Ko e Kau Kalisitiane Moʻoni Kotoa Pē ko e Kau ʻEvangeliō
“Hiva kia Sihova, fakamaloʻia hono huafa; ʻo ongoongo ʻene fakamoʻui ʻi he ʻaho kotoa.”—SĀME 96:2.
1. Ko e hā ʻa e ongoongo lelei ʻoku fiemaʻu ʻe he kakaí ke nau fanongo ki aí, pea kuo anga-fēfē ʻa e hoko ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻo alafaʻifaʻitakiʻanga ʻi hono fakamafola ʻa e ongoongo peheé?
ʻI HA māmani ʻa ia ʻoku hoko fakaʻaho ai ʻa e ngaahi fakatamakí, ʻoku fakafiemālie moʻoni ke ʻiloʻi ʻo hangē ko ia ʻoku fanongonongo ʻe he Tohitapú, ko e taú, faihiá, fiekaiá mo e fakafeʻātungiá kuo vavé ni ke ngata. (Sāme 46:9; 72:3, 7, 8, 12, 16) Ko e moʻoni, ʻikai ko e ongoongo lelei eni ʻoku fiemaʻu ʻe he tokotaha kotoa ke fanongo ki aí? ʻOku fakakaukau pehē ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻOku nau ʻiloa he feituʻu kotoa pē ko e faʻahinga ʻoku nau malangaʻi ʻa e “ongoongo lelei ʻo e meʻa lelei ange.” (Aisea 52:7, NW) Ko e moʻoni, kuo fuesia ʻe he Kau Fakamoʻoni tokolahi ʻa e fakatanga ʻi heʻenau fakapapauʻi ke tala ʻa e ongoongo leleí. Ka ʻoku nau maʻu ʻa e mahuʻingaʻia tefito ʻi he kakaí. Pea ko ha lēkooti ē ʻo e faivelenga mo e kītaki kuo fakatupulekina ʻe he Kau Fakamoʻoní!
2. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻe taha ki he faivelenga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová?
2 Ko e faivelenga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová he ʻaho ní ʻoku tatau ia mo e faivelenga ʻa e kau Kalisitiane ʻo e ʻuluaki senitulí. Fekauʻaki mo kinautolú, ko e nusipepa Katolika Loma ko e L’Osservatore Romano naʻe tonu ʻa e pehē ai: “Ko e ʻuluaki kau Kalisitiané, ʻi heʻenau papitaisó pē, naʻa nau ongoʻi ko honau fatongia ia ke fakamafola ʻa e Kōsipelí. ʻOku fakamafola tala ngutu ʻe he kau tamaioʻeikí ʻa e Kōsipelí.” Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, hangē ko e muʻaki kau Kalisitiané, ʻo mātuʻaki faivelengá? ʻUluakí, koeʻuhi he ko e ongoongo lelei ʻoku nau fakahāʻí ʻoku meia Sihova ko e ʻOtuá tonu ia. ʻE lava ke toe ʻi ai ha ʻuhinga lelei ange ai ki heʻenau faivelengá? Ko ʻenau malangá ko ha tali ia ki he ngaahi lea ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “Hiva kia Sihova, fakamaloʻia hono huafa; ʻo ongoongo ʻene fakamoʻui ʻi he ʻaho kotoa.”—Sāme 96:2.
3. (a) Ko e hā ha ʻuhinga hono ua ki he faivelenga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová? (e) Ko e hā ʻoku kau ki he “fakamoʻui [ʻe he ʻOtuá]”?
