Akufwatuliya Ŵaŵi wo Anguweziyamu Zina Laku Chiuta mu Chipanganu Chasonu

Limoza mwa mapempheru ngakwamba ngo ŵanthu anandi asambira ndi Pempheru la Ambuya, lo Yesu wangusambiza akusambira ŵaki. Pempheru ili lisanirika mu Chipanganu Chasonu, nge mo ŵanthu anandi akambiya. Pempheru ili litamba ndi mazu ngakuti: “Awusefwi akuchanya, zina linu litoweseki [pamwenga kuti lipaturiki].” (Mateyu 6:9) Kweni zina laku Chiuta lo mu Chingelezi lidanika kuti “Jehovah” lo nyengu zinyaki lidanika so kuti “Yahweh,”lisanirika kaŵikaŵi cha mu Mabayibolu nga Chipanganu Chasonu nga Chingelezi. Kweni mu Mabayibolu ngenanga musanirika mazina nga achiuta aboza nge Zewu, Heme ndi Atemi. Mwaviyo, kumbi yiwu angatondeka kuzumbuwa zina laku Chiuta wauneneska yo ndi Mweneku wa Bayibolu?—Machitidu 14:12; 19:35; 2 Timote 3:16.

Ŵanthu wo angufwatuliya Bayibolu la Chingelezi, Lancelot Shadwell ndi Frederick Parker, awonanga kuti zina laku Chiuta likhumbika kuwezekiyamu mu Chipanganu Chasonu. Ntchifukwa wuli tikamba mazu ngakuti “kuwezekiyamu”? Chifukwa yiwu awonanga kuti zina laku Chiuta lengamu pakwamba ndipu lingutuzikamu pati pajumpha nyengu. Ntchifukwa wuli awonanga viyo?

Shadwell ndi Parker aziŵanga kuti mipukutu yo ŵanthu anandi atiyidana kuti Chipanganu Chakali, yo chigaŵa chikulu chingulembeka mu Chiheberi, yenga ndi zina chayilu laku Chiuta maulendu masawuzandi nganandi. Mwaviyo yiwu azizwanga kuti ntchifukwa wuli mumipukutu ya Chipanganu Chasonu mwengavi zina laku Chiuta.a Kweniso Shadwell wanguziŵa kuti asani mipukutu ya Chipanganu Chasonu yigwiriskiya ntchitu mazu ngakuziŵika umampha nga Chipanganu Chakali, nge ngakuti “mungelu waku Yehova,” ndikuti wo afwatuliyanga Chipanganu Chasonu mu Chigiriki atenere kuti atuzgangamu zina laku Chiuta ndipu aŵikangamu mazina nganyaki nge lakuti Kyʹri·os, lo ling’anamuwa kuti “Ambuya.”—2 Mafumu 1:3, 15; Machitidu 12:23.

Shadwell ndi Parker ŵechendatuzgi Mabayibolu ngawu nga Chingelezi, akufwatuliya anyaki ndipu aweziyamu kali zina laku Chiuta mu Mabayibolu ngawu nga Chipanganu Chasonu, kweni anguweziyamu mu malu ngamanavi waka.b Chechendafiki chaka cha 1863, po Parker wangutuzgiya Bayibolu laki lo lidanika kuti A Literal Translation of the New Testament, viwoneka kuti pengavi wakufwatuliya munyaki wa Chingelezi yo wanguweziyamu zina laku Chiuta mumalu nganandi mu Chipanganu Chasonu. Kumbi Lancelot Shadwell ndi Frederick Parker ŵenga ayani?

Lancelot Shadwell

Lancelot Shadwell (wanguwa mu 1808 ndipu wangufwa mu 1861) wenga loya kweniso wenga mwana wa Sir Lancelot Shadwell, yo wenga wachiŵi kwa wakuwonere mayunivesite ngosi ku England. Iyu wenga membala wachisopa cha Church of England. Chinanga kuti wagomezganga chisambizu chakuti kwe achiuta atatu, iyu walitumbikanga ukongwa zina laku Chiuta, mwakuti wangulikamba kuti ndi “zina la unkhankhu laku YEHOVA.” Mu Bayibolu laki lakuti, The Gospels of Matthew, and of Mark, wangulembamu zina lakuti “Yehova” maulendu 28 kweniso maulendu 465 mu manosi nga mu Bayibolu laki.

