʻunga ʻo e moʻui fakatalavoú,” ʻa e vahaʻa taimi ʻoku mālohi ai ʻa e ngaahi ongoʻi fakaefehokotaki fakasinó pea lava ke ne mioʻi ʻa ʻete fakafuofuá. (1 Kolinito 7:​36, NW) ʻOku vave ʻa e liliu ʻa e toʻutupú ʻi heʻenau tupu haké. Ko e tokolahi kuo nau mali ʻi heʻenau kei siʻi ʻaupitó ʻoku nau ʻiloʻi ko e hili pē ha ngaahi taʻu siʻi, kuo liliu ʻenau ngaahi fiemaʻú mo ʻenau ngaahi holí, pea pehē foki ki he ngaahi fiemaʻu mo e ngaahi holi ko ia ʻa honau hoá. ʻOku fakaeʻa ʻi he ngaahi fiká ko e kau taʻu hongofulu tupu ko ia ʻoku nau malí ʻoku lahi ange ʻa e ngalingali te nau hoko ʻo loto-mamahi pea kumi ki ha vete malí ʻi he faʻahinga ko ia ʻoku nau tatali ʻo toe kiʻi fuoloa angé. Ko ia, ʻoua ʻe fakavave ki he nofo malí. Ko e ngaahi taʻu ʻoku fakamoleki ʻi he nofo he tuʻunga ko ha tokotaha lahi kei talavou, mo taʻemalí ʻe lava ke ne ʻoatu ai kiate koe ʻa e taukei maʻongoʻonga ʻa ia te ne ʻai koe ke ke matuʻotuʻa lahi ange mo taau lelei ange ai ke hoko ko ha hoa feʻungamālie. Ko e tatali kae toki malí ʻoku toe lava ke ne tokoniʻi koe ke ke mahinoʻi lelei ange ai ʻa koe tonu​—ko ha tuʻunga ia ʻoku fiemaʻu kapau ʻoku fiemaʻu ke ke fakatupulekina ha vahaʻangatae lavameʻa ʻi hoʻo nofo malí.

ʻULUAKI ʻILOʻI ʻA KOE TONU

7. Ko e hā ʻoku totonu ai ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau palani ke malí ke nau ʻuluaki sivisiviʻi kinautolú?

7 ʻOkú ke ʻiloʻi ʻoku faingofua ke fakahokohoko ʻa e ngaahi anga ʻokú ke fiemaʻu mei ha hoá? ʻOku pehē ʻa e tokolahi tahá. Kae kehe, fēfē ho ngaahi anga ʻo koé tonu? Ko e hā ʻa e ngaahi fasi-ʻa-anga ʻokú ke maʻu ʻa ia te ne tokoniʻi koe ke ke tokoni ai ki ha nofo mali lavameʻá? Te ke hoko ko e faʻahinga husepāniti pe uaifi fēfē? Ko e fakatātaá, ʻokú ke fakahaaʻi tauʻatāina ʻa hoʻo ngaahi fehālaakí pea tali ʻa e akonakí, pe ʻokú ke fai maʻu pē ha taukapo ʻi he taimi ʻoku fakatonutonuʻi ai koé? ʻOkú ke māʻunga loto-fiefia mo fakatuʻamelie, pe ʻokú ke hehema ke fakatuʻatamaki, ʻo faʻa lāunga? (Palovepi 8:33; 15:15) Manatuʻi, ʻe ʻikai ke liliu ʻe he nofo malí ho angaʻitangatá. Kapau ʻokú ke hīkisia, mamahingofua tōtuʻa, pe fakatuʻatamaki ʻo fuʻu hulu ʻi he taimi ʻo e taʻemalí, te ke hoko ʻo ʻi he tuʻunga tatau pē ʻi he taimi ʻo e malí. Koeʻuhi ʻoku faingataʻa ke sio kiate kitautolu tonu ʻi he founga ʻoku sio mai ʻaki ʻe he niʻihi kehé kiate kitautolú, ko e hā ʻoku ʻikai ke kole ai ki ha mātuʻa pe ko ha kaumeʻa falalaʻanga ki ha ngaahi fakamatala mo ha ngaahi fokotuʻu hangatonu? Kapau ʻokú ke ʻiloʻi ai ha ngaahi liliu ʻe lava ke fai, ngāue ki he ngaahi meʻá ni ki muʻa ke ke laka atu ʻi ha ngaahi sitepu ki he malí.

