LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w17 Nōvema p. 20-24
  • Talitekeʻi ʻa e Fakakaukau Fakamāmaní

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Talitekeʻi ʻa e Fakakaukau Fakamāmaní
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2017
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • ʻOKU FIEMAʻU KE TAU TUI KI HE ʻOTUÁ?
  • ʻOKU FIEMAʻU KE TAU KAU KI HA LOTU?
  • ʻOKU TAU FIEMAʻU HA NGAAHI TUʻUNGA FAKAEʻULUNGAANGA?
  • ʻOKU TOTONU KE TAU TOKANGATAHA KI HA NGĀUE ʻI HE MĀMANÍ?
  • ʻE LAVA KE TAU FAKALELEIʻI ʻA E NGAAHI PALOPALEMA ʻA E MĀMANÍ?
  • ‘ʻILO ʻA E FOUNGA ʻOKU TOTONU KE MOU TALIʻAKÍ’
  • Ko Hai ʻOkú Ne Fakafuo Hoʻo Fakakaukaú?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2018
  • ʻE Lava Ke Ke Maʻu ʻa e Fiefia Moʻoní
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2022
  • Kuó Ke Maʻu ʻa e Lotu Moʻoní?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1994
  • Ko e Nofo Malí ko e ki Pē Ia ki he Fiefiá?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1993
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Ako)—2017
w17 Nōvema p. 20-24
Lāulea ‘a e fanga tokoua Kalisitiane ‘i he fakataha‘anga ‘i Kolose ‘i he ‘uluaki senitulí ki he tohi ‘a Paula kiate kinautolú

Talitekeʻi ʻa e Fakakaukau Fakamāmaní

“Tokanga ke ʻoua naʻa tauheleʻi kimoutolu ʻe ha taha ʻaki ʻenau filōsofia mo e ngaahi fakaʻuhinga hala . . . ʻo e māmaní.”​—KOL. 2:8.

HIVA: 23, 26

ʻE FĒFĒ HAʻO TALI?

  • Ko e hā ʻa e faleʻi anga-ʻofa naʻe fai ʻe he ʻapositolo ko Paulá fekauʻaki mo e fakakaukau fakamāmaní?

  • Ko e hā ha fakatātā ʻo e fakakaukau fakamāmaní, pea ʻe lava fēfē ke tau talitekeʻi ia?

  • Kuo anga-fēfē hono tokoniʻi koe ʻe he kupu ko ení?

1. Ko e hā naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiane ʻi Kolosé? (Sio ki he ʻuluaki fakatātā ʻi he kupú ni.)

NAʻE tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiane ʻi Kolosé lolotonga ʻene hoko ko ha pōpula ʻi Loma ʻi he taʻu 60-61 nai. Naʻá ne fakamatalaʻi kiate kinautolu ʻa e ʻuhinga naʻe fiemaʻu ai ke nau maʻu ha “mahino fakalaumālie,” ʻa ia, ko e malava ke vakai ki he ngaahi meʻá ʻo hangē ko e vakai ki ai ʻa Sihová. (Kol. 1:9) Naʻe pehē ʻe Paula: “ʻOku ou leaʻaki ení ke ʻoua naʻa kākaaʻi kimoutolu ʻe ha taha ʻaki ha ngaahi fakaʻuhinga fakatupu fakalotoʻi. Tokanga ke ʻoua naʻa tauheleʻi kimoutolu ʻe ha taha ʻaki ʻenau filōsofia mo e ngaahi fakaʻuhinga hala ʻa ia ʻoku ʻikai makatuʻunga ʻia Kalaisi ka ʻi he talatukufakaholo ʻa e tangatá mo e ngaahi meʻa ʻo e māmaní.” (Kol. 2:4, 8) Hili iá naʻe fakamatalaʻi ʻe Paula ʻa e ʻuhinga ʻoku hala ai ʻa e fakakaukau manakoa ʻe niʻihi kae saiʻia ai ʻa e kakai tokolahi. Ko e fakatātaá, ko e niʻihi ʻo e ngaahi fakakaukau ko ení te ne ʻai nai ʻa e kakaí ke nau ongoʻi ʻoku nau poto ange pe lelei ange ʻi he niʻihi kehé. Ko ia naʻe fai ʻe Paula ʻa ʻene tohí ke tokoniʻi ʻa e fanga tokouá ke nau fakaʻehiʻehi mei he fakakaukau fakamāmaní pea talitekeʻi ʻa e ngaahi tōʻonga ʻoku halá.​—Kol. 2:16, 17, 23.

