MUTU 6
Nthazi Zakubayiya—“Yehova Ntchinkhara pa Nkhondu”
1-3. (a) Kumbi Ayisirayeli anguwofyezeka wuli ndi Ayijipiti? (b) Kumbi Yehova wanguŵarwiya wuli nkhondu ŵanthu ŵaki?
AYISIRAYELI anguwira, kumazge ndi kumaryi kwawu kwenga mapiri ngakusuzga kweniso ngatalingatali ndipu kunthazi kwawu kwenga nyanja yakuti angayambuka cha. Asilikali a ku Ijipiti wo ŵenga ankhaza kweniso abayanga ŵanthu mwambula lisungu, aŵalondonga kuti aŵabayi.a Kweni Mozesi wangukambiya ŵanthu aku Chiuta kuti angafipanga mtima cha. Iyu wanguŵasimikiziya kuti: “Yehova ndiyu wakuchitiyeningi nkhondu.”—Ekisodo 14:14.
2 Chinanga kuti venga viyo, viwoneka kuti Mozesi wanguliriya Yehova ndipu Iyu wangumumuka kuti: “Ntchifukwa wuli utindiliriya? . . . soska nthonga yaku, tambasuliya janja laku panyanja ndi kuyigaŵa.” (Ekisodo 14:15, 16) Sonu aŵanaŵaniyani vo vichitika pavuli paki. Mwaliŵiliŵi, Yehova walamula mungelu waki ndipu mtambu wo wenga kunthazi kwa Ayisirayeli utuwaku ndi kuchima kuvuli kwawu, ndipu waja nge chimati ndi kujala Ayijipiti kuti aleki kuyukiya Ayisirayeli. (Ekisodo 14:19, 20; Salimo 105:39) Pavuli paki, Mozesi watambasuliya janja laki panyanja ndipu chifukwa cha mphepu yanthazi yo yiputa, maji ngagaŵikana paŵi. Ngatuma nge vimati viŵi uku ndi uku, ndi kujula nthowa yisani yakuti mtundu wosi wa Ayisirayeli umbuki!—Ekisodo 14:21; 15:8.
3 Farawo wati wawona chakuziziswa chanthazi chenichi wakhumbika kukambiya asilikali ŵaki kuti awerere waka. Kweni ndivu wachita cha, mumalu mwaki chifukwa cha kujikuzga, iyu walamula asilikali ŵaki kuyukiya mbwenu Ayisirayeli. (Ekisodo 14:23) Kwambula kuŵanaŵaniyaku vo akumanengi navu, Ayijipiti asere munyanja kutchimbiriya Ayisirayeli, kweni pajumpha nyengu yitali cha, mbwenu ayamba kutimbanyizgika chifukwa chakuti vingelengeli va magaleta ngawu vayamba kukhwetuka. Po Ayisirayeli afika kusirya linyaki la nyanja, Yehova walamula Mozesi kuti: “Tambasuliya janja laku panyanja kuti maji ngawere mumalu mwaki ndi kubizga Ayijipiti, magaleta ngawu ngankhondu ndi asilikali ŵawu akukwera pamahachi.” Maji ngawere mumalu mwaki ndi kubizga Farawo ndi asilikali ŵaki!—Ekisodo 14:24-28; Salimo 136:15.
4. (a) Kumbi Yehova wanguja nge yani kwa Ayisirayeli pa Nyanja Yiyera? (b) Kumbi ŵanthu anyaki aŵanaŵananji asani awona mo nyengu zinyaki Yehova wagwiriskiya ntchitu nthazi zaki pakuchita nkhondu?
4 Vo Yehova wanguchita pakutaska mtundu wa Ayisirayeli pa Nyanja Yiyera, vititisambiza vinandi vakukwaskana ndi iyu. Pa nyengu yeniyi, Yehova wangujilongo pakweru kuti iyu “ntchinkhara pa nkhondu.” (Ekisodo 15:3) Kweni kumbi muŵanaŵananji asani mutuvwa kuti nyengu zinyaki Yehova wagwiriskiya ntchitu nthazi zaki pakuchita nkhondu? Kukamba uneneska, kwamba kali ŵanthu asuzgika ukongwa chifukwa cha nkhondu. Kumbi asani muŵanaŵaniya mo Chiuta wagwiriskiya ntchitu nthazi zaki zakukubayiya ŵanthu, muwona kuti mphakwenere cha kundere kufupi ndi iyu?
