ʻAPENITIKI
ʻOku Maʻu ʻe he Faʻahinga ʻo e Tangatá ha Laumālie Taʻefaʻamate?
ʻOKU tui ʻa e tokolahi ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa taʻehāmai mo taʻefaʻamate ʻi loto ʻiate kitautolu. ʻOku nau fakakaukau ʻo pehē ʻi he maté ʻoku mavahe ai ʻa e konga taʻehāmai ko eni ʻo ha tangatá mei he sinó ʻo moʻui hokohoko atu. Koeʻuhi ko e tuí ni ʻoku mātuʻaki mafolalahia, ʻoku ʻohovale ʻa e tokolahi ʻi he ʻiloʻi ʻoku ʻikai ʻaupito ko e meʻa ia ʻoku akoʻi ʻe he Tohi Tapú. Ko e hā leva ʻoku hoko kiate kitautolu ʻi he maté ʻo fakatatau ki he Folofola ʻa e ʻOtuá?
KO E ONGO FOʻI LEA NEʹPHESH MO E PSY·KHEʹ ʻI HONO NGĀUEʻAKI ʻI HE TOHI TAPÚ
ʻOkú ke manatuʻi nai ko e Tohi Tapú naʻe muʻaki hiki tefito ia ʻi he lea faka-Hepeluú mo e faka-Kalisí. Naʻe ngāueʻaki ai ʻe he kau hiki Tohi Tapú ʻa e foʻi lea faka-Hepelū ko e neʹphesh pe ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e psy·kheʹ. ʻI he ngaahi Tohi Tapu faka-Tongá ko e neʹphesh mo e psy·kheʹ ʻoku liliuʻaki kinaua ʻa e ngaahi foʻi lea hangē ko e “tangata,” “tokotaha,” “kakai,” “koe,” “meʻa,” “moʻui” mo e “laumālie.” Ko e New World Translation ʻoku liliu hokohoko ai kinaua ko e “soulu.” Ko e neʹphesh mo e psy·kheʹ ʻi hona ngaahi tuʻunga kehekehé, ʻoku ʻasi ʻo laka hake ia ʻi he tuʻo 800 ʻi he Tohi Tapú, pea ʻokú na ʻuhinga tefitó ki he (1) kakai, (2) fanga manu, pe (3) ko e moʻui ʻa ia ʻoku maʻu ʻe ha tokotaha pe ko ha manu. Tau vakai angé ki he ngaahi konga Tohi Tapu ʻe niʻihi ʻoku ʻomai ai ʻa e ngaahi ʻuhinga kehekehe ʻe tolu ko ení.
Kakai. “ʻI he kuonga ʻo Noa . . . ʻi he hu ki ai ha tokosiʻi, ko e toko [psy·kheʹ] valu tokua, naʻe fakamoʻui ʻaki ʻa e vai.” (1 Pita 3:20) ʻI hení ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e psy·kheʹ ʻoku liliu ia ko e kakai—ko Noa, ko hono uaifí, ko hono foha ʻe toko tolú pea mo honau ngaahi uaifí. ʻOku lave ʻa e Ekisoto 16:16 ki he ngaahi fakahinohino naʻe ʻoange ki he kau ʻIsilelí ʻo fekauʻaki mo hono tānaki ʻo e maná. Naʻe tala kiate kinautolu: “Ke tufi mei ai . . . ʻo fakatatau ki he lau ʻa homou kakai [neʹphesh]. Ke taki taha tufi maʻanautolu ʻoku ʻi he teniti.” Ko ia ko e lahi ʻo e mana naʻe tānakí naʻe makatuʻunga ia ʻi he tokolahi ʻo e kakai ʻi he fāmili taki taha. Ko e ngaahi fakatātā Fakatohitapu kehe ʻo hono liliu ʻa e ongo foʻi lea ko e neʹphesh mo e psy·kheʹ ko ha tokotaha pe ko e kakaí ʻoku maʻu ia ʻi he Senesi 46:18; Siosiua 11:11; Ngāue 27:37; mo e Loma 13:1.