Fakatātā ʻi he peesi 19

Lolotonga ʻa e kei taʻemalí, fakatupulekina ʻa e ngaahi anga, ngaahi ʻulungaanga, mo e ngaahi pōtoʻi ʻa ia ʻe tokoni lelei kiate koe ʻi he nofo malí

8-10. Ko e hā ʻa e faleʻi ʻoku ʻomai ʻe he Tohitapú ʻa ia te ne tokoniʻi ha tokotaha ke teuteu ai ki he nofo malí?

8 ʻOku fakalototoʻaʻi kitautolu ʻe he Tohitapú ke tau tuku ʻa e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá ke ngāue ʻiate kitautolu, ʻi hono ʻomai ʻa e ngaahi ʻulungaanga hangē ko e “ʻofa, fiefia, melino, kātaki fuoloa, anga-ʻofa, anga-lelei, tui, anga-malū, mo e mapuleʻi-kita.” ʻOkú ne toe tala mai kiate kitautolu ke “fai ai pe [hotau] fakafoʻou ʻe he Laumalie ʻo [hotau] ʻatamai” pea ke “kofuʻaki ʻa e tangata foʻou, ʻa ia naʻe ngaohi ke hoko ki he ʻOtua ʻi he angatonu mo e maʻoniʻoni ʻa Moʻoni.” (Kaletia 5:​22, 23, NW; Efeso 4:​23, 24) Ko hono ngāueʻaki ʻa e faleʻi ko ení lolotonga hoʻo kei taʻemalí ʻe hangē ia ko hono fakahū ʻa e paʻanga ki he pangikeé​—ko ha meʻa ia ʻe fakamoʻoniʻi ʻa ʻene mahuʻinga ʻaupito ʻi he kahaʻú, ʻi he taimi te ke mali aí.

9 Ko e fakatātaá, kapau ko ha fefine koe, ako ke tokanga lahi ange ki he “tangata fufū ʻo e loto” ʻi hoʻo tokanga ki ho fōtunga hāmai fakaesinó. (1 Pita 3:​3, 4) Ko e anga-fakanānaá mo e fakakaukau leleí te na tokoniʻi koe ke ke maʻu ʻa e potó, ko ha “kalauni matamatalelei” moʻoni. (Palovepi 4:9; 31:​10, 30; 1 Timote 2:​9, 10) Kapau ko ha tangata koe, ako ke tōʻongafai ki he kakai fefiné ʻi ha founga anga-ʻofa mo e tokaʻi. (1 Timote 5:​1, 2) Lolotonga ʻa e ako ke fai ʻa e ngaahi filí mo fua ʻa e fatongiá, toe ako foki ke hoko ʻo anga-fakanānā mo anga-fakatōkilalo. Ko ha fakakaukau fiepule ʻe iku ia ki he faingataʻaʻia ʻi ha nofo mali.​—Palovepi 29:23; Maika 6:8; Efeso 5:​28, 29.

10 Neongo ko e liliu ʻo e fakakaukaú ʻi he ngaahi tafaʻaki ko ení ʻoku ʻikai ke faingofua, ko ha meʻa ia ʻoku totonu ke ngāue ki ai ʻa e kau Kalisitiané kotoa. Pea te ne tokoniʻi koe ke ke hoko ai ko ha hoa mali lelei ange.

KO E MEʻA KE FAKASIO KI AI ʻI HA HOÁ

11, 12. ʻE anga-fēfē nai hano ʻilo ʻe ha ongo meʻa ʻe toko ua pe ʻokú na hoamālie pe ʻikai?

11 ʻOku angaʻaki ʻi he feituʻu ʻokú ke nofo aí ki ha tokotaha ke ne fili ʻa hono hoa malí tonu? Kapau ko ia, ʻoku totonu ke anga-fēfē ʻa hoʻo hoko atú kapau ʻokú ke ʻiloʻi ha taha ko ha fefine pe tangata ʻoku fakaʻofoʻofa? ʻUluakí, ʻeke hifo kiate koe tonu, ‘Ko ʻeku taumuʻa moʻoní ia ke nofo mali?’ ʻOku fakamamahi ʻa hono vaʻingaʻaki ʻa e ngaahi ongo ʻa e tokotaha ʻe tahá ʻaki hono langaʻi hake ʻa e ngaahi fakaʻamanaki loi. (Palovepi 13:12) Hili iá, ʻeke hifo kiate koe, ‘ʻOku ou ʻi ha tuʻunga ke mali?’ Kapau ko e tali ki he ongo fehuʻí fakatouʻosi ko e ʻio, ko e ngaahi sitepu te ke hoko ki aí ʻe kehekehe ia ʻo fakatuʻunga ʻi he anga fakafonua ʻa e feituʻú. ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi, ʻi he hili ʻa e taimi ʻo hono siofí, te ke fakaofiofi nai ai ki he tokotahá ʻo fakahāhā ha holi ke hoko ʻo maheni lelei ange ai mo ia. Kapau ko e talí ko e ʻikai, ʻoua ʻe kīvoi ke aʻu ki he tuʻunga ʻo e hoko ʻo fakalotomamahí. Manatuʻi, ʻoku toe maʻu ʻe he tokotaha ʻe tahá ha totonu ke ne fai ha fili ʻi he meʻá ni. Kae kehe, kapau ko e talí ko e ʻio, te ke fokotuʻutuʻu nai ke fakamoleki fakataha ha taimi ʻi he ngaahi fakafiefia ʻoku leleí. ʻE ʻoatu ai ʻe he meʻá ni kiate koe ha faingamālie ke sio ai pe ʻe fakapotopoto ke mali mo e tokotahá ni.a Ko e hā ʻoku totonu ke ke fakasio ki ai ʻi he tuʻunga ko ení?