2. Ko e hā te tau lāulea ai ki he ngaahi fakatātā ʻo e fakakaukau fakamāmaní?

2 Ko e kakai ʻoku nau fakakaukau ʻi ha founga fakamāmaní ʻoku nau tukunoaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻa Sihová, pea kapau ʻoku ʻikai ke tau tokanga, ko ʻenau fakakaukaú ʻe lava ke ne fakavaivaiʻi māmālie ʻetau falala pau ki he poto ʻo e ʻOtuá. Ko kitautolu kotoa ʻoku tau moʻuangofua ki he fakakaukau fakamāmani ʻi he televīsoné, ʻi he ʻInitanetí, ʻi he ngāué, pe ʻi he ʻapiakó. Ko e hā ʻe lava ke tau fai ke kalofi ai ʻa e tākiekina kovi ko ení? ʻI he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he fakatātā ʻe nima ʻo e fakakaukau fakamāmaní pea sio ki he founga ʻe lava ke tau talitekeʻi ai ʻa e ngaahi fakakaukau ko ení.

ʻOKU FIEMAʻU KE TAU TUI KI HE ʻOTUÁ?

3. Ko e hā ʻa e fakakaukau ʻoku saiʻia ai ʻa e kakai tokolahi? Ko e hā hono ʻuhingá?

3 “ʻE lava ke u hoko ko ha tokotaha lelei ʻo ʻikai tui ki he ʻOtuá.” ʻOku angamaheniʻaki ʻa e fakakaukau ko ení ʻi he ngaahi fonua lahi ʻi he ʻahó ni. Ko e kakai ʻoku nau leaʻaki ení ʻoku ʻikai nai te nau fakakaukau lahi pe ʻoku ʻi ai ha ʻOtua ka ʻoku nau fiefia pē nai ʻi he ongoʻi ʻoku nau maʻu ʻa e tauʻatāina ke fai ha meʻa pē ʻoku nau loto ki ai. (Lau ʻa e Saame 10:4.) ʻOku fakakaukau ʻa e niʻihi ʻoku ʻai ke hā ngali ʻoku nau poto ʻi heʻenau pehē, “ʻE lava ke u maʻu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni lelei ʻo ʻikai tui ki he ʻOtuá.”

4. Ko e hā ʻoku lava ke tau leaʻaki ke tokoni ki ha taha ʻoku tui ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha Tokotaha-Fakatupu?

4 ʻOku ʻuhinga lelei ke tui ʻoku ʻikai ha Tokotaha-Fakatupu? ʻOku puputuʻu ʻa e kakai ʻe niʻihi ʻi heʻenau hanga ki he saienisí ke maʻu mei ai ʻa e talí. Ka ko e moʻoní ʻoku faingofua. ʻE lava ke ʻasi fakafokifā hake pē ha fale? ʻIkai ʻaupito! Naʻe fiemaʻu ha tokotaha ke ne langa ia. Neongo ia, ko e ngaahi meʻamoʻuí ʻoku nau fihi mamaʻo ange ʻi ha fale pē. Naʻa mo e ngaahi sela moʻui tefitó ʻoku lava ke nau faʻu ha tatau pē ʻonautolu, ʻa ia ʻoku ʻikai ʻaupito ke lava ʻo fai ia ʻe ha fale. ʻOku ʻuhinga ení ʻoku lava ke fakatou tuku tauhi ʻe he ngaahi selá ʻa e fakamatalá pea tuku atu ia ki he ngaahi sela foʻoú koeʻuhi ke nau lava foki ʻo faʻu hanau ngaahi tatau. Ko hai naʻá ne fakatupu ʻa e ngaahi sela moʻuí fakataha mo e malava ke nau fai ʻa e ngaahi meʻa ko ení? ʻOku tali ʻe he Tohi Tapú: “Ko e fale kotoa pē ʻoku langa ia ʻe ha taha, ka ko e tokotaha naʻá ne ngaohi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ko e ʻOtuá.”​—Hep. 3:4.