Shadwell watenere kuti wanguziŵa zina laku Chiuta wati wawona mu Chipanganu Chakali cha Chiheberi chakwambiriya. Iyu wangukamba kuti ŵanthu wo angutuzgamu zina laku Chiuta ndikuŵikamu zina lakuti Kyʹri·os mu Bayibolu la Chigiriki la Chipanganu Chakali “ŵenga akufwatuliya auneneska cha.”

The Gospel according to Matthew rendered into English with notes, by L. Shadwell (1859), provided by the Bodleian Libraries. Licensed under CC BY-NC-SA 2.0 UK. Modified: Text highlighted

Mu Bayibolu laki, Shadwell wangwamba kugwiriskiya ntchitu zina lakuti “Yehova” pa Mateyu 1:20. Manosi ngaki pa vesi lenili ngakamba kuti: “Mazu yanga [ngakuti Kyʹri·os] ngo nge palemba ili kweniso mumalu nganyaki nganandi mu Chipanganu Chasonu ngang’anamuwa YEHOVA, lo ndi zina chayilu laku Chiuta: ndipu mphakwenere kuweziyapu zina lenili mu Bayibolu la Chingelezi.” Iyu wangukamba so kuti: “Titenere kuchita venivi kuti titumbiki Chiuta. Iyu wakutikambiya zina laki kuti ndi YEHOVA: ndipu tingachita umampha ukongwa kugwiriskiya ntchitu zina lenili asani tikamba vaku iyu.” Pavuli paki iyu wangukamba kuti: “Mu Bayibolu lidu la King James Version, zina lakuti YEHOVA lisanirika patalipatali . . . Mumalu mwa zina chayilu laku Chiuta, mukulembeka zina lakuti Ambuya.” Shadwell wangukamba kuti: “Zina lakuti Ambuya. . . ndi zina laudindu lo liyana cha” kusere mumalu mwa zina laku Chiuta, mwakuti wangukamba so kuti kwawu, nayu ŵanthu anyaki atimudana so kuti “Ambuya”.

Mu 1859, Shadwell wangutuzga buku la Mateyu lo wangufwatuliya, ndipu mu 1861 wangutuzga so buku la Mariko ndipu wangulisazga pamoza ndi buku la Mateyu. Iyu wangufwatuliya waka mabuku ngenanga pe. Iyu wangufwa pa 11 January 1861, po wenga ndi vyaka 52. Chinanga kuti venga viyo, vo wanguchita vinguluta pawaka cha.

Frederick Parker

Munthu munyaki wakukhupuka zina laki Frederick Parker (wanguwa mu 1804 ndipu wangufwa mu 1888) wanguvwa vakukwaskana ndi buku la Mateyu laku Shadwell. Yapa ndipu Parker wayambapu kali kufwatuliya Chipanganu Chasonu, ndipu wangwamba kufwatuliya po wenga ndi vyaka pafufupi 20. Mwakupambana ndi Shadwell, Parker wachigomezganga cha chisambizu chakuti kwe achiuta atatu. Iyu wangulemba kuti: “[Mphanyi] Tchalitchi losi la Mwana wakwanjiwa [waku Chiuta] . . . linguzomera uneneska ndi mtima wosi . . . ndipuso mphanyi lasopanga Yehova yo Ngwanthazizosi.” Parker wawonanga so kuti mipukutu ya Chipanganu Chasonu yo yigwiriskiya ntchitu mazu ngakuti Kyʹri·os pakukamba vakukwaskana ndi Ambuya a Chiuta ndipuso Ambuya a Yesu, yisuzga kupambanisa pakati pa ŵanthu ŵaŵi ŵenaŵa. Mwaviyo iyu wangukondwa ukongwa wati wawona kuti mumalu nganyaki mazu ngakuti Kyʹri·os, Shadwell wangungafwatuliya kuti “Yehova.”