3 ʻOku fakamanatu mai kiate kitautolu ʻe he ngaahi lea ʻa e tokotaha-tohi-sāmé ha ʻuhinga hono ua ki he faivelenga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko ʻenau pōpoakí ko e pōpoaki ia ʻo e fakamoʻui. ʻOku ngāue ʻa e faʻahinga tāutaha ʻe niʻihi ʻi he malaʻe fakafaitoʻó, fakasōsialé, fakaʻekonōmiká, pe ngaahi malaʻe kehe ke fakaleleiʻi ʻa e tuʻunga moʻui ʻa e kaungā faʻahinga ʻo e tangatá pea ʻoku fakaongoongoleleiʻi ʻa e ngaahi ngāue peheé. Ka ko ha meʻa pē ʻoku lava ke fai ʻe ha tangata ʻe taha ki ha taha kehe ʻoku mātuʻaki fakangatangata ia ʻi hono fakahoa atu ki he “fakamoʻui [ʻe he ʻOtuá].” Fakafou ʻia Sīsū Kalaisi, ʻe fakamoʻui ʻe Sihova ʻa e faʻahinga anga-vaivaí mei he angahalá, mahakí mo e maté. Ko e faʻahinga ʻe ʻaonga ki aí te nau moʻui taʻengata! (Sione 3:16, 36; Fakahā 21:3, 4) ʻI he ʻahó ni, ko e fakamoʻuí ʻoku ʻi he lotolotonga ia ʻo e “ngaahi ngaue fakaofo” ʻoku toe fakamatalaʻi ʻe he kau Kalisitiané ʻi heʻenau tali ʻa e ngaahi lea: “Aʻau ki he ngaahi puleʻanga hono kololia [ʻo e ʻOtuá], ʻene ngaahi ngaue fakaofo ʻi he ngaahi faʻahinga kotoa. He ʻoku lahi ʻa Sihova, pea ʻoku totonu ke lahi hono fakamaloʻia; ʻoku hulu hono ngeia ʻi he ngaahi ʻOtua kotoa.”—Sāme 96:3, 4.
Ko e Faʻifaʻitakiʻanga ʻa e ʻEikí
4-6. (a) Ko e hā ʻa e ʻuhinga hono tolu ʻoku faivelenga ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová? (e) Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e faivelenga ki he ngāue ko hono malangaʻi ʻa e ongoongo leleí?
4 ʻOku faivelenga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi ha ʻuhinga hono tolu. ʻOku nau muimui ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsū Kalaisí. (1 Pita 2:21) Ko e tangata haohaoa ko iá naʻá ne tali fakamātoato ʻa e ngāue “ke ʻalu mo e ongoongolelei ki he masiva.” (Aisea 61:1; Luke 4:17-21) Ko ia ai, naʻá ne hoko ko ha ʻevangeliō, ko ha tokotaha tala ʻo e ongoongo leleí. Naʻá ne fononga ʻi he kotoa ʻo Kāleli mo Siuteá ʻo “malaga aki ae ogoogolelei oe buleaga.” (Mātiu 4:23, PM) Pea koeʻuhi naʻá ne ʻiloʻi ʻe tali ʻe he tokolahi ʻa e ongoongo lelei ko iá, naʻá ne pehē ki heʻene kau ākongá: “Ko e utu-taʻú ʻoku lahi, ka ko e kau ngāué ʻoku tokosiʻi. Ko ia ai, kole ki he ʻEiki ʻo e utu-taʻú ke ne fekau mai ha kau ngāue ki heʻene utu-taʻú”—Mātiu 9:37, 38, NW.
5 ʻI he fehoanaki mo ʻene lotú tonu, naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻa e niʻihi kehé ke nau hoko ko e kau ʻevangeliō. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻá ne fekauʻi atu ʻene kau ʻapositoló ʻiate kinautolu pē peá ne tala ange kiate kinautolu: “Ka mou ka alu, mou malaga, o behe, Oku ofi ae buleaga oe lagi.” ʻIkai ne mei ʻaonga lahi ange kiate kinautolu ke nau fokotuʻu ha ngaahi polokalama ke ne fakasiʻisiʻi ʻa e ngaahi palopalema fakasōsiale ʻo e ʻaho ko iá? Pe naʻe totonu ke nau hoko ʻo kau ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikí ke fakafepakiʻi ʻa e fakameleʻi ne mafolalahia he taimi ko iá? ʻIkai. ʻI hono kehé, naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū ʻa e tuʻunga ki he kau ʻevangeliō Kalisitiane kotoa pē ʻi heʻene tala ki hono kau muimuí: “Ka mou ka alu, mou malaga.”—Mātiu 10:5-7, PM.