5. Ko e hā ʻoku lava ke tau leaʻaki fekauʻaki mo e fakakaukau ʻe lava ke tau ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku leleí ʻo ʻikai tui ki he ʻOtuá?

5 Ko e hā ʻe lava ke tau leaʻaki fekauʻaki mo e foʻi fakakaukau ʻe lava ke tau ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku leleí ʻo ʻikai tui ki he ʻOtuá? Ko e moʻoni ʻoku pehē ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá naʻa mo e kakai ʻoku ʻikai ke nau tui kiate iá ʻoku ʻi ai nai ʻenau ngaahi tefitoʻi moʻoni lelei. (Loma 2:14, 15) Ko e fakatātaá, ʻoku fakaʻapaʻapaʻi nai mo ʻofaʻi ʻe ha taha ʻa ʻene ongo mātuʻá. Ka ʻo kapau ʻoku ʻikai te ne muimui ʻi he ngaahi tuʻunga ʻa Sihová, te ne fai nai ha ngaahi fili mātuʻaki kovi. (ʻAi. 33:22) ʻOku tuipau ʻa e kakai poto tokolahi he ʻahó ni ʻoku tau fiemaʻu ʻa e tokoni ʻa e ʻOtuá ke fakaleleiʻiʻaki ʻa e ngaahi palopalema fakalilifu ʻa e māmaní. (Lau ʻa e Selemaia 10:23.) Ko ia ʻoku ʻikai ʻaupito totonu ke tau fakakaukau ʻe lava ke tau ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku leleí ʻo ʻikai tui ki he ʻOtuá pea ʻikai muimui ʻi heʻene ngaahi tuʻungá.​—Saame 146:3.

ʻOKU FIEMAʻU KE TAU KAU KI HA LOTU?

6. Ko e hā ʻa e fakakaukau ʻa e kakai tokolahi ʻo fekauʻaki mo e lotú?

6 “ʻE lava ke ke fiefia ʻi he ʻikai kau ki ha lotu.” ʻOku fakakaukau ʻa e kakai tokolahi ʻoku fakapipiko ʻa e lotú pea ʻoku ʻikai hano mahuʻinga. Pehē foki, ʻoku akoʻi ʻe he ngaahi lotu lahi ʻa e afi ʻo helí, fakamālohiʻi ʻa e kakaí ke nau foaki ha paʻangá, pe poupou ki he ngaahi meʻa fakapolitikalé. ʻOku ʻikai fakaʻohovale ʻa e pehē ʻe he kakai tokolahi ange ʻoku nau fiefia ʻi he ʻikai ha lotú! ʻOku nau leaʻaki nai ʻa e ngaahi meʻa hangē ko ení, “ʻOku ou mahuʻingaʻia ʻi he ʻOtuá, ka ʻoku ʻikai te u loto ke kau ki ha lotu.”

7. ʻE lava fēfē ke ʻai koe ʻe he lotu moʻoní ke ke fiefia?