Pa Nyanja Yiyera, Yehova wangujilongo pakweru kuti iyu “ntchinkhara pa nkhondu”
Nkhondu Zaku Chiuta Zakupambana ndi Nkhondu za Ŵanthu
5, 6. (a) Ntchifukwa wuli mphakwenere kuti Chiuta wadaniki kuti “Yehova wa mizinda”? (b) Ntchifukwa wuli nkhondu zaku Chiuta zakupambana ukongwa ndi nkhondu za ŵanthu?
5 Mu Malemba Ngachiheberi, Chiuta wazumbulika kuti “Yehova wa mizinda” maulendu pafufupi 260 ndipu mu Malemba Ngachigiriki wazumbulika maulendu ngaŵi. (1 Samuyeli 1:11) Nge Fumu ya Chilengedu Chosi, Yehova walamula chigulu chikulu chankhondu cha angelu. (Yoswa 5:13-15; 1 Mafumu 22:19) Angelu ŵenaŵa mbanthazi ukongwa ndipu angabaya arwani wosi aku Chiuta mwakofya ukongwa. (Yesaya 37:36) Chinanga kuti kubayika kwa ŵanthu nkhwakukondwesa cha, kweni titenere kukumbuka kuti nkhondu zaku Chiuta zakupambana ukongwa ndi nkhondu zambula fundu za ŵanthu. Nyengu zinyaki alongozgi ankhondu kweniso andali angakamba kuti ŵenga ndi vifukwa vakuvwika vakuchitiya nkhondu ndi anyawu. Kweni uneneska ngwakuti nyengu zosi ŵanthu achita nkhondu chifukwa cha mbunu kweniso kujiyanja.
6 Mwakupambana ndi ŵanthu, Yehova wachita nkhondu chifukwa chakujiyanja pamwenga chifukwa cha mbunu cha. Lemba la Dotoronome 32:4 likamba kuti: “Jalawi, ntchitu zaki zakufikapu, pakuti nthowa zaki zosi zaurunji. Chiuta wakugomezgeka yo wachita cha vinthu vambula urunji; iyu ndi murunji kweniso ngwakunyoloka.” Ndipu Mazu ngaku Chiuta ngatitikambiya kuti nkhaza, chiwawa ndipuso ukali wambula kukanizika ndi vinthu viheni ukongwa. (Genezesi 49:7; Salimo 11:5) Mwaviyo Yehova wachita cha nkhondu kwambula chifukwa chakuvwika. Iyu wagwiriskiya ntchitu nthazi zaki zakubaya mwakuphwere ukongwa ndipuso wachita venivi asani palivi chinyaki cho wangachita. Venivi vikoliyana waka ndi vo wangukamba kuziya mwa mchimi Ezekiyeli kuti: “‘Kumbi ndikondwa ndi nyifwa ya munthu muheni?’ Ambuya Fumu Yikulu ndiyu wakamba. ‘Asi ndikhumba kuti waleki nthowa zaki ziheni ndi kuja ndi umoyu?’”—Ezekiyeli 18:23.
7, 8. (a) Kumbi Yobu waŵanaŵananga kuti ntchifukwa wuli wasuzgika? (b) Kumbi Elihu wangumuwovya wuli kuti waje ndi maŵanaŵanu ngakwenere? (c) Kumbi tingasambiranji pa vo Yobu wangukumana navu?