12 Ke tali ʻa e fehuʻi ko iá, fakaʻuta atu ki ha ongo meʻalea fakaemūsika ʻe ua, ko ha piano nai mo ha kītā. Kapau ʻe fakatonutonu lelei kinaua, ʻe lava ʻe ha taha pē ʻo kinaua ʻo taaʻi ʻaki ha foʻi fasi solo fakaʻofoʻofa. Neongo ia, ko e hā ʻe hokó kapau ʻe tā fakataha ʻa e ongo meʻaleá ni? ʻI he taimi ní kuo pau ke na feongoongoi fakaekinaua. ʻOku meimei tatau ia mo koe mo hao hoa ki he kahaʻú. Ko kimoua taki taha kuó mo ngāue mālohi nai ke “fakatonutonu” ʻa homo ngaahi fasi-ʻa-anga ʻo e angaʻitangatá ʻi he tuʻunga ko e ongo meʻa tāutahá. Ka ko e fehuʻi leva eni he taimi ní: ʻOkú mo feongoongoi ʻiate kimoua? ʻI hono toe fakalea ʻe tahá, ʻokú mo hoamālie?

13. Ko e hā ʻoku mātuʻaki taʻefakapotopoto ai ke faisō mo ha taha ʻoku ʻikai ke kau fakataha mo koe ʻi hoʻo tuí?

13 ʻOku mahuʻinga kiate kimoua fakatouʻosi ke mo maʻu ʻa e ngaahi tui mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni tatau. Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “ʻOua te mou hanga ʻo hoa-ʻa-kehe, he nonofo mo e kau taʻelotu [“kau taʻetui,” NW].” (2 Kolinito 6:14; 1 Kolinito 7:39) Ko e mali ki he taha ʻoku ʻikai ke kau fakataha mo koe ʻi hoʻo tui ki he ʻOtuá ʻokú ne ʻai lahi ange ai ke ngalingali ʻe ʻi ai ʻa e taʻefeongoongoi lahi. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko ha līʻoa fakataha kia Sihova ko e ʻOtuá ʻa e makatuʻunga mālohi taha ki he fāʻūtahá. ʻOku fiemaʻu koe ʻe Sihova ke ke fiefia pea ke maʻu ʻa e haʻi vāofi taha ʻe ala lavá mo e tokotaha ko ia ʻokú ke mali mo iá. ʻOkú ne fiemaʻu kimoua ke haʻisia ange kiate Ia pea ʻiate kimoutolu taki taha ʻaki ha haʻi lōtolu ʻo e ʻofá.​—Koheleti 4:​12.

14, 15. Ko hono maʻu ʻa e tui tataú ko e tafaʻaki pē ia ʻe taha ki he fāʻūtahá ʻi ha nofo mali? Fakamatalaʻi.