7 ʻE lava moʻoni ke tau fiefia ʻi he ʻikai ha lotú? Ko e moʻoni, ʻe lava ke fiefia ha tokotaha ʻi he ʻikai ha lotu loí. Ka heʻikai moʻoni lava ke fiefia ha taha kae ʻoua kuó ne kaumeʻa mo Sihova, ʻa e “ʻOtua fiefiá.” (1 Tīm. 1:11) Ko e meʻa kotoa pē ʻoku fai ʻe Sihová ʻoku tokoniʻi ai ʻa e niʻihi kehé. ʻI he tuʻunga ko ʻene kau sevānití, ʻoku tau fiefia koeʻuhi ko kitautolu foki ʻoku tau kumi ki he ngaahi founga ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé. (Ngā. 20:35) Ko e fakatātaá, fakakaukau ki he founga ʻe lava ke tokoniʻi ai ʻe he lotu moʻoní ha fāmili ke nau fiefia. ʻOku tau ako ke fakaʻapaʻapaʻi mo faitōnunga ki hotau hoá, ʻohake ha fānau anga-fakaʻapaʻapa, pea maʻu ʻa e ʻofa moʻoni ki he ngaahi mēmipa ʻo hotau fāmilí. Ko e lotu moʻoní ʻokú ne tokoniʻi ʻa e kakai ʻa Sihová ke nau ngāue fakataha ʻi he melino ʻi he fakatahaʻangá pea fakahāhā ʻa e ʻofa ki honau fanga tokouá.​—Lau ʻa e ʻAisea 65:13, 14.

8. ʻE lava fēfē ke tokoniʻi kitautolu ʻe he Mātiu 5:3 ke tau mahinoʻi ʻa e meʻa ʻokú ne ʻai moʻoni ʻa e kakaí ke nau fiefiá?

8 Ko ia ʻe lava ke fiefia moʻoni ha tokotaha ʻi he ʻikai ke tauhi ki he ʻOtuá? Ko e hā ʻokú ne ʻai ʻa e kakaí ke nau fiefiá? ʻOku fiefia ʻa e niʻihi ʻi heʻenau ngāué, sipotí, pe meʻa ʻoku nau manako aí. ʻOku ongoʻi lelei ʻa e niʻihi ʻi heʻenau tokangaʻi ʻa honau fāmilí mo e kaungāmeʻá. Neongo ʻoku ʻomai ʻe he ngaahi meʻa ko ení ʻa e fiefia, ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa lahi ange ʻi he moʻuí ʻi he meʻa ko iá. ʻOku tau kehe kitautolu mei he fanga manú, ko ia ʻe lava ke tau hoko ʻo ʻiloʻi hotau Tokotaha-Fakatupú pea lotu kiate ia. Naʻá ne ngaohi kitautolu ʻi ha founga ke tau fiefia ai ʻi heʻetau fai ení. (Lau ʻa e Mātiu 5:3.) Ko e fakatātaá, ʻoku tau ongoʻi fiefia mo loto-toʻa ʻi heʻetau fakataha mo hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ke lotu kia Sihová. (Saame 133:1) ʻOku tau toe maʻu foki ʻa e fiefiá ʻi he hoko ko e konga ʻo ha fetokouaʻaki ʻi māmani lahi, moʻuiʻaki ha moʻui ʻoku maʻa, pea maʻu ha ʻamanaki fisifisimuʻa ki he kahaʻú.

ʻOKU TAU FIEMAʻU HA NGAAHI TUʻUNGA FAKAEʻULUNGAANGA?

9. (a) Ko e hā ha vakai manakoa ki he fehokotaki fakasinó? (e) Ko e hā ʻoku pehē ai ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻoku hala ʻa e fehokotaki fakasino ʻi tuʻa ʻi he nofo malí?

