Chigaŵa 3
Kumbi Tingaziŵa Wuli Kuti Chiuta Waliku?
1, 2. Kumbi ndi fundu niyi yo yititiwovya kuziŵa kuti Chiuta waliku?
TIKHOZA kuziŵa kuti Chiuta waliku mwakugwiriskiya nchitu fundu yakuziŵika umampha iyi: Chinthu chechosi cho chikupangika, walipu munthu yo wakuchipanga. Asani chinthu cho chikupangika nchakuziziswa ukongwa, ndikuti yo wakuchipanga nayu we ndi zeru ukongwa.
2 Mwakuyeruzgiyapu, wonani vinthu vo mwe navu panyumba pinu. Vinthu nge mathebulu, mipandu, mabedi, mphasa, mapotu, viŵiya, mbali, ndi viyaŵi vosi vo mugwiriskiya nchitu, vosi ivi walipu munthu yo wakuvipanga ndipuso nyumba nayu walipu munthu yo wakuyizenga. Vinthu vosi ivi vambula kusuzga kuvipanga. Sonu asani alipu ŵanthu wo akupanga vinthu vipusu nge ivi, kumbi nchakuvwika cha kuti pe mlengi wazeru ukongwa yo wakupanga vinthu vakuziziswa?
Chilengedu Chidu Chakuziziswa
3, 4. Kumbi chilengedu chititiwovya wuli kuziŵa kuti Chiuta waliku?
3 Wochi yikupangika ndi munthu. Wuli pakukamba za vinthu vakuziziswa ukongwa vo ve kufupi ndi Lumwi, kweniso mapulaneti ngo vyaka ndi vyaka ngazunguliya lumwi kwambula kumbwita nthowa yaki? Nanga mlambagomba wa Milky Way wo tiwona, wo we ndi nyenyezi zakujumpha 100 biliyoni? Kumbi nyengu yinyaki usiku mukulereskapu kuchanya kuti muwoni mlambagomba wenuwu? Kumbi munguzizwa cha? Ŵanaŵaniyani so kuchanya ko kwe mabiliyoni ngambula kuŵerengeka nga milambagomba yange widu wa Milky Way! Vinthu vakuchanya venivi so vitenda mwakugomezgeka ukongwa vyaka ndi vyaka mwakuti viyeruzgikiya ndi wochi yambula kutaya nyengu.
4 Asani wochi yambula kusuzga kupanga yilongo kuti walipu yo wakuyipanga, ndikuti chilengedu chakuziziswa ndipuso chakuchitisa mantha nachu, chilongo kuti pe munthu walusu yo wakuchipanga. Ndichu chifukwa chaki Bayibolo lititichiska kuti ‘tiyunuski masu ngidu kuchanya ndi kulereska,’ ndipu pavuli paki lifumba kuti: “Njani wangulenga ivi?” Ilu limuka kuti: ‘Ndi Chiuta mweniyo watuzga liŵanja lawu ndi kuliŵerenga, watividana vosi mazina; ndi ukuru wa kulimba kwaki; ndipu chifukwa ngwakulimba mu nthazi palivi cho chisoŵapu.’ (Yesaya 40:26) Mwaviyo, chilengedu chilongo kuti chikujaku chifukwa cha munthu wambula kuwoneka, wanthazi ndipuso wazeru ukongwa, Chiuta.
Charu Chikupangika Mwapade Ukongwa
5-7. Kumbi ndi fundu nizi zakukwaskana ndi charu zo zilongo kuti walipu yo Wakuchipanga?
5 Vinthu vinandi vo asayansi asambira vakukwaskana ndi charu vitiŵawovya kuziŵa kuti charu chikupangika nadi mwapade ukongwa kuti ŵanthu ajemu. Che pa mtunda wakwenere ukongwa kutuwa ku lumwi kuti chilondiyengi ukweru ndi kufunda kwakwenere. Kamoza pa chaka, chizunguliya lumwi mwakusendemukaku kamanavi, ndipu ivi vichitiska kuti vigaŵa vinandi va charu vijengi ndi nyengu zakupambanapambana. Kweni so charu chizunguliya mu malu ngaki kwa maora 24 ngengosi, vo vichitiska kuti kujengi msana ndi usiku. Mude mwa charu mwe vinthu vakupambanapambana vo vipanga mphepu yamampha kuti titutengi ndi kuvikilirika ku nthazi ya chifundizi chiheni cho che kuchanya. Kweni so che ndi maji ndi dongu lamampha kuti tipandengi vakurya.
6 Asani vinthu vosi ivi vagwiriyanga nchitu pamoza cha, mphanyi umoyu kulivi. Kumbi vosi ivi vikujaku waka mwangozi? Nyuzipepala yinyaki yikamba kuti: “Viwoneka kuti vingachitika cha kuti vinthu vamampha vosi ivi vijeku waka mwangozi.” (Science News) Mbuneneska nadi, vingachitika cha. Vilongo kuti pe munthu Walusu ukongwa yo wakuvipanga ndi chilatu.