Fanga manu. ʻI he fakamatala ʻa e Tohi Tapú ki he fakatupú, ʻoku tau lau ai: “Pea folofola ʻa e ʻOtua, Ke ngaūe ʻa e ngaahi vai ʻi he meʻa [neʹphesh] moʻui ʻoku ngaolo, pea ke puna ʻa e manupuna ʻi he funga fonua mo e mata ʻo e langi. Pea folofola ʻa e ʻOtua, Ke ʻohake ʻe he fonua ʻa e meʻa [neʹphesh] moʻui, ʻo fakafaʻahinga; ʻa e manu lalata, mo e manu totolo, mo e manu kaivao, ʻo taki taha maʻana: pea naʻe hoko ia.” (Senesi 1:20, 24) ʻI he kupu ko ení, ko e fanga iká, fanga manu lalatá mo e fanga manu kaivaó ʻoku lave kotoa kiate kinautolu ʻaki ʻa e foʻi lea faka-Hepelū tatau—ko e neʹphesh. ʻOku toe ui ʻa e fanga manupuná mo e fanga manu kehé ko e neʹphesh ʻi he Senesi 9:10; Livitiko 11:46; mo e Nomipa 31:28.
Moʻui ʻi he tuʻunga ko ha tokotahá. ʻI he taimi ʻe niʻihi ko e ongo foʻi lea neʹphesh mo e psy·kheʹ ʻokú na ʻuhingá ko ʻete moʻui ʻi he tuʻunga ko ha tokotahá. Naʻe tala ʻe Sihova kia Mōsese: “Kuo mate ʻa e kakai kotoa naʻe kumi kiate koe [neʹphesh] ke fakapōngi.” (Ekisoto 4:19) Toe fakakaukau angé ki he ngaahi lea ʻa Sīsuú: “Ko au ko e Tauhi Lelei. Ko e anga ʻo e tauhi lelei ke ʻatu ʻene moʻui [psy·kheʹ] koeʻuhi ko e fanga sipi.” (Sione 10:11) Naʻe foaki ʻe Sīsū ʻa ʻene psy·kheʹ, pe moʻuí, maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI he ngaahi kupu Fakatohitapu ko ení, ko e ongo foʻi lea ko e neʹphesh mo e psy·kheʹ ʻokú na ʻuhinga mahinó ki he moʻui ʻi he tuʻunga ko ha tokotahá. Te ke maʻu ʻa e ngaahi fakatātā lahi ange ʻo e ʻuhinga ko eni ʻo e neʹphesh mo e psy·kheʹ ʻi he Fakamaau 5:18; Mātiu 10:39; Sione 15:13; mo e Ngāue 20:10.
Ko ha ako lahi ange ki he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻe fakahaaʻi atu ai kiate koe ʻoku ʻikai ha feituʻu ʻi he Tohi Tapú fakakātoa ʻe fehokotaki ai ʻa e ongo foʻi lea ko e “taʻefaʻamate” pe “taʻengata” mo e ongo foʻi lea ko e neʹphesh mo e psy·kheʹ. ʻI hono kehé, ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ko ha neʹphesh ʻoku matengofua, ʻo ʻuhingá ʻoku mate ia. (Isikeli 18:4, 20) Ko ia ai, fakatatau ki he Tohi Tapú ko ha tokotaha kuo mate ko ha neʹphesh mate ia pea ʻoku ʻikai ha konga ai ʻe hao moʻui atu ʻi he maté.—Koheleti 9:5, 10.
KO E ONGO FOʻI LEA KO E RUʹACH MO E PNEUʹMA ʻI HONO NGĀUEʻAKI ʻI HE TOHI TAPÚ
ʻOku toe liliu ʻe he ngaahi Tohi Tapu ʻe niʻihi ʻa e foʻi lea faka-Hepelū ko e ruʹach mo e foʻi lea faka-Kalisi ko e pneuʹma ko e “mānava,” pe “laumālie.” Ko e muʻaki ngaahi lea ʻi he Tohi Tapú ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ruʹach mo e pneuʹma ko e ivi-moʻui longomoʻui ia ʻi he ngaahi meʻamoʻui ʻi he māmaní. Hangē ko ení, ʻoku fakahaaʻi ʻe he Sāme 104:29: “ʻOku ke [Sihova] tanaki mai honau manava [ruʹach]—pea nau mate ʻo foki ki honau efu.” Pea ʻoku fakahaaʻi ʻi he Luke 8:55 “pea foki mai hono laumālie [pneuʹma], ʻo ne tuʻu hake leva.” ʻI he ongo vēsí ni leva, ʻoku ʻuhinga ʻa e ruʹach mo e pneuʹma ki he meʻa ko ia ʻokú ne ʻai ke moʻui ha sinó. ʻI he ʻikai iá, ʻoku mate ʻa e sinó. Ko ia ai, ʻi he Tohi Tapú ko e foʻi lea ruʹach ʻoku liliu ia ʻo ʻikai ko e “laumālie” pē kae toe pehē foki ki he “mānava,” pe ko e mānava moʻui. Ko e fakatātaá, ʻi he fekauʻaki mo e Lōmaki ʻi he ʻaho ʻo Noá, naʻe folofola ʻa e ʻOtuá: “ʻOku ou teu ʻomi ʻa e lomaki, ko e fuʻu vai ke ʻufiʻufi ʻa e fonua, ke fakaʻauha ʻa e kakano kotoa pe ʻi he lalo langi ʻa ia ʻoku ʻi ai ha manava [ruʹach] moʻui.” (Senesi 6:17; 7:15, 22) Ko ia ai, ʻoku ʻuhinga ʻa e ruʹach mo e pneuʹma ki ha ivi taʻehāmai ʻokú ne fakalongomoʻuiʻi ʻa e meʻamoʻui kotoa pē.
