Kusanda Vinthu Vakuchanya Kweniso Kuloske​—Kumbi Kungatiwovya Kuziŵa vo Vichitikengi Kunthazi?

KUSANDA VINTHU VAKUCHANYA

Ŵanthu wo asanda vinthu vakuchanya ŵe mugulu la ŵanthu wo aloske vinthu vo vichitikengi kunthazi. Yiwu agwiriskiya ntchitu nyenyezi, mwezi ndipuso mapulaneti ndipu agomezga kuti vinthu venivi vilongo mo umoyu wa ŵanthu uŵiyengi. Ŵanthu ŵenaŵa akamba kuti mo nyenyezi, mwezi ndipuso mapulaneti viwoneke pa zuŵa lo munthu wawiyaku vilongo mo nkharu yaki kweniso umoyu waki vazamuŵiya.

Kusanda vinthu vakuchanya kukwamba kali ndipu kungwambiya ku Babiloni. Chinanga kuti ve viyo, ŵanthu ŵeche naku mbwenu kalusu kenaka ndipu nkhakuwanda ukongwa. Pa kafukufuku munyaki yo wanguchitika ku United States mu 2012, ŵanthu anandi angufumbika kuti akonkhoski mo awone nkhani ya kusanda vinthu vakuchanya. Munthu yumoza pa ŵanthu ŵatatu wangukamba kuti kusanda vinthu vakuchanya kwe “mugulu la sayansi,” penipo ŵanthu 10 pa ŵanthu 100 angukamba kuti ndi “sayansi chayiyu.” Kumbi venivi vauneneska? Awa. Tiyeni tiwoni vifukwa vaki.

• Mapulaneti ndipuso nyenyezi vilivi nthazi yo yingalongo vinthu vo vichitikengi pa umoyu wa munthu nge mo ŵanthu wo asanda vinthu vakuchanya akambiya.

• Kanandi vo yiwu akamba vingachitikiya munthu weyosi.

• Ŵanthu wo asanda vinthu vakuchanya atende fundu yakali ukongwa yakuti mapulaneti ngazunguliya charu. Kweni uneneska ngwakuti, mapulaneti ngazunguliya lumwi.

• Vo ŵanthu akupambana wo asanda vinthu vakuchanya angaloske kuti vichitikiyengi munthu yumoza vija vakupambana.

• Wo asanda vinthu vakuchanya, agwiriskiya ntchitu tchati yo ye ndi vigaŵa 12 kuti aloske vinthu vo vichitikiyengi munthu. Yiwu achita venivi pa zuŵa lo munthu wabalikiya. Ndipu nyenyezi zo ze pa chigaŵa chechosi akuzipaska zina laki. Kweni chifukwa chakuti charu chizunguliya, madeti ngo ngakulembeka pa tchati yeniyi ngakoliyana cha ndi mazina ngo yiwu akupaska nyenyezi.

Ŵanthu wo asanda vinthu vakuchanya, agomezga kuti tchati ya vigaŵa 12 yo agwiriskiya ntchitu, yilongo nkharu yo munthu wazamuja nayu. Kweni uneneska ngwakuti chinanga ŵanthu angawaku pa zuŵa limoza, aja ndi nkharu yakuyanana cha. Mwaviyo, zuŵa lo munthu wawiya, lilongo chechosi cha chakukwaskana ndi nkharu yo wazamuja nayu. M’malu mwakuwona mo munthu waliri, ŵanthu wo asanda vinthu vakuchanya, achita kuŵanaŵaniya ŵaka nkharu yo wazamuja nayu. Venivi vilongore limu kuti vo yiwu achita vambula kwenere.