9 “Ko e hā ʻoku hala ai ʻa e fehokotaki fakasino ʻi tuʻa ʻi he nofo malí?” ʻE ʻeke nai ʻe he kakai ʻe niʻihi: “Ko e hā ʻokú ke fuʻu anga-fefeka aí? Fiefia pē ʻi hoʻo moʻuí.” Ka ʻoku tapui ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻa e fehokotaki fakasino taʻetāú.a (Sio ki he fakamatala ʻi lalo.) (Lau ʻa e 1 Tesalonaika 4:3-8.) ʻOku maʻu ʻe Sihova ʻa e totonu ke faʻu ha ngaahi lao maʻatautolu he naʻá ne fakatupu kitautolu. ʻOkú ne pehē ko ha tangata pē mo ha fefine ʻokú na mali ʻoku ʻatā ke na maʻu ha vahaʻangatae fakaefehokotaki fakasino. ʻOku ʻomai ʻe Sihova ʻene ngaahi laó koeʻuhi ko ʻene ʻofa ʻiate kitautolú. ʻOkú ne ʻafioʻi kapau te tau muimui ai, ʻe lelei ange ai ʻetau moʻuí. Ko ha fāmili ʻoku talangofua ki he ngaahi lao ʻa e ʻOtuá te nau hoko ʻo anga-ʻofa mo anga-fakaʻapaʻapa ange ai pea te nau ongoʻi malu. Ka ʻe tautea ʻe he ʻOtuá ʻa e faʻahinga ʻoku nau ʻiloʻi ʻa ʻene laó pea talangataʻa ki aí.​—Hep. 13:4.

10. ʻE lava fēfē ke talitekeʻi ʻe ha Kalisitiane ʻa e fehokotaki fakasino taʻetāú?

10 ʻOku akoʻi mai ʻe he Tohi Tapú ʻa e founga ke fakaʻehiʻehi ai mei he fehokotaki fakasino taʻetāú. Kuo pau ke tau puleʻi ʻa e meʻa ʻoku tau sio ki aí. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko e tokotaha kotoa ʻoku hanganaki sio ki ha fefine ke tafunaki ki ai ʻene holí kuó ne ʻosi tonoʻi ia ʻi hono lotó. Kapau leva ko ho mata toʻomataʻú ʻokú ne ʻai koe ke ke tūkiá, kapeʻi ia ʻo liʻaki. (Māt. 5:28, 29) Ko ia kuo pau ke tau fakaʻehiʻehi mei he ʻata fakalieliá mo e fasi taʻetāú. Naʻe tohi ʻe Paula: “Mou ʻai ke mate ʻa e ngaahi kupu ʻo homou sinó ʻa ia ʻoku ʻi he māmaní ʻi he fekauʻaki mo e fehokotaki fakasino taʻetāú.” (Kol. 3:5) ʻOku toe fiemaʻu foki ke tau puleʻi ʻa e meʻa ʻoku tau fakakaukau mo talanoa ki aí.​—ʻEf. 5:3-5.

ʻOKU TOTONU KE TAU TOKANGATAHA KI HA NGĀUE ʻI HE MĀMANÍ?

11. Ko e hā nai ʻoku tau loto ai ke maʻu ha ngāue leleí?

11 “ʻE ʻai koe ʻe ha ngāue lelei ke ke fiefia.” ʻE tala mai nai ʻe he kakaí ke fakahangataha hotau taimí mo e iví ki ha ngāue ʻi he māmaní, tautefito ki ha ngāue ʻoku lava ke ne ʻai kitautolu ke tau ongoongoa, maʻu ʻa e mafai lahi, pe tuʻumālie. Koeʻuhi ʻoku fakakaukau ʻa e fuʻu tokolahi ko e fakapulipuli ki he fiefiá ko ha ngāue lelei, ʻe kamata nai ai ke tau fakakaukau peheni foki.

12. ʻE ʻai koe ʻe ha ngāue lelei ke ke fiefia?