7 Nanga ntchifukwa wuli Yehova wagwiriskiya ntchitu nthazi zaki kuti wabayi ŵanthu? Techendamuki fumbu ili, tiyeni tiŵanaŵaniyi va munthu murunji Yobu. Satana wangususka asani Yobu kweniso munthu munyaki weyosi wangaja wakugomezgeka panyengu yo wakumana ndi mayeseru. Mwaviyo, Yehova wanguzomereza kuti Satana wayesi kugomezgeka kwaku Yobu. Venivi vinguchitiska kuti Yobu wasuzgiki ndi matenda, chuma chaki chosi chimali kweniso kuti ŵana ŵaki wosi afwi. (Yobu 1:1–2:8) Kweni kwambula kuziŵa kuti ndiyani yo wachitisa kuti wakumani ndi masuzgu, Yobu wangukamba kuti Chiuta ndiyu watimulanga kwambula chifukwa. Iyu wangufumba Chiuta kuti ntchifukwa wuli ‘walimbananga nayu,’ kweniso kumuwona nge “murwani” waki.—Yobu 7:20; 13:24.
8 Mnyamata munyaki zina laki Elihu wangukambiya Yobu kuti maŵanaŵanu ngaki ngenga ngambula kwenere. Iyu wangukamba kuti: “Kumbi mukhorwa nadi ndi mtima wosi kuti mwe arunji, ndipu mungakamba kuti, ‘Ini nde murunji ukongwa kuluska Chiuta’?” (Yobu 35:2) Kukamba uneneska, nkhuŵavi zeru kuŵanaŵana kuti tiziŵa vinandi kuluska Chiuta, pamwenga kuŵanaŵana kuti Chiuta wachita vinthu mwambula urunji. Elihu wangukamba kuti: “Chiuta wauneneska wangachita cha vinthu viheni, Wanthazizosi wangananga cha!” Pavuli paki wangukamba so kuti: “Wanthazizosi tingamuvwisa cha; Iyu we ndi nthazi zikulu ukongwa, ndipu cheruzgu ndi urunji waki ukulu wativinanga cha.” (Yobu 34:10; 36:22, 23; 37:23) Mwaviyo, tingasimikiza kuti asani Chiuta wachita nkhondu waja ndi chifukwa chakuvwika chakuchitiya venivi. Teche ndi fundu yeniyi mumaŵanaŵanu mwidu, tiyeni sonu tikambiskani vifukwa vo nyengu zinyaki Chiuta wachimangu wachitiya nkhondu.—1 Akorinto 14:33.
Ntchifukwa Wuli Chiuta Wachimangu Wakhumbika Kuchita Nkhondu?
9. Ntchifukwa wuli Chiuta yo ndi mtuŵa wachita nkhondu?
9 Wati wathamika Chiuta kuti “ntchinkhara pa nkhondu,” Mozesi wangukamba kuti: “Ndi chiuta nuyu yo wayanana namwi, yimwi Yehova? Ndiyani yo wayanana namwi, yimwi wakupaturika ukongwa?” (Ekisodo 15:11) Mchimi Habakuku nayu wangulemba mazu ngakuyanana waka ndi ngenanga, iyu wangulemba kuti: “Masu nginu ngatuŵa ukongwa ndipu ngangawona vinthu viheni cha, mungalekere cha vinthu viheni.” (Habakuku 1:13) Chinanga kuti Yehova ndi Chiuta wachanju, kweni iyu ndi Chiuta so wakupaturika kweniso murunji. Ndipu nyengu zinyaki, mijalidu yeniyi yitimuchitiska kugwiriskiya ntchitu nthazi zaki zakubaya. (Yesaya 59:15-19; Luka 18:7) Mwaviyo asani Chiuta wachita nkhondu, ving’anamuwa cha kuti iyu ngwambula urunji. Mumalu mwaki, wachita nkhondu chifukwa chakuti ndi mtuŵa.—Ekisodo 39:30.
10. Kumbi ndi nthowa yimoza niyi yo urwani wo ungukambikiya limu pa Genezesi 3:15 ungamaliya, nanga kumbi ŵanthu arunji azamutumbikika wuli chifukwa cha venivi?