KULOSKE

Kwamba kali, ŵanthu afumba ŵanthu wo aloske kuti aziŵi vinthu vo vichitikengi kunthazi. Ŵanthu anyaki wo aloske akonkhoska mo mumoyu mwa nyama kweniso mwa munthu muliri pamwenga awona mo tambala waryiya vakurya kuti aloske vinthu vo vichitikengi kunthazi. Anyaki agwiriskiya ntchitu mizeri ya jani liŵisi la tii, penipo anyaki agwiriskiya ntchitu khofi yo wajaliya pasi pa kapu asani munthu wamwamu. Mazuŵa nganu, ŵanthu agwiriskiya ntchitu makadi, gilasi lakuzunguliya, juga kweniso vinthu vinyaki kuti aziŵi vo vichitikengi kunthazi. Kumbi kuloske ndi nthowa yamampha yakuziŵiya vinthu vo vichitikengi kunthazi? Awa. Tiyeni tiwoni vifukwa vaki.

Vinthu vo yiwu akamba viyanana cha. Ndipu kanandi nthowa zo ŵanthu ŵenaŵa agwiriskiya ntchitu zisuskana. Chinanga kuti angagwiriskiya ntchitu nthowa zakuyanana, vo yiwu akamba vipambana mbwenu. Mwakuyeruzgiyapu, asani munthu wangafumba ŵanthu ŵaŵi wo agwiriskiya ntchitu makadi ngakuyanana pakuloske, kuti amukambiyi vo vimuchitikiyengi kunthazi, yiwu akhumbika kukamba chinthu chimoza. Kweni kanandi vo amuka vija vakupambana.

Ŵanthu anyaki akayikiya asani ŵanthu ŵenaŵa agwiriskiya nadi ntchitu makadi kweniso magilasi ngakuzunguliya pakuloske. Yiwu akamba kuti vinthu venivi ndi vipangizu ŵaka. M’malu mwakugwiriskiya ntchitu vinthu venivi, ŵanthu wo aloske awona ŵaka mo munthu wachitiya vinthu kuti akambi vo vimuchitikiyengi. Mwakuyeruzgiyapu, munthu yo wakwamba kali kuloske, watanja kufumba munthu mafumbu ngakupambanapambana, kwambula mweneku kuziŵa chilatu chaki. Asani munthu wamuka, iyu wavwisiya mwakuphwere kweniso wawonesesa vo munthu yo wachita kuti waziŵi vinthu vinyaki vakukwaskana ndi munthu yo. Pavuli paki, munthu yo waloske watimukonkhoske vinthu vo vimuchitikiyengi chifukwa chakuti waziŵa kali pa nyengu yo wamufumbanga mafumbu. Chifukwa chakuti ŵanthu agomezga vo yiwu akamba, vichitiska kuti asaniyengi ndalama zinandi munthowa ya chinyengu yeniyi.

VO BAYIBOLU LIKAMBA

Kusanda vinthu vakuchanya kweniso kuloske vinthu vakunthazi kuchitiska kuti ŵanthu agomezgengi fundu yakuti Chiuta wakulembe limu vinthu vo vichitika pa umoyu wa munthu. Kweni kumbi fundu yeniyi njauneneska? Awa. Bayibolu lititikambiya kuti weyosi we ndi wanangwa wakusankha vo wangagomezga kweniso vo wakhumba kuchita. Ndipu vo munthu wasankha pa nkhani yeniyi ndivu vichitiska kuti wazikumani ndi masuzgu pamwenga cha.​—Yoswa 24:15.

Ŵanthu wo asopa Chiuta agomezga cha vo ŵanthu wo asanda vinthu vakuchanya kweniso wo aloske vakunthazi akamba. Yiwu achita viyo chifukwa Chiuta watinkhana ndi mtundu wewosi wakuloske. Bayibolu likamba kuti: “Pakati pinu pangasanirikanga cha munthu . . . yo waloske, yo wachita vamasenga, yo wawombeza, yo we ndi nyanga, wakulowa anyaki, yo wafumba kwaku yo waŵereŵeta ndi mizimu pamwenga yo waloske vamunthazi, kweniso weyosi yo walongolo ndi akufwa. Pakuti weyosi yo wachita vinthu venivi Yehovaa watinkhana nayu.”—Marangu 18:10-12.