14 Lolotonga ko e lotu fakataha ki he ʻOtuá ʻa e tafaʻaki mahuʻinga taha ʻo e fāʻūtahá, ʻoku kau ki ai ʻa e meʻa lahi ange. Ke mo feongoongoi ʻiate kimoua, ko koe mo ho hoa ki he kahaʻú ʻoku totonu ke mo maʻu ʻa e ngaahi taumuʻa meimei tatau. Ko e hā hoʻomo ngaahi taumuʻá? Ko e fakatātaá, ʻoku anga-fēfē hoʻomo fakatou ongoʻi fekauʻaki mo e maʻu ha fānaú? Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻoku muʻomuʻa ʻi hoʻomo moʻuí?b (Mātiu 6:33) ʻI ha nofo mali lavameʻa moʻoni, ko e ongo meʻá ʻokú na kaumeʻa lelei peá na fiefia ʻi heʻena feohi fakaekinauá. (Palovepi 17:17) Ki he meʻá ni, ʻoku fiemaʻu ke tatau ʻa ʻena ngaahi mahuʻingaʻiá. ʻOku faingataʻa ke tauhi ha kaumeʻa vāofi​—ʻo toe faingataʻa ange ke tauhi ha nofo mali​—ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke pehē aí. Ka neongo ia, kapau ʻoku fiefia ho hoa ki he kahaʻú ʻi ha fakafiefia tefito, hangē ko e luelue ʻo ʻevá, ka ʻoku ʻikai te ke fiefia ai koe, ʻoku ʻuhinga iá ʻoku ʻikai totonu ki he toko ua ko kimouá ke mo mali? ʻOku ʻikai ke pehē ia. Mahalo ʻokú mo kau fakataha ʻi ha ngaahi meʻa kehe, ʻoku mahuʻinga lahi ange. ʻIkai ngata aí, te ke ʻai nai ke fiefia ho hoa ki he kahaʻú ʻaki ʻa e kau fakataha ʻi he ngaahi ngāue leleí koeʻuhi ʻoku fiefia ai ʻa e tokotaha ʻe tahá.​—Ngāue 20:35.

15 Ko e moʻoni, ʻi ha tuʻunga lahi, ʻoku fakapapauʻi ʻa e hoamālié ʻi he anga ʻo hoʻomo feʻunuʻaki fakatouʻosí kae ʻikai ʻi hoʻomo tataú. ʻI he ʻikai ke ʻeke, “ʻOkú ma felotoi ʻi he meʻa kotoa pē?” ko ha ngaahi fehuʻi lelei ange nai eni: “Ko e hā ʻe hoko ʻi he taimi ʻokú ma taʻefelotoi aí? ʻE lava ke ma fetalanoaʻaki anga-mokomoko ki he ngaahi meʻá, ʻo tuku ki he tokotaha taki taha ʻa e tokaʻi mo e ngeia? Pe ʻoku faʻa iku kovi ʻa e ngaahi fetalanoaʻakí ki he ngaahi fakakikihi loto-ʻita?” (Efeso 4:​29, 31) Kapau ʻokú ke loto ke ke mali, tokanga ʻo fekauʻaki mo ha taha ʻa ia ʻoku hīkisia mo holi ke tuʻu ʻene fakakaukaú, ʻo ʻikai ʻaupito loto-lelei ke fakangaloku, pe ʻokú ne toutou kounaʻi mo fai ha ngaahi faʻufaʻu ke tuʻu ʻa ʻene foungá.

KUMI IA KI MUʻA

16, 17. Ko e hā nai ʻe fakasio ki ai ha tangata pe ko ha fefine ʻi he taimi ʻoku fakakaukau ai ki ha hoa mali ki he kahaʻú?

16 ʻI he fakatahaʻanga Kalisitiané, ko e faʻahinga ko ia ʻoku tuku kiate kinautolu ʻa e fatongiá kuo pau ke “ʻuluaki sivi kinautolu pe ʻoku nau taau.” (1 Timote 3:​10, NW) Ko koe foki ʻe lava ke ke ngāueʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ení. Ko e fakatātaá, ʻe ʻeke nai ʻe ha fefine, “Ko e hā ʻa e faʻahinga ongoongo ʻoku maʻu ʻe he tangata ko ení? Ko hai hono ngaahi kaungāmeʻá? ʻOkú ne fakahāhā ʻa e mapuleʻi-kitá? ʻOku anga-fēfē ʻa ʻene tōʻongafai ki he faʻahinga taʻumotuʻá? Ko e faʻahinga fāmili fēfē ʻoku haʻu mei aí? ʻOku anga-fēfē ʻene fengāueʻaki mo kinautolú? Ko e hā ʻa ʻene fakakaukau ki he paʻangá? ʻOkú ne ngāuekoviʻaki ʻa e ngaahi inu ʻolokaholó? ʻOku ʻita vave, ʻo aʻu ʻo fakamālohi? Ko e hā ʻa e ngaahi fatongia ʻokú ne maʻu ʻi he fakatahaʻangá, pea ʻoku anga-fēfē ʻa ʻene fakahoko kinautolú? ʻE lava ke u ʻapasia loloto kiate ia?”​—Livitiko 19:32; Palovepi 22:29; 31:23; Efeso 5:​1-4 (Efeso 5:​3-5, PM), Efeso 5:33; 1 Timote 5:8; 6:10; Taitusi 2:​6, 7.