6 Ki mui ai, naʻe fekauʻi atu ʻe Sīsū ha toe kulupu ʻe taha ʻo e kau ākongá ke nau fanongonongo: “Kuo ofi ae buleaga oe Otua.” ʻI heʻenau foki mai ke fakamatala ki he lavameʻa ʻo ʻenau fononga fakaʻevangelioó, naʻe fiefia lahi ai ʻa Sīsū. Naʻá ne lotu: “E Tamai, koe Eiki oe lagi mo mamani, oku ou fakafetai kiate koe, i hoo fufu ae gaahi mea ni mei he kau boto moe fieiloilo, ka kuo ke fakaha ia ki he kau valevale.” (Luke 10:1, 8, 9, 21, PM) Ko e kau ākonga ʻa Sīsuú, ko e kau toutai ngāue mālohi ki muʻa, kau faʻa, mo e hā fua, naʻa nau hangē ha kau valevalé ʻi hono fakahoa atu ki he kau taki lotu tuʻunga ako lelei ʻo e puleʻangá. Ka naʻe akoʻi ʻa e kau ākongá ke nau fanongonongo ʻa e lelei taha ʻi he ongoongo leleí kotoa.
7. Hili ʻa e hāʻele hake ʻa Sīsū ki hēvaní, ko hai naʻe ʻuluaki malangaʻi ki ai ʻe hono kau muimuí ʻa e ongoongo leleí?
7 Hili ʻa e hāʻele hake ʻa Sīsū ki hēvaní, naʻe hokohoko atu ʻa hono kau muimuí ʻi hono fakamafola ʻa e ongoongo lelei ʻo e fakamoʻuí. (Ngāue 2:21, 38-40) Ko hai naʻa nau ʻuluaki malanga ki aí? Naʻa nau ʻalu ki he ngaahi puleʻanga naʻe ʻikai te nau ʻiloʻi ʻa e ʻOtuá? ʻIkai, ko honau ʻuluaki malaʻé ko ʻIsileli, ko ha kakai naʻe maheni mo Sihova ʻo laka hake ʻi he taʻu ʻe 1,500. Naʻa nau maʻu ʻa e totonu ke malanga ʻi ha fonua ʻa ia naʻe ʻosi fai ai ʻa e lotu kia Sihová? ʻIo. Naʻe tala ange ʻe Sīsū kiate kinautolu: “Te mou hoko ko ʻeku kau fakamoʻoni, ʻo ʻikai ʻi Selusalema pe, ka ʻi Siutea kātoa, mo Samelia, ʻio, ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo māmani.” (Ngāue 1:8) Naʻe fiemaʻu ke fanongo ʻa ʻIsileli ki he ongoongo leleí ʻi he tuʻunga lahi tatau mo ha toe puleʻanga pē.
8. ʻOku anga-fēfē ʻa e faʻifaʻitaki ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi he ʻaho ní ki he kau muimui ʻo Sīsū ʻi he ʻuluaki senitulí?
8 ʻOku malanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi he ʻaho ní ʻi ha founga meimei tatau, ʻi he māmaní kotoa. ʻOku nau ngāue fakataha mo e ʻāngelo naʻe mamata ki ai ʻa Sioné ʻa ia naʻe “iate ia ae ogoogolelei taegata ke malaga aki kiate kinautolu oku nofo i he mamani, bea ki he buleaga kotoabe, moe faahiga, moe lea, moe kakai.” (Fakahā 14:6, PM) ʻI he taʻu 2001, naʻa nau longomoʻui ai ʻi he ngaahi fonua mo e ngaahi feituʻu ʻe 235, ʻo kau ai ʻa e niʻihi naʻe vakai lahi ki ai ko e ngaahi fonua Kalisitiane. ʻOku hala ke malanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he ngaahi feituʻu ʻa ia kuo ʻosi fokotuʻu ai ʻa e ngaahi siasi ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané? ʻOku pehē ʻe he niʻihi ʻoku hala pea aʻu ʻo nau vakai ki he ngāue fakaʻevangeliō peheé ko e “kaihaʻa sipi.” Kae kehe, ʻoku manatuʻi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e ngaahi ongoʻi ʻa Sīsū ki he kau Siu anga-fakatōkilalo ʻo hono ʻahó. Neongo naʻa nau ʻosi maʻu ha tuʻunga taulaʻeiki, naʻe ʻikai toumoua ʻa Sīsū ke tala kiate kinautolu ʻa e ongoongo leleí. Naʻe “langa hono fatu ʻi he ʻofa kiate kinautolu: he naʻa nau nofo ongosia mo tukuhāusia, ʻo hange ko ha fanga sipi taʻe hanau tauhi.” (Mātiu 9:36) ʻI he taimi ʻoku maʻu ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e kakai anga-fakatōkilalo ʻoku ʻikai te nau ʻilo fekauʻaki mo Sihova mo hono Puleʻangá, ʻoku totonu ke nau taʻofi ʻa e ongoongo leleí mei he faʻahinga tāutaha peheé koeʻuhi ʻoku taukaveʻi ʻe ha lotu ia ʻokú ne maʻu ʻa e mafai kiate kinautolu? ʻI he muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e kau ʻapositolo ʻa Sīsuú, ʻoku tau tali ʻikai. Ko e ongoongo leleí kuo pau ke malangaʻi ia “ki he gaahi buleaga kotoabe,” ʻo ʻikai liʻaki.—Maake 13:10, PM.