Kumbi Parker wanguviziwa wuli venivi? Iyu wangusambira Chigiriki ndipu wangulemba timapepala ndipuso mabuku nganandi ngakukwaskana ndi girama ya Chigiriki. Iyu wanguja membala wa wupu wakuwonere ntchitu yakufwatuliya Mabayibolu wa Anglo-Biblical Institute, wo wachiskanga ŵanthu kuti afufuzengi mipukutu ya Bayibolu ndi chilatu chakuti afwatuliyi Mabayibolu ngamampha nga Chingelezi. Mu 1842, Parker wangwamba kutuzga Bayibolu laki la Chipanganu Chasonu ndipu walituzganga kamanakamana.c

Vo Parker Wanguchita Kuti Waweziyemu Zina Laku Chiuta

Kwa vyaka vinandi, Parker wangulemba vakukwaskana ndi mafumbu nge yanga: “Kumbi mphanyengu niyi po mazu ngakuti Kyʹri·os ngakamba za Ambuya a Yesu, ndipuso mphanyengu niyi po ngakamba za Ambuya a Chiuta?” “Ntchifukwa wuli kanandi mazu ngakuti Kyʹri·os ngagwiriskikiya ntchitu nge zina chayilu mumalu mwa zina laudindu?”

Parker wati wawona buku la Mateyu lo Shadwell wangufwatuliya mu 1859 ndipuso vo wangulemba vakukwaskana ndi mazu ngakuti Kyʹri·os, iyu wangusimikiza kuti mumalu nganyaki, mazu ngakuti Kyʹri·os “ngatenere nadi kufwatulika kuti Yehova.” Mwaviyo iyu wangufwatuliya so Bayibolu laki losi la Chipanganu Chasonu kuti waŵikemu zina lakuti “Yehova” peposi po wanguwona kuti pakhumbika kuŵikapu, mwakukoliyana ndi nkhani yaki kweniso mo alongolore Chigiriki. Mu Bayibolu lo Parker wangutuzga mu 1863 lo lidanika kuti A Literal Translation of the New Testament musanirika zina laku Chiuta maulendu 187. Viwoneka kuti lenili ndilu lenga Bayibolu lakwamba kuja ndi zina laku Chiuta mu Malemba ngosi nga Chigiriki Ngachikhristu.d

Mu 1864, Parker wangutuzga so Bayibolu lo liziŵika kuti A Collation of an English Version of the New Testament . . . With the Authorized English Version. Chifukwa chikulu cho wangusazgiya pamoza Mabayibolu ngaŵi ngenanga nga Chipanganu Chasonu, chenga chakuti walongo kupambana ko kwengapu pakati pa Bayibolu laki ndi Mabayibolu nganyaki.e

Kuti walongo kukhumbika kwa kuweziyamu zina laku Chiuta, Parker wangukambapu mavesi nganyaki mu Bayibolu la King James Version, nge lemba la Aroma 10:13, lo likamba kuti: “Pakuti mweniyo yosi wadanengi pa zina la Ambuya, wakataskikanga.” Parker wangukamba kuti: “[Ndiyani] yo wakuŵanaŵanapu asani waŵerenga vesi lenili mu Bayibolu la King James Version, kuti yapa akamba vaku Yehova, Mwana waki cha Yesu Khristu yo ndi Ambuya ŵidu”?

Parker wangugwiriskiya ntchitu ndalama zinandi ukongwa kuti wapulinti ndi kugaŵiya ŵanthu mathirakiti, mapepala kweniso vinthu vinyaki vo walembanga. Mu chaka chimoza pe iyu wangugwiriskiya ntchitu ndalama zakukwana mapawundi 800, zo mazuŵa nganu ndi ndalama zakujumpha mapawundi 100,000 nga ku Britain ($132,000 U.S.). Iyu wangutumiza so mabuku nganandi ngawezi ku mabwezi ngaki kweniso alongozgi avisopa akutchuka kuti akaweriyemu.

Akaswiri anyaki asuskanga vo Parker walembanga kweniso Mabayibolu ngaki nga Chipanganu Chasonu ngo ngangupulintika ngamanavi waka. Yiwu awonganga cha phamphu lo Parker, Shadwell ndi anyawu angulongo kuti aweziyemu zina chayilu laku Chiuta mu Bayibolu la Chipanganu Chasonu la Chingelezi.

Asani mungayanja mungawonere vidiyo ya maminiti 10 yamutu wakuti: Kuona Malo Osungirako Zinthu Zakale ku Warwick: “Baibulo Komanso Dzina la Mulungu”