12 Ko e moʻoni ko ha ngāue ʻokú ne ʻai koe ke ke maʻu ʻa e mafai lahi pe ongoongoá te ne ʻai foki koe ke ke fiefia? ʻIkai. Fakakaukau angé ki hení. Naʻe loto ʻa Sētane ke ne maʻu ʻa e mafai lahi mo ongoongoa. Naʻá ne maʻu ʻi ha founga ʻa e meʻa naʻá ne loto ki aí. Ka ʻokú ne ʻiteʻita, ʻo ʻikai ke ne fiefia. (Māt. 4:8, 9; Fkh. 12:12) ʻI hono kehé, fakakaukau atu ki heʻetau fiefia ʻi heʻetau tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau ako fekauʻaki mo e ʻOtuá mo e kahaʻu fisifisimuʻa ʻokú ne talaʻofa maí. ʻOku ʻikai ha ngāue ʻi he māmaní ʻe lava ke ne ʻoatu kiate koe ʻa e faʻahinga fiefia ko iá. Pehē foki, ke maʻu ha ngāue leleí, ʻoku faʻa hoko ai ʻa e kakaí ʻo feʻauʻauhi, fakaaoao, pe meheka ki he niʻihi kehé. Ka ʻoku kei iku pē ʻo nau ongoʻi ʻa e koto ngeʻesi. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú ʻoku nau “tuli pē ki he matangí.”​—Tml. 4:4.

13. (a) ʻOku totonu ke fēfē ʻetau vakai ki heʻetau ngāué? (e) Ko e hā naʻá ne ʻai ʻa Paula ke ne fiefia moʻoní?

13 Ko e moʻoni, ʻoku fiemaʻu ke tau ngāue ke maʻu ha moʻui, pea ʻoku ʻikai hala ia ke fili ha ngāue ʻoku tau saiʻia ai. Ka ʻoku ʻikai totonu ke hoko ʻetau ngāué ko e meʻa mahuʻinga taha ia ʻi heʻetau moʻuí. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku ʻikai lava ha taha ke ngāue fakatamaioʻeiki ki ha ʻeiki ʻe toko ua; he te ne fehiʻa ki he taha kae ʻofa ki he taha, pe te ne pīkitai ki he taha kae taʻetokaʻi ʻa e taha. Heʻikai lava ke mou ngāue fakatamaioʻeiki ki he ʻOtuá pea ki he Koloá.” (Māt. 6:24) Ko e tauhi kia Sihova mo hono akoʻi ʻa e Tohi Tapú ki he niʻihi kehé ʻe ʻomai ai kiate kitautolu ʻa e fiefia lahi tahá. Naʻe hokosia eni ʻe he ʻapositolo ko Paulá. ʻI heʻene kei siʻí, naʻá ne tokangataha ki hano maʻu ha ngāue lavameʻa. Ki mui ai, naʻá ne hoko ʻo fiefia moʻoni ʻi heʻene sio ki hono liliu ʻe he pōpoaki ʻa e ʻOtuá ʻa e moʻui ʻa e kakai naʻá ne malanga ki aí. (Lau ʻa e 1 Tesalonaika 2:13, 19, 20.) ʻOku ʻikai ha ngāue ʻi he māmaní ʻe lava ke ne ʻai kitautolu ke tau fiefia ʻo hangē ko e tauhi kia Sihova mo e akoʻi ʻa e niʻihi kehé ʻo fekauʻaki mo iá!

Fiefia ha tuofefine ‘i he teuteu ki ha ako Tohi Tapu, ako‘i ‘a e mo‘oní ki ha fefine, pea ma‘u mo ia ‘a e fakatahá

ʻOku tau fiefia ʻi heʻetau tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau ako fekauʻaki mo e ʻOtuá (Sio ki he palakalafi 12, 13)

ʻE LAVA KE TAU FAKALELEIʻI ʻA E NGAAHI PALOPALEMA ʻA E MĀMANÍ?