10 Aŵanaŵaniyani vo vinguchitika ŵanthu akwambiriya Adamu ndi Heva, ŵati agarukiya Chiuta. (Genezesi 3:1-6) Asani Yehova wanguleka kuchitapu kanthu pa nyengu yo banja lakwamba lenili lagarukiyanga, udindu waki nge Wapachanya Limu watingi uyuyulikengi. Mumalu mwaki, pakuŵa Chiuta waurunji, Iyu wakhumbikanga nadi kuŵapaska chilangu cha nyifwa. (Aroma 6:23) Mu uchimi wakwambiriya wa mu Bayibolu, iyu wangukambiya limu kuti pazamukuŵa urwani pakati pa ateŵeti ŵaki, ndi wosi wo ŵe kuchigaŵa cha “njoka,” yo ndi Satana. (Chivumbuzi 12:9; Genezesi 3:15) Kweni Yehova wanguziŵa kuti urwani wenuwu ungamala pijapija asani Satana wangatuzgikapu. (Aroma 16:20) Cheruzgu chenichi chazamuwovya kuti ŵanthu arunji azilonde vitumbiku vikulu, chazamutuzgapu vinthu viheni vo vichitika mucharu ichi ndipu pakumaliya paki charu chosi chazamuja paradayisu. (Mateyu 19:28) Kwamba kali, ŵanthu wo ŵe ku chigaŵa chaku Satana alutirizga mbwenu kususka, kutombozga kweniso kukhumba kubaya ateŵeti aku Chiuta. Mwaviyo, nyengu zinyaki Yehova wakhumbika kuchitapu kanthu kuti wavikiliyi ŵanthu ŵaki.
Chiuta Wachitapu Kanthu Kuti Watuzgepu Uheni
11. Ntchifukwa wuli Yehova wanguwona kuti mphakwenere kuti wazisi chigumula pa charu chosi?
11 Chigumula cha mu nyengu yaku Nowa ntchakuyeruzgiyapu chimoza cha nyengu yo Yehova wakhumbikanga kuchitapu kanthu. Pa Genezesi 6:11, 12 pakamba kuti: “Charu chapasi chingunangika pa masu paku Chiuta wauneneska, ndipu chinguzaza ndi chiwawa. Chiuta wangulereska pacharu, ndipu wanguwona kuti chanangika; ŵanthu wosi achitanga vinthu viheni pacharu chapasi.” Kumbi Chiuta watingi wazomerezengi kuti ŵanthu aheni anangi ŵanthu amampha wo ŵenga pacharu chapasi? Awa. Yehova wanguwona kuti mphakwenere kuti chigumula chichitiki ndi chilatu chaki watuzgepu ŵanthu aheni wosi pacharu chapasi.
12. (a) Kumbi ndi vinthu wuli vo Yehova wangukambiya limu vakukwaskana ndi “mphapu” yaku Abrahamu? (b) Ntchifukwa wuli Aamori akhumbikanga kubayika?
12 Cheruzgu cho Chiuta wangupereka mu nyengu iyi, chiyanana ŵaka ndi cho wangupereka kwa Akanani. Yehova wanguchita phanganu ndi Abrahamu kuti kuziya mwaku iyu, mitundu yosi yapacharu chapasi yitumbikikengi. Kuti wafiski chilatu chenichi, Chiuta wangukamba kuti ŵana aku Abrahamu waŵapaskengi charu cha Kanani chenicho mwajanga ŵanthu wo aziŵikanga kuti Aamori. Kumbi watingi uŵengi urunji kuti Chiuta wachichizgi ŵanthu ŵenaŵa kuti atuwemu mucharu chawu? Yehova wangukambiya limu kuti wazamudikisa ŵanthu ŵenaŵa asani pajumpha vyaka 400, mpaka po nyengu yakuŵalangiya chifukwa cha “ubudi wawu” ‘yakwaniya.’b (Genezesi 12:1-3; 13:14, 15; 15:13, 16; 22:18) Pa nyengu yosi yeniyi, Aamori angulutirizga kuchita vinthu vinandi viheni ukongwa. Mwakuyeruzgiyapu, yiwu asopanga angoza, abayanga ŵanthu kweniso achitanga chigololu. (Ekisodo 23:24; 34:12, 13; Numeri 33:52) Kusazgiyapu yapa, yiwu abayanga ŵana ŵawu mwakuŵapereka sembi pamotu. Kumbi Chiuta yo ndi mtuŵa wangazomereza kuti ŵanthu ŵaki ajengi pakati pa ŵanthu aheni ŵenaŵa? Awa! Iyu wangukamba kuti: “Charu chawu chafipiskika ndipu ndilangengi ŵanthu a mucharu cho chifukwa cha kunanga kwawu. Ŵanthu wo aja mwenimo adikisikengi mucharu chawu.” (Levitiko 18:21-25) Kweni Yehova wangubaya weyosi cha. Mumalu mwaki, Akanani wosi a mitima yamampha nge Rahabi kweniso Agibiyoni, angutaskika.—Yoswa 6:25; 9:3-27.