Ngāue Fakaʻevangeliō ʻa e Muʻaki Kau Kalisitiané Kotoa
9. ʻI he ʻuluaki senitulí, ko hai ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané naʻe kau ʻi he ngāue fakamalangá?
9 Ko hai ʻi he ʻuluaki senitulí naʻe kau ʻi he ngāue fakamalangá? ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi moʻoniʻi meʻá ko e kotoa ʻo e kau Kalisitiané ko e kau ʻevangeliō. ʻOku pehē ʻe he faʻu-tohi ko W. S. Williams: “Ko e fakamoʻoni fakalūkufuá ko e kau Kalisitiane kotoa ʻi he Siasi motuʻá . . . naʻa nau malangaʻi ʻa e kōsipelí.” ʻI he fekauʻaki mo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he ʻaho ʻo e Penitekosi 33 T.S., ʻoku pehē ʻe he Tohitapú: “Pea fāʻofale ʻiate kinautolu katokātoa [kakai tangata mo e kakai fefine] ʻa e Laumālie Maʻoniʻoni; pea nau hanga ʻo lea ʻi he ngaahi lea kehe, ʻo fakatatau ki he fakaleaʻi kinautolu ʻe he Laumālie.” Naʻe hoko ʻo kau ki he kau ngāue ʻevangelioó ʻa e kau tangata mo e kau fefine, talavou mo e taʻumotuʻa, pōpula mo e tauʻatāina. (Ngāue 1:14; 2:1, 4, 17, 18; Sioeli 2:28, 29; Kaletia 3:28) ʻI he taimi naʻe fakamālohiʻi ai ʻe he fakatangá ʻa e kau Kalisitiane tokolahi ke hola mei Selusalemá, “ko kinautolu naʻe vetekina naʻa nau ʻalu atu pe mo malangaʻaki ʻa e [ongoongo lelei ʻo e] folofola.” (Ngāue 8:4) Ko e kotoa ʻo “kinautolu naʻe vetekina,” ʻo ʻikai ko ha faʻahinga fakanofo tokosiʻi pē, naʻa nau ngāue fakaʻevangeliō.