14. Ko e hā ʻoku saiʻia ai ʻa e kakaí ʻi he fakakaukau ʻe lava ke fakaleleiʻi ʻe he tangatá ʻa ʻene ngaahi palopalemá?

14 “ʻE lava ke fakaleleiʻi ʻe he tangatá ʻenau ngaahi palopalemá.” ʻOku saiʻia ʻa e kakai tokolahi ʻi he fakakaukau ko ení. Ko e hā hono ʻuhingá? Kapau naʻe moʻoni ia, ʻe ʻuhinga iá ʻoku ʻikai ke tau fiemaʻu ʻa e tataki ʻa e ʻOtuá pea ʻe lava ke tau fai ha meʻa pē ʻoku tau loto ki ai. Kuó ke fanongo nai ʻi he pehē ʻe he kakaí ko e ngaahi palopalema hangē ko e taú, faihiá, mahakí, mo e masivá ʻoku hōloa. Naʻe pehē ʻi ha līpooti ʻe taha: “Ko e ʻuhinga ʻoku lelei ange ai ʻa e tuʻunga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá he kuo fakapapauʻi ʻe he tangatá ke nau ʻai ʻa e māmaní ko ha feituʻu lelei ange.” ʻOku moʻoni eni? Kuo faifai ange pea ʻiloʻi ʻe he tangatá ʻa e founga ke fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi palopalema ʻa e māmaní? Tau sivisiviʻi angé ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻá.

15. Ko e hā ʻoku lava ai ke tau pehē ʻoku mafatukituki ʻa e ngaahi palopalema ʻi he māmaní?

15 Kuo fakaleleiʻi ʻe he tangatá ʻa e palopalema ʻo e taú? Lolotonga ʻa e Tau I mo e II ʻa Māmaní, naʻe mate ai ʻa e kakai ʻe toko 60 miliona tupu. Lolotonga ʻa e 2015 pē, naʻe fakamālohiʻi ai ʻa e kakai ʻe toko 12.4 miliona ke nau mavahe mei honau ngaahi ʻapí koeʻuhi ko e taú pe fakatangá. Naʻe ʻalu hake ai ʻa e tokolahi fakakātoa ʻo e kakai kuo hikí ki he toko 65 miliona. Fēfē ʻa e faihiá? ʻI he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi, kuo hōloa ai ʻa e faihia ʻe niʻihi. Kae lolotonga iá, ko e faʻahinga kehe ʻo e faihiá, hangē ko e faihia fakafou ʻi he ʻInitanetí, fakamālohi ʻi ʻapí, tautoitoí, mo e kākaá, ʻoku hanganaki fakautuutu. Fēfē ʻa e mahakí? Ko e moʻoni kuo ʻilo ʻe he tangatá ʻa e faitoʻo ki he ngaahi mahaki ʻe niʻihi. Ka ʻi he 2013, naʻe pehē ai ʻi ha līpooti ʻoku mate ʻi he taʻu taki taha ʻa e kakai ʻe toko hiva miliona ʻi lalo ʻi he taʻu 60 ʻi he mahaki mafú, pā kālavá, kanisaá, mahaki ʻi he halanga mānavá, mo e suká. Pea fēfē ʻa e masivá? Naʻe līpooti ʻe he Pangikē ʻa Māmaní ʻo pehē ko e tokolahi ʻo e kakai ʻoku nau nofo masiva ʻangoʻango ʻi ʻAfiliká pē kuo tupulaki mei he toko 280 miliona ʻi he 1990 ki he 330 miliona ʻi he 2012.

16. (a) Ko e hā ko e Puleʻanga ai pē ʻo e ʻOtuá ʻe lava ke ne fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalema ʻa e māmaní? (e) Ko e hā naʻe leaʻaki fakatouʻosi ʻe ʻAisea mo ha tokotaha-tohi-saame ʻe fai ʻe he Puleʻangá?