Kuchita Nkhondu Kuti Watowesi Zina Laki
13, 14. (a) Ntchinthu wuli cho chinguchitiska kuti Yehova watowesi zina laki? (b) Kumbi Yehova wangulitowesa wuli zina laki lo lingunyozeka?
13 Chifukwa chakuti Yehova ndi mtuŵa, zina laki nalu ndakupaturika. (Levitiko 22:32) Yesu wangusambiza akusambira ŵaki kuti apempherengi kuti: “Zina linu litoweseki.” (Mateyu 6:9) Panyengu yo Satana wangukamba vaboza vakukwaskana ndi Yehova kweniso mo walamuliya, wanguchitisa kuti Adamu ndi Eva agarukiyi Chiuta, wangunyoza zina laku Yehova ndipuso wangunanga mbiri yaki. Yehova watingi wazomerezengi cha boza ndipuso jalidu lakugaruka lenili. Iyu wanguwona kuti mbumampha kuti watowesi zina laki.—Yesaya 48:11.
14 Ŵanaŵaniyani so vakukwaskana ndi Ayisirayeli. Panyengu yosi yo ajanga ku Ijipiti nge akapolu, ŵanthu awonanga kuti Chiuta wazamufiska cha layizgu laki lakuti mphapu yaku Abrahamu yazamutumbikika. Kweni panyengu yo Yehova wangutaska Ayisirayeli kwa Ayijipiti ndipuso kuŵapangisa kuja mtundu ukulu, zina laki lingutoweseka. Ndichu chifukwa chaki mchimi Daniyeli pakupemphera wangukamba kuti: “Yimwi Yehova Chiuta widu, yimwi mungutuzga ŵanthu ŵinu mucharu cha Ijipiti ndi janja lanthazi ndipuso mungujipangiya zina.”—Daniyeli 9:15.
15. Ntchifukwa wuli Yehova wangutaska Ayuda ku ukapolu ku Babiloni?
15 Chakukondwesa ntchakuti, panyengu yo Daniyeli wapempheranga viyo ndipu Ayuda apenjanga Yehova kuti watowesi zina laki mwakuŵavikiliya kwa arwani wawu. Chifukwa chakuleka kuvwiya, Ayuda ŵenaŵa angukoleka so ukapolu kweni pa nyengu iyi anguja akapolu ku Babiloni. Tawuni yawu yikulu ya Yerusalemu, yingubwangandulika. Daniyeli wanguziŵa kuti asani Ayuda angawere so ku Yerusalemu ndikuti zina laku Yehova likankhuskikengi. Daniyeli wangupemphera kuti: “Yimwi Yehova, tigowokiyeni. Yimwi Yehova, vwisiyani ndi kuchitapu kanthu! Mungasweranga cha chifukwa cha zina linu, yimwi Chiuta wangu, pakuti tawuni yinu kweniso ŵanthu ŵinu aziŵika ndi zina linu.”—Daniyeli 9:18, 19.