17 ʻE ʻeke nai ʻe he tangatá, “ʻOku fakahāhā ʻe he fefine ko ení ʻa e ʻofa mo e ʻapasia ki he ʻOtuá? ʻOkú ne malava ke tokangaʻi ha ʻapi? Ko e hā ʻe ʻamanekina meiate kimaua ʻe hono fāmilí? ʻOku fakapotopoto ia, ʻo faʻa ngāue, mo tokangaʻi lelei ʻa e paʻangá? Ko e hā ʻokú ne talanoa ʻo fekauʻaki mo iá? ʻOkú ne tokanga moʻoni fekauʻaki mo e lelei ʻa e niʻihi kehé, pe ʻokú ne siokita, ko ha tokotaha fieʻilo? ʻOku alafalalaʻanga ia? ʻOkú ne loto-lelei ke fakamoʻulaloa ki he tuʻunga-ʻulú, pe ʻokú ne anga-fefeka, ʻo aʻu nai ʻo angatuʻu?”​—Palovepi 31:​10-31; Luke 6:45; Efeso 5:​22, 23; 1 Timote 5:13; 1 Pita 4:15.

18. Kapau ʻoku ʻiloʻi ʻa e ngaahi vaivaiʻanga īkí ʻi he lolotonga ʻo e faisoó, ko e hā ʻoku totonu ke tauhi maʻu ʻi he fakakaukaú?

18 ʻOua ʻe ngalo ʻokú ke feangainga mo ha hako taʻehaohaoa ʻo ʻĀtama, ʻo ʻikai ko ha helo tangata pe helo fefine haohaoa ʻi ha tohi talanoa ʻeva. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi tōnounou ʻa e tokotaha kotoa pē, pea ko e niʻihi ʻo e ngaahi meʻá ni kuo pau ke fakamolemoleʻi​—fakatouʻosi ʻa hoʻo tōnounou ʻaʻaú mo ia ʻoku ʻa ho hoa ki he kahaʻú. (Loma 3:23; Semisi 3:2) ʻIkai ko ia pē, ko hano ʻiloʻi ʻo e vaivaiʻangá ʻoku lava ke ne ʻomai ha faingamālie ke tupu ai. Ko e fakatātaá, tau pehē ʻi he lolotonga hoʻomo faisoó kuo ʻi ai haʻamo fakakikihi. Fakakaukau: Naʻa mo e kakai ʻoku nau feʻofaʻaki mo fetokaʻiʻakí ʻoku nau taʻefelotoi ʻi ha ngaahi taimi. (Fakafehoanaki mo e Senesi 30:2; Ngāue 15:39.) ʻE lava ke pehē ko kimoua fakatouʻosi ʻoku fiemaʻu pē ke ‘mapuke homo lotó’ ke kiʻi lahi ange pea ako ki he founga ke fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi meʻá ʻi ha founga ʻoku melino angé? (Palovepi 25:28) ʻOku fakahaaʻi ʻe ho hoa ki he kahaʻú ha holi ke fakaleleiʻi? ʻOkú ke pehē? ʻE lava ke ke ako ke siʻi hoʻo mamahingofuá, mo siʻi hoʻo ʻitangofuá? (Koheleti 7:9) Ko e ako ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalemá ʻe lava ke fokotuʻu ai ha sīpinga ʻo e fetuʻutaki faitotonu, ʻa ia ʻoku mātuʻaki fiemaʻu ia kapau ko kimouá te mo mali.​—Kolose 3:13.

19. Ko e hā ʻe hoko ko ha ʻalunga ia ʻo e tōʻonga fakapotopotó kapau ʻe malanga hake ha ngaahi palopalema mafatukituki lolotonga ʻa e faisoó?

19 Neongo ia, fēfē kapau ʻokú ke fakatokangaʻi ha ngaahi meʻa ʻoku nau fakahohaʻasi lahi koe? Ko e ngaahi tālafili peheé ʻoku totonu ke vakaiʻi lelei ia. Ko e hā pē hono lahi ʻo hoʻo ongoʻi ʻofá pe ko e hā pē hono lahi hoʻo loto-moʻua ke malí, ʻoua te ke tukunoaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fehālaaki mafatukitukí. (Palovepi 22:3; Koheleti 2:14) Kapau ʻoku ʻi ai hao vahaʻangatae mo ha taha ʻa ia ʻoku ʻi ai haʻo ngaahi lotolotoua mafatukituki fekauʻaki mo ia, ʻoku fakapotopoto ke ʻoua ʻe toe hoko atu ʻa e vahaʻangatae ko iá pea ke fakaʻehiʻehi mei hano fai ha palōmesi tuʻuloa ki he tokotaha ko iá.