10. Ko e hā ʻa e fekau konga-ua naʻe fakahoko ki muʻa ʻi hono fakaʻauha ʻo e fokotuʻutuʻu faka-Siú?
10 Naʻe fakamoʻoniʻi ʻa e moʻoni ʻo e meʻá ni ʻi he kotoa ʻo e ngaahi muʻaki taʻu ko iá. Naʻe kikite ʻa Sīsū: “Pea ʻe ʻoua ke fanongonongo ki mamani katoa ʻa e ongoongolelei ko eni ʻo e puleʻanga, ke ai ha fakamatala ki he ngāhi kakai kotoa pe, pea toki hoko ʻa e ngataʻanga.” (Mātiu 24:14) ʻI hono fakahoko ʻo e ngaahi lea ko iá ʻi he ʻuluaki senitulí, naʻe malangaʻi lahi ʻa e ongoongo leleí ki muʻa ke fakaʻauha ʻe he kau tau Lomá ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu fakalotu mo fakapolitikale faka-Siú. (Kolose 1:23) ʻIkai ngata aí, ko e kotoa ʻo e kau muimui ʻo Sīsuú naʻa nau talangofua ki heʻene fekau: “Ko ia ke mou ō, ʻo ngaohi ʻa e ngāhi kakai kotoa pe ko ʻeku kau ako, ʻi he papitaiso kinautolu ki he Huafa ʻo e Tamai mo e ʻAlo mo e Laumalie Maʻoniʻoni, mo e akoʻi kinautolu ke tauhi ʻa e ngāhi meʻa kotoa pe kuo u tuʻutuʻuni atu.” (Mātiu 28:19, 20) Naʻe ʻikai ke uki ʻe he muʻaki kau Kalisitiané ʻa e faʻahinga anga-vaivaí ke tui kia Sīsū pea toki tuku leva kinautolu ke nau lotu ʻo ʻikai ha tataki, ʻo hangē ko ia ʻoku fai ʻe he kau malanga ʻe niʻihi ʻi onopooni. ʻI hono kehé, naʻa nau akoʻi kinautolu ke nau hoko ko e kau ākonga ʻa Sīsū, ʻo fokotuʻutuʻu maau kinautolu ki he ngaahi fakatahaʻanga, pea akoʻi kinautolu koeʻuhi ke nau lava ʻo malangaʻi ʻa e ongoongo leleí pea ngaohi-ākonga. (Ngāue 14:21-23) ʻOku muimui ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi he ʻaho ní ʻi he sīpinga ko iá.
11. Ko hai he ʻahó ni ʻoku kau ʻi hono fanongonongo ʻa e ongoongo lelei ʻoku lelei tahá ki he faʻahinga ʻo e tangatá?
11 Ko e tokolahi ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻi he muimui ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻa Paula, Panepasa mo e niʻihi kehe ʻi he ʻuluaki senitulí, kuo nau ʻalu atu ai ʻi he tuʻunga ko e kau misinale ki he ngaahi fonua mulí. Kuo ʻaonga moʻoni ʻenau ngāué, koeʻuhi kuo ʻikai te nau hoko ʻo kau ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikí pe hē ʻi he ngaahi founga kehe mei he fekau ke malangaʻi ʻa e ongoongo leleí. Kuo nau talangofua pē ki he fekau ʻa Sīsuú: “Ka mou ka alu, mou malaga.” Kae kehe, ko e tokolahi taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku ʻikai ko e kau misinale ʻi he ngaahi fonua mulí. Ko e tokolahi ʻo kinautolú ʻoku maʻu ʻenau moʻuí ʻi hono fai ha ngāue fakaemāmani, pea ʻoku kei ʻi he akoʻangá ʻa e niʻihi. ʻOku tauhi fānau ʻa e niʻihi. Ka ʻoku vahevahe ʻe he Kau Fakamoʻoni kotoa pē ki he niʻihi kehé ʻa e ongoongo lelei kuo nau akó. Ko e talavou mo e taʻumotuʻa, tangata mo e fefine, ʻoku nau tali fiefia ki he enginaki ʻa e Tohitapú: “Ke ke malangaʻaki ʻa e folofola, faʻa fai pe ʻi he faingamalie mo e ʻikai ha faingamalie.” (2 Timote 4:2) ʻI he hangē ko honau kau fakamelomelo ʻi he ʻuluaki senitulí, ʻoku nau hokohoko atu ʻo “ikai tuku e nau ako moe nau malaga aki a [e ongoongo lelei fekauʻaki mo] Jisu Kalaisi.” (Ngāue 5:42, PM) ʻOku nau fanongonongo ʻa e ongoongo lelei ʻoku lelei tahá ki he faʻahinga ʻo e tangatá.
Ngāue Fakaului pe Ngāue Fakaʻevangeliō?
12. Ko e hā ʻa e fakaului, pea kuo anga-fēfē ʻa e hoko ʻo vakai ki aí?
12 Ko e lea faka-Kalisí ʻoku ʻi ai ʻa e foʻi lea ko e pro·se’ly·tos, ʻa ia ʻoku ʻuhingá ko ha “tafoki.” ʻOku haʻu mei he meʻá ni ʻa e foʻi lea faka-Pilitānia ko e “proselytism,” ʻa ia ʻoku ʻuhinga tefitó “ko e ngāue ʻo hono fai ha ngaahi fakatafokiʻi.” ʻI he ngaahi ʻahó ni, ʻoku pehē ʻe he niʻihi ʻoku fakatupu maumau ʻa e fakauluí. Ko ha pepa naʻe pulusi ʻe he Kōsilio ʻo e Ngaahi Siasi ʻi he Māmaní naʻe aʻu ʻo leaʻaki ai fekauʻaki mo e “angahala ʻo e fakauluí.” Ko e hā hono ʻuhingá? ʻOku pehē ʻe he Catholic World Report: “ʻI he malumalu ʻo e toutou fai tuʻumaʻu ʻa e ngaahi lāunga ʻa e ʻOfotokisií, kuo maʻu ai ʻe he ‘fakauluí’ ʻa e ʻuhinga ko e liliu fakamālohiʻi.”