Wachita Nkhondu Kuti Wavikiliyi Ŵanthu Ŵaki
16. Kumbi asani Yehova wavikiliya zina laki, ndikuti ngwakujiyanja kweniso waŵanaŵaniya vaku Iyu pe? Konkhoskani.
16 Kumbi asani Yehova wavikiliya zina laki, ndikuti ngwakujiyanja kweniso waŵanaŵaniya vaku Iyu pe? Awa, chifukwa asani wachita vinthu vakulongo kuti Iyu ngwakupaturika kweniso watanja urunji, wavikiliya so ŵanthu ŵaki. Aŵanaŵaniyani nkhani yo yikulembeka mu chaputala 14 cha buku la Genezesi. Muchaputala chenichi tiŵerenga va mafumu nganayi ngo nganguko Loti, yo wenga mwana wa mku waki waku Abrahamu ndi banja laki losi. Ndi chovyu chaku Chiuta, Abrahamu wanguthereska arwani waki chinanga kuti ŵenga ndi nthazi kuluska iyu! Nkhani yakukwaskana ndi kupunda pa nkhondu yeniyi, ndiyu yenga yakwamba kulembeka mu “buku la Nkhondu zaku Yehova.” Mu buku lenili mukulembeka so nkhondu zinyaki zo zikuzumbulika cha mu Bayibolu. (Numeri 21:14) Pavuli paki, ŵanthu aku Chiuta angwamba kupunda nkhondu zinandi.
17. Ntchinthu wuli cho chilongo kuti Yehova waŵarwiyanga nkhondu Ayisirayeli ŵati asere mucharu cha Kanani? Perekani chakuwoniyapu.
17 Ayisirayeli ŵati aja kamanavi kusere mucharu cha Kanani, Mozesi wanguŵasimikiziya kuti: “Yehova Chiuta winu wakulongozgeningi ndipu wakuchitiyeningi nkhondu nge mo wanguchitiya ku Ijipiti yimwi muchiwona.” (Dotoronome 1:30; 20:1) Kwambiya munyengu yaku Yoswa yo wangusere mumalu mwaku Mozesi, mpaka mu nyengu ya akweruzga kweniso ya mafumu akugomezgeka a ku Yuda, Yehova waŵarwiyanga nadi nkhondu ŵanthu ŵaki. Ndipu waŵawovyanga kuthereska arwani ŵawu mwakuziziswa pa nkhondu zinandi.—Yoswa 10:1-14; Ŵeruzgi 4:12-17; 2 Samuyeli 5:17-21.
18. (a) Kumbi ntchifukwa wuli titenere kuwonga kuti Yehova wakusintha cha? (b) Kumbi chazamuchitika ntchinthu wuli asani urwani wo ukonkhoskeka pa Genezesi 3:15 wazifika kukumaliya?
18 Yehova wakusintha cha, ndipu chilatu chaki chakuti charu chizije so Paradayisu chechendasinthi. (Genezesi 1:27, 28) Chiuta weche kutinkha vinthu viheni. Kweni watiŵayanja ukongwa ŵanthu ŵaki ndipu pambula kuswera yapa wachitengepu kathu kuti waŵawovyi. (Salimo 11:7) Urwani wo ukonkhoskeka pa lemba la Genezesi 3:15 umalengi pambula kuswera yapa, pa nyengu yeniyo ŵanthu aku Chiuta ayukirikengi. Kuti watowesi zina laki kweniso kuvikiliya ŵanthu ŵaki, Yehova wazamuja ‘chinkhara pa nkhondu’!—Zekariya 14:3; Chivumbuzi 16:14, 16.
19. (a) Konkhoskani chakuyeruzgiyapu cho chilongo kuti asani Chiuta wagwiriskiya ntchitu nthazi zaki zakubayiya ŵanthu, vititiwovya kundere kwaku iyu. (b) Kumbi kukhumbisiska kwaku Chiuta kuti wativikiliyi kutenere kutichitiska kuchitanji?