TAUHI KE TAAU ʻA HOʻO FAISOÓ

20. ʻE lava fēfē ke tauhi ʻe ha hoa faisō ʻa hona tuʻunga ʻulungaanga tāú ke ʻoua ʻe manukiʻi?

20 ʻE lava fēfē ke ke tauhi ke taau ʻa hoʻo faisoó? ʻUluakí, fakapapauʻi ko ho tuʻunga ʻulungaanga tāú ʻoku ʻikai lava ke manukiʻi ia. ʻI he feituʻu ko ia ʻokú ke nofo aí, ʻoku vakai ai ki he fepikí, ʻumá, pe fāʻofuá ko ha tōʻonga totonu ia ki he ngaahi hoa ʻoku ʻikai te nau malí? Neongo kapau ʻoku ʻikai fakahaaʻi ha taʻeleleiʻia ki he ngaahi fakahāhā pehē ʻo e ʻofá, ʻoku totonu ke toki fakaʻatā pē kinautolu ʻi he taimi kuo aʻu ai ʻa e vahaʻangataé ki ha tuʻunga ʻa ia ʻoku palani papau ai ki he nofo malí. Tokanga ke ʻoua naʻa tupu ʻa e ngaahi fakahāhā ko ia ʻo e ʻofá ʻo aʻu ki he ʻulungaanga taʻemaʻá pe naʻa mo e feʻauakí. (Efeso 4:​18, 19; fakafehoanaki mo e Hiva o e Hiva 1:2; 2:6; 8:​5, 9, 10.) Koeʻuhi ʻoku kākā ʻa e lotó, ko kimoua fakatouʻosi ʻe fakapotopoto ke mo fakaʻehiʻehi mei ha nofo mavahe toko ua ʻi ha fale, ʻi ha ʻapaatimeni, ʻi ha meʻalele ʻoku tau, pe ko ha toe feituʻu pē ʻa ia ʻe ʻoatu ai ʻa e faingamālie ki he ʻulungaanga ʻoku halá. (Selemaia 17:9) Ko hono tauhi hoʻo faisoó ke maʻa fakaeʻulungāngá ʻoku ʻomai ai ʻa e fakamoʻoni māʻalaʻala ʻokú ke maʻu ʻa e mapuleʻi-kitá pea ʻokú ke fakamuʻomuʻa ʻa e tokanga taʻesiokita ki he lelei ʻa e tokotaha kehé ʻi hoʻo ngaahi holí tonu. Ko e meʻa ʻoku mahuʻinga tahá, ko ha faisō ʻoku maʻa, ʻe fakahōifuaʻi ai ʻa Sihova ko e ʻOtuá, ʻa ia ʻokú ne fekauʻi ʻa ʻene kau sevānití ke nau fakaʻehiʻehi mei he tuʻunga taʻemaʻá pea mo e feʻauakí.​—Kaletia 5:​19-21.

21. Ko e hā ʻa e fetuʻutaki faitotonu ʻe fiemaʻu nai koeʻuhi ke tauhi ke taau ʻa e faisoó?

21 Ko hono uá, ko ha faisō taau ʻoku toe kau ki ai ʻa e fetuʻutaki faitotonu. ʻI he laka ki muʻa hoʻomo faisoó ki he nofo malí, ʻe fiemaʻu ai ke fetalanoaʻaki tauʻatāina ki ha ngaahi meʻa pau. Te mo nofó ʻi fē? Te mo ngāue paʻanga fakatouʻosi? ʻOkú mo loto ke maʻu ha fānau? Pehē foki, ʻoku totonu pē ke fakaeʻa ʻa e ngaahi meʻa nai ʻi hoto kuohilí, ʻa ia ʻe lava ke ne uesia ʻa e nofo malí. ʻE kau nai ʻi he ngaahi meʻá ni ʻa e ngaahi moʻua lahi ke totongi, pe ngaahi fatongia pe ngaahi meʻa ʻo kau ki he moʻuí, hangē ko ha mahaki mafatukituki pe tuʻunga nai ʻokú ke ʻi ai. Koeʻuhi ko e tokolahi ʻo e faʻahinga ko ia kuo maʻu ʻe he HIV (ʻa e vailasi ʻa ia ʻokú ne fakatupunga ʻa e ʻeitisí) ʻoku ʻikai ke hā vave meiate kinautolu ʻa hono ngaahi fakaʻilongá, ʻe ʻikai ke hala ia ki ha tokotaha pe ki he ngaahi mātuʻa tokangá ke nau kole ke fai ha sivi toto ʻeitisi ʻo e tokotaha ʻa ia naʻe kau ʻi he kuohilí ʻi he fakaʻaluʻalu fakaefehokotaki fakasinó, pe ko ha taha naʻá ne ngāueʻaki ʻa hono huhu kiate ia ʻa e faitoʻo kona tapú. Kapau ʻoku fakamoʻoniʻi ʻi he siví ʻoku maʻu ʻe he mahakí, ko e tokotaha kuo maʻú ʻoku ʻikai totonu ke ne tenge ʻa e hoa naʻe fakahangahanga ki aí ke hokohoko atu ʻa e vahaʻangataé kapau ʻoku fakaʻamu he taimi ko ení ʻa e tokotaha ko iá ke fakangata ia. Ko e moʻoni, ko ha taha pē ʻa ia kuo kau ki ha tōʻonga moʻui fakatuʻutāmaki lahi ʻe lelei ke ne fakapapauʻi ke fakaʻatā ia ki ha sivi toto ʻeitisi ki muʻa ke kamata ha faisō.

