ʻUhinga ke Falala Ai ki he Tohi Tapú
1. Tonu Fakahisitōlia
ʻE faingataʻa ke falala ki ha tohi ʻa ia ʻoku ʻilo ai ha ngaahi hala. Fakaʻuta atu ki hono lau ha tohi hisitōlia fakaeonopooni ʻoku fakahaaʻi ai naʻe hoko ʻa e tau hono ua ʻa e māmaní ʻi he 1800 tupú pe ʻokú ne ui ʻa e palesiteni ʻo ʻAmeliká ko ha tuʻi. ʻIkai ʻe hanga ʻe he ongo hala ko iá ʻo langaʻi hake ʻa e ngaahi fehuʻi ʻi hoʻo fakakaukaú fekauʻaki mo e tuʻunga alafalalaʻanga fakalūkufua ʻo e tohí?
ʻOKU ʻikai ha taha kuó ne fakakikihiʻi lavameʻa ʻa e tonu fakahisitōlia ʻa e Tohi Tapú. ʻOku lave ai ki he kakai moʻoni mo e ngaahi meʻa moʻoni naʻe hoko.
Kakai.
Ko e kau fakaanga Tohi Tapú naʻa nau fehuʻia ʻa e ʻi ai ʻa Ponitō Pailato, ko e kōvana Loma ʻo Siutea ʻa ia naʻá ne tuku atu ʻa Sīsū ke tutukí. (Mātiu 27:1-26) Ko e fakamoʻoni ko Pailato ko e pule ia ki muʻa ʻo Siuteá ʻoku tā tongitongi ia ʻi ha maka naʻe ʻiloʻi ʻi he kolo taulanga Metiteleniane ʻo Sesaliá ʻi he 1961.
Ki muʻa ʻi he 1993, naʻe ʻikai ha fakamoʻoni ʻi tuʻa mei he Tohi Tapú ke ne poupouʻi ʻa e moʻoni fakahisitōlia ʻo Tēvita, ko e talavou tauhi-sipi toʻa ʻa ia naʻe hoko ki mui ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí. Kae kehe, ʻi he taʻu ko iá, naʻe maʻu hake ai ʻe he kau keli fakatotoló ʻi he fakatokelau ʻo ʻIsilelí ha fuʻu makahunu, fakafuofua ki he senituli hono hiva K.M., ʻa ia ʻoku pehē ʻe he kau mataotaó ʻoku ʻi ai ʻa e lea “Fale ʻo Tēvita” mo e “tuʻi ʻo ʻIsileli.”
Meʻa naʻe hoko.
Ki muí ni mai, naʻe veiveiua ʻa e kau mataotao tokolahi ʻi he tonu ʻa e fakamatala Tohi Tapu ki he faitau ʻa e puleʻanga ʻĪtomí mo ʻIsileli ʻi he taimi ʻo Tēvitá. (2 Samiuela 8:13, 14) Naʻa nau fakaʻuhinga ko ʻĪtomí ko ha sōsaieti pē ia ʻo e kau tauhi monumanu pea naʻe ʻikai ke fokotuʻutuʻu maau feʻunga ia pe maʻu ʻa e mālohi ke ne fakamanamanaʻi ʻa ʻIsileli ʻi he taimi ko iá ka ne toki hoko ia ki mui ʻaupito. Kae kehe, ko e ngaahi keli fakatotolo fakamuimuí ʻoku fakahaaʻi ai “ko ʻĪtomí ko ha sōsaieti fakalakalaka ia ʻi he ngaahi senituli ki muʻa ʻaupito [ʻi he fakakaukau ki muʻá], hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he Tohi Tapú,” ko e fakamatala ia ʻa ha kupu ʻi he pepa ko e Biblical Archaeology Review.
Hingoa fakalakanga totonu.
Naʻe tokolahi ʻa e kau pule ʻi he māmaní lolotonga ʻa e senituli ʻe 16 naʻe tohi ai ʻa e Tohi Tapú. ʻI he lave ʻa e Tohi Tapú ki ha pulé, ʻokú ne ngāueʻaki maʻu pē ai ʻa e hingoa fakalakanga totonu. Ko e fakatātaá, ʻoku lave totonu ia kia Hēlota ʻAnitipasa ko e “pule fakavahe” mo Kalio ko e “kovana.” (Luke 3:1, NW; Ngāue 18:12) ʻOku lave ʻa e Esela 5:6 kia Tatenai, ko e kōvana ʻo e vahefonua Pēsia ʻo e “Tuʻa-vaitafe,” ʻa e Vaitafe ʻIufaletesí. ʻOku ʻasi ʻi ha koini naʻe faʻu ʻi he senituli hono fā K.M. ha fakamatala meimei tatau, ʻo fakahaaʻi ai ʻa e kōvana Pēsia ko Masaiasi ko e pule ia ʻo e vahefonua ʻi “Tuʻa-Vaitafe.”
Ko e tonu ʻi he ngaahi fakaikiiki hā ngali īkí ʻoku ʻikai ko ha meʻa siʻi ia. Kapau ʻoku lava ke tau falala ki he kau hiki Tohi Tapú ʻo aʻu ki he ngaahi fakaikiiki īkí, ʻikai ʻoku totonu ai ke tau tuipau ʻaupito ki he ngaahi meʻa kehe naʻa nau tohí?