16 ʻOku ʻikai ke tau ofo ʻi he ngaahi moʻoniʻi meʻa ko ení. ʻI he ʻahó ni, ko e ngaahi kautaha ʻekonōmiká mo fakapolitikalé ʻoku puleʻi ia ʻe he kakai siokita. Ko e kakai ko ení heʻikai lava ke nau fakangata ʻa e taú, faihiá, mahakí, mo e masivá. Ko e Puleʻanga pē ʻo e ʻOtuá ʻe lava ke ne fai iá. Fakakaukau atu ki he meʻa ʻe fai ʻe Sihova maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻE toʻo ʻe hono Puleʻangá ʻa e tupuʻanga kotoa ʻo e taú, hangē ko e siokitá, kākaá, mamahiʻi-fonuá, lotu loí, mo Sētane tonu. (Saame 46:8, 9) ʻE fakangata ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa e faihiá. Naʻa mo e ʻahó ni, ʻokú ne akoʻi ʻa e kakai ʻe laui miliona ke nau feʻofaʻaki mo fefalalaʻaki. ʻOku ʻikai ha toe puleʻanga ʻe lava ke ne fai ʻa e meʻá ni. (ʻAi. 11:9) Kuo vavé ni ke fakangata ʻe Sihova ʻa e mahakí pea ʻai ʻa e kakai kotoa ke nau moʻui lelei haohaoa. (ʻAi. 35:5, 6) Te ne fakangata ʻa e masivá pea ʻai ke malava ʻo maʻu ʻe he tokotaha kotoa ʻa e moʻui fiefia mo ha vahaʻangatae vāofi mo ia. ʻOku mahuʻinga mamaʻo ange eni ʻi ha paʻanga lahi pē.​—Saame 72:12, 13.

‘ʻILO ʻA E FOUNGA ʻOKU TOTONU KE MOU TALIʻAKÍ’

17. ʻE lava fēfē ke ke talitekeʻi ʻa e fakakaukau fakamāmaní?

17 Ko ia kapau ʻokú ke fanongo ʻi ha fakakaukau manakoa ʻoku hā ngali ʻokú ne poleʻi ʻa hoʻo tuí, ako ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú ʻi he kaveinga ko ení. Talanoa ki ai mo ha tokoua pe tuofefine matuʻotuʻa. Fakakaukau ki he ʻuhinga ʻoku saiʻia ai ʻa e kakaí ʻi he fakakaukau ko iá, ʻuhinga ʻoku ʻikai ai ke tonú, mo e founga ʻe lava ke ke talitekeʻi ai iá. ʻE lava ke tau maluʻi kitautolu mei he fakakaukau fakamāmaní ʻaki hono fai ʻa e meʻa naʻe leaʻaki ʻe Paulá: “Hokohoko atu ʻo ʻaʻeva ʻi he poto ʻi he feangainga mo e faʻahinga ʻi tuʻá . . . Ke mou ʻilo ai ʻa e founga ʻoku totonu ke mou taliʻaki ki he tokotaha taki taha.”​—Kol. 4:5, 6.

a Ko e liliu Tohi Tapu ʻe niʻihi ʻoku kau ai ʻa e ngaahi veesi ʻi he Sione 7:53–8:11 ʻa ia naʻe ʻikai ko e muʻaki konga ia ʻo e Tohi Tapú. Kuo lau ʻe he niʻihi ʻa e ngaahi veesi ko ení pea nau maʻu ai ʻa e fakamulituku hala ko ha taha pē ʻoku ʻikai haʻane angahala ʻe lava ke ne fakamāuʻi ha taha ʻoku halaia ʻi he tonó. Ka ko e lao naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá ki ʻIsilelí naʻe fakahaaʻi ai: “Kapau ʻe maʻu atu ha tangata ʻokú ne mohe mo ha fefine ʻa ia ko e uaifi ia ʻo ha tangata kehe, ko kinauá kuo pau ke na mate fakatouʻosi.”​—Teu. 22:22.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share