SIO FAKALAKA ATU ʻI HE ʻAHO MALÍ

22, 23. (a) ʻE lava fēfē ke mole ʻa e mafamafatataú ʻi he taimi ʻo e teuteu ki ha malí? (e) Ko e hā ʻa e vakai mafamafatatau ʻoku totonu ke tauhi maʻu ʻi he taimi ʻoku fakakaukau ai ki he ʻaho malí pea mo e nofo malí?

22 Lolotonga ʻa e ngaahi māhina fakaʻosi ki muʻa ʻi he nofo malí, ngalingali ko kimoua fakatouʻosi te mo femoʻuekina lahi ʻi he fokotuʻutuʻu ki he ʻaho malí. ʻE lava ke mo fakasiʻisiʻi ʻa e lahi ʻo e loto-hohaʻá ʻaki hoʻomo anga-fakamaʻumaʻu. ʻE fakahōhōʻiaʻi nai ʻe ha mali kātoanga ʻa e ngaahi kāingá pea mo e feituʻú, ka ʻe iku nai ia ki he ongosia fakaesino mo e hala paʻanga ki he faʻahinga toki mali foʻoú mo honau ngaahi fāmilí. Ko ha pipiki ki he ngaahi tōʻonga fakafeituʻú ʻoku ʻuhinga lelei ia, ka ko e faʻifaʻitaki taʻefakakaukau pea mo e fai nai ʻi he feʻauʻauhi ki he anga fakafonuá ʻe lava ke ne fakapuliki ʻa e ʻuhinga ʻo e kātoangá pea te ne kaihaʻasi nai meiate koe ʻa e fiefia ʻoku totonu ke ke maʻú. Lolotonga kuo pau ke fakakaukau ki he ngaahi ongoʻi ʻa e niʻihi kehé, ko e tangata malí ʻoku fakafatongia tefito ki hono fili ʻa e meʻa ʻe fai ʻi he kātoanga malí.​—Sione 2:9.

23 Manatuʻi ʻoku ʻosi ʻi he ʻaho pē taha ʻa hoʻo malí, ka ko hoʻo nofo malí ʻoku hokohoko atu ia ki he kotoa ʻo hoʻo moʻuí. Fakaʻehiʻehi mei he nōfoʻi ʻo fuʻu hulu ʻi he ngāue ko ia ki he fai ʻo e malí. ʻI hono kehé, hanga kia Sihova ko e ʻOtuá ki ha fakahinohino, pea palani ki muʻa ki ha moʻui ʻo e hoko ʻo malí. Te ke mateuteu lelei leva ai ki ha nofo mali lavameʻa.

a ʻE ngāueʻaki eni ʻi he ngaahi fonua ʻa ia ʻoku pehē ai ʻoku feʻunga ʻa e faialeá ki he kau Kalisitiané.

b Naʻa mo e fakatahaʻanga Kalisitiané, ʻoku ʻi ai nai ʻa e niʻihi, hangē ko e laú, ʻoku siʻi ʻenau kau ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālié. ʻI he ʻikai ke hoko ko e kau sevāniti līʻoa kakato ʻa e ʻOtuá, ʻoku tākiekina nai kinautolu ʻe he ngaahi fakakaukau mo e ʻulungaanga ʻo e māmaní.​—Sione 17:16; Semisi 4:4.