13. Ko e hā ʻa e ngaahi fakatātā ʻe niʻihi ʻo e fakatupu maumau ʻa e fakauluí?
13 ʻOku fakatupu maumau ʻa e fakauluí? ʻE lava ke pehē. Naʻe pehē ʻe Sīsū ko e fakaului ʻa e kau sikalaipé mo e kau Fālesí naʻe fakatupu maumau ia ki he faʻahinga naʻa nau fakatafokiʻí. (Mātiu 23:15) Ko e moʻoni, ʻoku hala ʻa e “fakatafokiʻi fakamālohí.” Ko e fakatātaá, fakatatau ki he faihisitōlia ko Siosifasí, ʻi he taimi naʻe fakavaivaiʻi ai ʻe he Makapeo ko Sione Hikanasí ʻa e kau ʻAitumiá, naʻá ne “fakangofua kinautolu ke nau nofo ʻi honau fonuá kehe pē ke nau kamu ʻa kinautolu tonu pea nau loto-lelei ke fai ki he ngaahi lao ʻa e kau Siú.” Kapau naʻe loto ʻa e kau ʻAitumiá ke nofo ʻi he malumalu ʻo e tuʻunga-pule faka-Siú, naʻe pau ke nau fai ʻa e lotu faka-Siú. ʻOku tala mai kiate kitautolu ʻe he kau faihisitōliá ʻi he senituli hono valu T.S., naʻe ikunaʻi ai ʻe Charlemagne ʻa e kau Sekiseni pangani ʻo ʻIulope fakatokelaú pea fakamālohiʻi anga-fakamanu kinautolu ke nau tafoki.a Ko ia ai, naʻe faitotonu fēfē ʻa e ngaahi liliu ʻa e kau Sekiseni pe ko e kau ʻAitumiá? Hangē ko ení, naʻe moʻoni fēfē ʻa e pipiki ʻa e tuʻi ʻAitumia ko Hēlotá—ʻa ia naʻá ne feinga ke tāmateʻi ʻa e kiʻi valevale ko Sīsuú—ki he Lao fakamānavaʻi fakaʻotua ʻa Mōsesé?—Mātiu 2:1-18.
14. ʻOku anga-fēfē ʻa e fakamālohiʻi ʻe he niʻihi ʻo e kau misinale ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻa e kakaí ke nau tafokí?
14 ʻOku hoko he ʻahó ni ʻa e ngaahi fakatafokiʻi fakamālohí? ʻI ha ʻuhinga, ʻoku pehē ʻa e niʻihi. Kuo līpooti ʻo pehē ʻoku tuʻuaki ʻe he kau misinale ʻe niʻihi ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiane ʻa e ngaahi sikolasipi ki muli ki he faʻahinga ʻe malava ke nau tafokí. Pe ʻoku nau ʻai nai ha tokotaha kumi hūfanga fiekaia ke ne tangutu ʻo fanongo ʻi ha malanga koeʻuhi kae toki maʻu ha ʻinasi ʻi he meʻakaí. Fakatatau ki ha fakamatala naʻe tuku mai ʻi he 1992 ʻe ha fakataha-lahi ʻa e Kau Pīsope ʻOfotokisií, “ʻoku hoko ʻa e fakauluí he taimi ʻe niʻihi fakafou ʻi he fakatauele fakamatelie pea ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻaki ʻa e ngaahi founga kehekehe ʻo e fakamālohí.”
15. ʻOku fakaului ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he ʻuhinga fakaeonopooni ʻo e foʻi leá? Fakamatalaʻi.