19 Ŵanaŵaniyani chakuyeruzgiyapu ichi: Tiyeruzgiyi kuti chinyama chakofya chikhumba kuko banja la munthu munyaki, pavuli paki da wa banja ili wachisaniya ndipu watichibaya kuti chileki kupweteka banja laki. Kumbi muŵanaŵana kuti muwolu waki kweniso ŵana waki angachita nayu mantha chifukwa chakuti wabaya chinyama chakofya chenichi? Awa, yiwu angawonga ukongwa vo da uyu wachita chifukwa walongo kuti watiliyanja ukongwa banja laki. Mwakuyanana waka, tikhumbika cha kuchita mantha ndi mo Chiuta wagwiriskiya ntchitu nthazi zaki zakubayiya ŵanthu. Mumalu mwaki, kukhumbisiska kwaki kuti wativikiliyi, kutenere kutichitiska kuti timuyanjengi ukongwa. Titenere so kumupaska ulemu ukulu chifukwa cha nthazi zaki. Mwaviyo, “tichita uteŵeti wakupaturika kwaku Chiuta mwakuzomerezeka, mwamantha ndi ulemu ukulu.”—Aheberi 12:28.
Ndereni Kufupi ndi yo “Ntchinkhara pa Nkhondu”
20. Kumbi tikhumbika kuchitanji asani vititisuzga kuvwisa nkhani yinyaki ya mu Bayibolu, nanga ntchifukwa wuli?
20 Ndi nyengu zosi cha po Bayibolu likonkhoska vinthu vosi vakukwaskana ndi chifukwa cho chapangisa Yehova kuti wachiti nkhondu. Kweni nyengu zosi tisimikiza fundu iyi yakuti: Yehova wagwiriskiya ntchitu mwambula urunji cha pamwenga mwankhaza, nthazi zaki zakubayiya ŵanthu. Kanandi tingayivwisa umampha nkhani yinyaki ya mu Bayibolu, asani tiwona mavesi ngo ngajalizana ndi mavesi ngo tiŵerenga pamwenga mavesi nganyaki ngo ngakonkhoska nkhani yakuyananaku ndi yo tiŵerenga. (Nthanthi 18:13) Asani tiwona kuti mphakusuzga mbwenu kuvwisa chifukwa cho Yehova wanguchitiya vinthu munthowa yinyaki, tikhumbika waka kulutirizga kusambira vinandi vakukwaskana ndi iyu kweniso kuŵanaŵaniya mijalidu yaki yamampha. Asani tingachita viyo, tiwonengi kuti te ndi vifukwa vakuvwika vakugomezge ukongwa Chiuta widu, Yehova.—Yobu 34:12.
21. Chinanga kuti nyengu zinyaki Yehova waja ‘chinkhara pa nkhondu,’ kumbi venivi ving’anamuwanji cha?
21 Chinanga kuti Yehova waja ‘chinkhara pa nkhondu’ po mphakukhumbika kuchita viyo, kweni iyu watanja kuchita nkhondu cha. Mu chiwona chaku Ezekiyeli cha galeta lakuchanya, Yehova wawoneka kuti wanozgeka kuchita nkhondu ndi arwani ŵaki. Ezekiyeli wanguwona kuti Chiuta wazungulizika ndi chiŵinga vuwa cho chimiya chimangu. (Genezesi 9:13; Ezekiyeli 1:28; Chivumbuzi 4:3) Yapa viwoneke limu kuti Yehova ngwakufwasa kweniso ngwachimangu. Wakutumika Yohane wangulemba kuti, “Chiuta ntchanju.” (1 Yohane 4:8) Fundu yeniyi yilongo kuti mijalidu yosi yaku Yehova yitende limoza. Mwaviyo, te ndi mwaŵi ukulu ukongwa wakundere kufupi ndi Chiuta wanthazi mwenuyu, kweniso wachanju!
a Mwakukoliyana ndi vo wakulemba mbiri munyaki Wachiyuda zina laki Josephus wangukamba, asilikali wo alondonga Aheberi ŵenaŵa ŵenga ndi “magaleta 600, asilikali akukwera pa mahachi 50,000 kweniso asilikali 200,000 wo ayendanga pasi.”—Jewish Antiquities, II, 324 [xv, 3].
b Viwoneka kuti mazu ngakuti “Aamori” ngasazgapu ŵanthu wosi wo ajanga ku Kanani.—Dotoronome 1:6-8, 19-21, 27; Yoswa 24:15, 18.