ʻE LAVA FĒFĒ KE TOKONIʻI ʻE HE NGAAHI TEFITOʻI MOʻONI KO ENI ʻI HE TOHITAPÚ . . . HA TOKOTAHA KE TEUTEU AI KI HA NOFO MALI LAVAMEʻA?

Ko ha husepāniti mo ha uaifi kuo pau ke na fepalōmesiʻaki.​—Senesi 2:24.

ʻOku mahuʻinga ange ʻa e tangata ʻi lotó ʻi he fōtunga hāmai ki tuʻá.—1 Pita 3:​3, 4.

“ʻOua te mou hanga ʻo hoa-ʻa-kehe.”​—2 Kolinito 6:14.

Ko e kakai taʻemaʻa fakaeʻulungāngá ʻoku nau motu mei he ʻOtuá.​—Efeso 4:​18, 19.

NGAAHI ANGA FAKAFONUÁ PEA MO E TOHITAPÚ

Totongi ʻo e Fefine Malí mo e Totongi ʻo e Tangata Malí: ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi, ʻoku ʻamanekina ai ʻa e fāmili ʻo e tangata malí ke nau ʻoange ʻa e paʻanga ki he fāmili ʻo e fefine malí (totongi ʻo e fefine malí). ʻI he ngaahi fonua kehé, ʻoku ʻoange ai ʻe he fāmili ʻo e fefine malí ʻa e paʻanga ki he fāmili ʻo e tangata malí (totongi ʻo e tangata malí). ʻOku ʻikai nai ke ʻi ai ha meʻa ʻe hala ʻi he ngaahi anga fakafonua ko ení kehe pē ʻoku nau fakalao. (Loma 13:1) Kae kehe, ko e hā pē ʻa e tuʻungá, ko e fāmili ʻoku nau maʻu ʻa e totongí ʻoku totonu ke nau fakaʻehiʻehi mei hano kounaʻi mānumanu ʻo e paʻangá pe ngaahi koloá ʻo hulu ʻi he meʻa ko ia ʻoku totonú. (Palovepi 20:21; 1 Kolinito 6:10) ʻIkai ko ia pē, ko e totongi ʻo e fefine malí ʻoku ʻikai ʻaupito totonu ke fakataumuʻa ia ke fakahuʻunga ai ko ha uaifi, ko ha koloa pē ia ʻoku fakatau mai; pea ʻoku ʻikai totonu ki ha husepāniti ke ne ongoʻi ko hono fatongia pē ki hono uaifí mo hono ngaahi kāinga-ʻi-he-fonó ko ha fatongia fakapaʻanga.

Mali Tokolahi: ʻOku fakaʻatā ʻi he ngaahi tōʻonga fakafonua ʻe niʻihi ha tangata ke ne maʻu ʻo laka hake ʻi he uaifi ʻe tahá. ʻI ha ʻatimosifia pehē, ʻoku hoko nai ai ʻa e tangatá ko ha tokotaha pule fakaleveleva kae ʻikai ko ha husepāniti mo ha tamai. ʻIkai ko ia pē, ko e nofo mali tokolahí ʻoku faʻa fakaʻaiʻai ai ʻa e feʻauʻauhi ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi uaifí. Ki he kau Kalisitiané, ʻoku fakaʻatā ai ʻe he Tohitapú ʻa e taʻemalí pe mali pē mo e toko tahá.​—1 Kolinito 7:​2.

Nofo Mali ʻAhiʻahi: ʻOku taukaveʻi ʻe he ngaahi hoa lahi ko e nonofo fakataha ki muʻa ʻi he nofo malí ʻe tokoniʻi ai kinautolu ke nau siviʻi ʻa ʻenau hoamālié. Neongo ia, ko e nofo mali ʻahiʻahí ʻoku ʻikai ke siviʻi ai ʻa e taha ʻo e ngaahi ʻelemēniti mahuʻinga taha ʻo e nofo malí​—ko e palōmesí. ʻOku ʻikai ha fokotuʻutuʻu kehe mei he nofo malí ʻokú ne ʻomai ʻa e tuʻunga tatau ʻo e maluʻí mo e maluʻangá ki he ngaahi faʻahí kotoa​—ʻo kau ai ha fānau ʻe iku nai ʻo maʻu ʻi he nofo fakatahá. ʻI he ʻafio mai ʻa Sihova ko e ʻOtuá, ko e nonofo fakataha ʻi he felotoi ʻo taʻekau ai ʻa e tokoni ʻo e nofo malí ko e feʻauaki ia.​—1 Kolinito 6:18; Hepelu 13:4.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share