15 Ko hono fakamālohiʻi ʻa e kakaí ke liliu ʻenau lotú ʻoku hala. Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ke ngāue ʻi ha founga pehē ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.b Ko ia ai, ʻoku ʻikai te nau fakaului ʻi he ʻuhinga fakaeonopooni ʻo e foʻi leá. ʻI hono kehé, ʻi he hangē ko e kau Kalisitiane ʻi he ʻuluaki senitulí, ʻoku nau malangaʻi ʻa e ongoongo leleí ki he tokotaha kotoa pē. Ko ha niʻihi pē ʻoku nau tali loto-lelei ʻoku fakaafeʻi ke nau maʻu ha ʻilo lahi ange fakafou ʻi ha ako Tohitapu. Ko e faʻahinga mahuʻingaʻia peheé ʻoku nau ako ke fokotuʻu ʻa e tui, ʻoku makatuʻunga fefeka ʻi he ʻilo totonu ʻo e Tohitapú, ki he ʻOtuá mo ʻene ngaahi taumuʻá. Ko hono olá, ʻoku nau ui ki he huafa ʻo e ʻOtuá, ʻa Sihova, ki he fakamoʻuí. (Loma 10:13, 14, 17) Pe te nau tali ʻa e ongoongo leleí pe ʻikai ko ha meʻa pē ia ke fai ki ai ʻa e fili fakafoʻituitui. ʻOku ʻikai ha fakamālohi. Kapau naʻe pehē, ʻe hoko ʻo taʻeʻuhinga ʻa e tafokí. Ke hoko ʻo fakahōifua ki he ʻOtuá, kuo pau ke haʻu ʻa e lotú mei he lotó.—Teutalonome 6:4, 5; 10:12.
Ngāue Fakaʻevangeliō ʻi Onopōní
16. Kuo anga-fēfē ʻa e tupulaki ʻa e ngāue fakaʻevangeliō ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi onopōní?
16 ʻI he kotoa ʻo onopōní, kuo malangaʻi ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ʻi hano fakahoko lahi ange ʻo e Mātiu 24:14. Ko ha meʻangāue tuʻu-ki-muʻa ʻi heʻenau ngāue fakaʻevangelioó ko e makasini Taua Leʻo.c ʻI he 1879, ʻi hono pulusi ʻa e ngaahi ʻuluaki ʻīsiu ʻo e Taua Leʻo, naʻe vilo ai ʻa e makasini nai ʻe 6,000 ʻi he lea ʻe taha. ʻI he taʻu 2001, ko e laka hake ia ʻi he taʻu ʻe 122 mei ai, naʻe aʻu ai ʻa e viló ki he tatau ʻe 23,042,000 ʻi he ngaahi lea ʻe 141. ʻOku ʻalu fakataha ʻa e tupulaki ko iá mo e tupu ʻi he ngāue fakaʻevangeliō ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Fakahoa ʻa e ngaahi houa ʻe laui afe siʻi ne fakamoleki ʻi he taʻu taki taha ʻi he ngāue fakaʻevangelioó ʻi he senituli hono 19 pea mo e houa ʻe 1,169,082,225 kuo līʻoa ki he ngāue fakamalangá ʻi he taʻu 2001. Fakakaukau atu ki he ngaahi ako Tohitapu taʻetotongi ʻe 4, 921,702 ʻoku fakaʻavalisi naʻe fai ʻi he māhina taki taha. Ko ha fuʻu ngāue lelei lahi fau ē naʻe fakahokó! Pea naʻe fai ia ʻe he kau malanga longomoʻui ʻo e Puleʻangá ʻe toko 6,117,666.
17. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi faʻahinga ʻotua loi ʻoku lotu ki ai he ʻaho ní? (e) Ko e hā pē ʻa ʻene leá, fonuá, pe tuʻunga fakasōsialé, ko e hā ʻoku fiemaʻu ki he tokotaha kotoa pē ke ne ʻilo ki aí?