ʻOku fiemaʻu ʻe he sinó ʻa e laumālié [ruʹach mo e pneuʹma] ʻi he founga tatau pē mo hono fiemaʻu ʻe he letioó ʻa e ivi fakaʻuhilá—koeʻuhi ke ngāué. Ke toe fakatātaaʻi lahi ange ení, fakakaukau atu ki ha letiō toʻotoʻo. ʻI he taimi ʻokú ke fakahū ai ha ngaahi foʻi maka ki ha letiō toʻotoʻo pea fakamoʻuí, ko e ivi fakaʻuhila ʻoku nofo ʻi he ngaahi foʻi maká ʻokú ne fakamoʻui ʻa e letioó, hangē ko e laú. Kae kehe, ʻi he ʻikai ha ngaahi foʻi maká, ʻoku mate ʻa e letioó. ʻOku pehē pē mo e toe kalasi ʻe taha ʻo e letioó ʻi he taimi ʻoku toʻo ai mei ha palaki ʻuhilá. ʻI he founga meimei tatau, ʻoku fiemaʻu ʻe hotau sinó ʻa e laumālié pe ko e ivi-moʻuí ke hokohoko atu ai ʻa e moʻuí. Pehē foki, hangē ko e ivi ʻuhilá, ko e laumālié [ruʹach mo e pneuʹma] ʻoku ʻikai ke ne ongoʻi ha meʻa pea ʻoku ʻikai lava ke fakakaukau. Ko ha ivi ʻo ʻikai ko ha tokotaha ia. Ka ʻi he ʻikai ʻa e laumālié, pe ivi-moʻui ko iá, ʻoku hoko ai hotau sinó ʻo “mate ʻo foki ki honau efu,” ʻo hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻe he tokotaha-tohi-sāmé.
ʻI he lau fekauʻaki mo e mate ʻa e tangatá, ʻoku fakahaaʻi ʻe he Koheleti 12:7: “Pea foki ʻa e efu [ʻo hono sinó] ki he kelekele, ʻo hange ko ʻene ʻi ai muʻa; pea foki ʻa e laumalie [ruʹach] kia Elohimi ʻa ia naʻa ne tuku mai ia.” ʻI he taimi ʻoku mavahe ai ʻa e laumālié, pe ivi-moʻuí, mei he sinó, ʻoku mate ʻa e sinó pea foki ia ki he feituʻu naʻe haʻu mei aí—ko e kelekelé. ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻoku foki ʻa e ivi-moʻuí ki he feituʻu naʻe haʻu mei aí—ko e ʻOtuá. (Siope 34:14, 15; Sāme 36:9) ʻOku ʻikai ʻuhinga eni iá ʻoku fononga moʻoni atu ʻa e ivi-moʻuí ki hēvani. ʻI hono kehé, ʻoku ʻuhinga iá ki he tokotaha ʻoku maté, ko ha ʻamanaki pē ki ha moʻui ʻi he kahaʻú ʻoku fakafalala ia kia Sihova ko e ʻOtuá. Ko ʻene moʻuí, hangē ko e laú, ʻoku ʻi he ʻaofinima ia ʻo e ʻOtuá. Ko e mālohi pē ʻo e ʻOtuá ʻe lava ke fakafoki mai ʻaki ʻa e laumālié, pe ivi-moʻuí, koeʻuhi ke toe lava ai ha tokotaha ʻo moʻui.
He fakafiemālie ē ko ia ke ʻiloʻi ko e meʻa tofu pē eni ʻe fai ʻe he ʻOtuá maʻá e faʻahinga kotoa ʻoku nau mālōlō ʻi he “ngaahi faʻitoka”! (Sione 5:28, 29) ʻI he taimi ʻo e toetuʻú, ʻe faʻu ai ʻe Sihova ha sino foʻou ki ha tokotaha ʻoku mohe ʻi he maté pea toe fakamoʻui ia ʻaki hono ʻai kiate ia ʻa e laumālié, pe ivi-moʻuí. Ko ha ʻaho fakafiefia moʻoni ē ko ia!