17 ʻOku pehē ʻe he tokotaha-tohi-sāmé: “He ko e aitoli pe ʻa e ʻotua ʻo e ngaahi faʻahinga: ka naʻe ngaohi ʻa e langi ʻe Sihova.” (Sāme 96:5) ʻI he māmani tākiekina fakamāmani ʻo e ʻaho ní, ko e mamahiʻi fonuá, ngaahi fakaʻilonga fakafonuá, faʻahinga tāutaha tuʻu-ki-muʻá, ngaahi meʻa fakamatelié, pea naʻa mo e koloá tonu kuo ngaohi ia ko e ngaahi meʻa ke fai ki ai ʻa e lotú. (Mātiu 6:24; Efeso 5:5; Kolose 3:5) Naʻe pehē ʻi he taimi ʻe taha ʻe Mohandas K. Gandhi: “Ko ʻeku fakakaukau mālohí ia . . . ko ʻIulope ko e Kalisitiane lau pē ia ʻi he ʻahó ni. ʻOku lotu moʻoni ia ki he Mammon [koloá].” Ko hono moʻoní, ʻoku fiemaʻu ke fanongoa ʻa e ongoongo leleí ʻi he feituʻu kotoa pē. Ko e tokotaha kotoa pē, ko e hā pē ʻene leá, fonuá, pe tuʻunga fakasōsialé, ʻoku fiemaʻu ke ne ʻilo fekauʻaki mo Sihova pea mo ʻene ngaahi taumuʻá. ʻOku tau fakaʻamu ʻe tali ʻe he tokotaha kotoa pē ʻa e ngaahi lea ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “Tuku kia Sihova ʻa e kololia mo e malohinga. Tuku kia Sihova ʻa e kololia hono huafa”! (Sāme 96:7, 8) ʻOku tokoniʻi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e niʻihi kehé ke nau ako fekauʻaki mo Sihova koeʻuhi ke nau lava ʻo ʻoatu totonu ai ʻa e kolōliá kiate ia. Pea ʻoku maʻu ai ʻa e ʻaonga lahi ʻe he faʻahinga ʻoku nau talí. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻaonga ʻoku nau maʻú? ʻE lāulea ki he ngaahi meʻá ni ʻi he kupu hoko maí.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Fakatatau ki he The Catholic Encyclopedia, lolotonga ʻa e Fakafoʻoú ko e hilifaki fakamālohi ha lotu ki ha kakai naʻe fakahāhā ia ʻaki ʻa e moto: Cuius regio, illius et religio (ʻI hono tefitó, ʻoku ʻuhinga ʻa e meʻá ni: “Ko hai pē ʻokú ne puleʻi ʻa e fonuá ʻokú ne toe fili ʻa ʻene lotú.”)
b ʻI ha fakataha ʻa e Komisoni Tauʻatāina Fakalotu Fakavahaʻapuleʻanga ʻi he ʻIunaite Seteté ʻi Nōvema 16, 2000, naʻe fai ai ʻe ha taha naʻe kau ki ai ha fakafaikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e faʻahinga ʻoku nau feinga ke fai ha ngaahi fakatafokiʻi fakamālohí pea mo e ngāue ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻe fakamatala ai ʻo pehē ko e taimi ko ē ʻoku malanga ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ki he niʻihi kehé, ʻoku nau fai ia ʻi ha founga ʻe lava ke pehē pē ai ʻe ha taha “ʻOku ʻikai te u mahuʻingaʻia” peá ne tāpuniʻi ʻa e matapaá.
c Ko e kaveinga kakato ʻo e makasiní Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová.
ʻE Lava Ke Ke Fakamatalaʻi?
• Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ko e kau ʻevangeliō faivelengá?
• Ko e hā ʻoku malanga ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻo aʻu ki he feituʻu kuo ʻosi fokotuʻu ai ʻa e ngaahi siasi ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané?
• Ko e hā ʻoku ʻikai ai ko ha kau fakaului ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he ʻuhinga fakaeonopooni ʻo e foʻi leá?
• Kuo anga-fēfē ʻa e tupu ʻa e ngāue fakaʻevangeliō ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi onopōní?
[Fakatātā ʻi he peesi 9]
Ko Sīsuú ko ha ʻevangeliō faivelenga pea naʻá ne akoʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau fai ʻa e ngāue tatau
[Fakatātā ʻi he peesi 10]
Ko e faʻahinga kotoa ʻi he fakatahaʻanga he ʻuluaki senitulí naʻa nau kau ʻi he ngāue fakaʻevangelioó
[Fakatātā ʻi he peesi 11]
Ko hono fakamālohiʻi ʻa e kakaí ke liliu ʻenau lotú ʻoku hala