7 Kumbi mungakamba kuti wuli asani mungasere mu nyumba yamampha yo mwe vakurya vinandi, mwe magesi, mipopi ya maji ndipuso vinthu vinyaki vosi vakukhumbikiya? Kumbi mungakamba kuti vikuzamu waka vija? Awa, mungazomerezga kuti walipu munthu wazeru ukongwa yo wanguyizenga ndi kunozga umampha vinthu vosi vo vilimu. Charu chikupangika mwalusu ukongwa kuti chije ndi vosi vo vikhumbika ku vinthu vamoyu, kweniso chikupangika mwakuziziswa ukongwa ndipu che ndi vinthu vosi vakukhumbika vo vingasanirika cha mu nyumba yinyaki yeyosi.
8. Kumbi ndi vinthu wuli vinyaki vakukwaskana ndi charu vo vilongo kuti Chiuta watitiyanja?
8 Kweniso ŵanaŵaniyani vinthu vinandi vo vichitiska kuti umoyu ujengi wakukondweska. Wonani mitundu yinandi ya maluŵa ngakutowa, nga fungu lamampha lo ŵanthu akondwa nalu. Ndipuso pe vakurya vakunowa vamitundumitundu. Kweniso kwe malisuwa, mapiri, nyanja, ndipuso vinthu vinyaki vachilengedu vo tikondwa navu asani titiviwona. Kumbi tikondwa cha asani tiwona po lumwi liwoneke lakutowa asani lisere? Nanga asani tiwona, tana tagalu, ta mbwiyawu ndipuso vinyama vinyaki vichiseŵe, tikondwa cha? Charu che ndi vinthu vinandi vo vikupangika kuti vikondweskengi waka umoyu widu. Ivi vilongo kuti charu chikupangika umampha ukongwa, ndi chilatu chakuti taŵanthu tijemu waka pe cha, kweniso kuti tikondwengi ndi umoyu.
9. Kumbi ndiyani yo wakulenga Charu, nanga wakuchilengiyanji?
9 Mwaviyo, chinthu chazeru cho tingachita ndichu, kumuwonga yo Wakutipaska vinthu vosi ivi, nge mo wanguchitiya wakulemba Bayibolo munyaki yo wangukamba vakukwaskana ndi Yehova Chiuta kuti: ‘Imwi ndimwi mukulenga kuchanya ndi charu chapasi.’ Kumbi chilatu chaki chenga chakuti wuli? Iyu wamuka mwakumukonkhoska Chiuta kuti, “wanguchikhozga; kuti wanguchilenga chakutimbanizgika cha, wanguchichitiya kujamu.”—Yesaya 37:16; 45:18.
Selu Ndakuziziswa Ukongwa
10, 11. Nchifukwa wuli tingakamba kuti selu likupangika mwakuziziswa ukongwa?
10 Kumbi vinthu vamoyu, vikujaku waka vija? Kumbi palivi yo wakuvipanga? Mwakuyeruzgiyapu, ŵanaŵaniyani vinthu vimanavi vakuziziswa vo visanirika mu selu. Michael Denton yo wakusambira vakukwaskana ndi vakulengeka vimanavimana, wakulemba mu buku laki linyaki kuti: “Mabakiteriya nthividononu timanatimana ukongwa pa vamoyu vosi, kweni maselu ngaki ngakupangika mwakuziziswa ukongwa. Chinanga kuti maselu nga mabakiteriya ngamanangamana ukongwa, . . . selu lelosi lenge kafakitale kamana ukongwa ko kapanga tinthu tinyaki timanatimana ukongwa tambula kuwoneka takukwana masawuzandi nganandi ndipu palivi makina ngapachanya ukongwa ngakupangika ndi munthu ngo ngangapanga tinthu timanatimana nge teniti.”—Evolution: A Theory in Crisis
11 Iyu wakamba so vakukwaskana ndi DNA yo ye mu selu lelosi kuti: “DNA yisunga mauthenga nganandi kuruska makina ngengosi ngo tiziŵa; ndipu njakugomezgeka ukongwa pakusunga mauthenga ngosi, mwakuti pakhumbika DNA yambula kukwana giramu yimoza pe uzitu waki kuti chamoyu chakuziziswa ukongwa nge munthu chipangiki. . . . Kweniso lusu ndi nchitu yakuziziswa ya selu la vinthu vamoyu yilongole limu kuti chinanga ndi vinthu vapachanya ukongwa vo taŵanthu tingapanga, vingafikapu cha. Titenere nadi kujiyuyuwa.”
12. Kumbi wasayansi munyaki wangukambanji vakukwaskana ndi kupangika kwa selu?
12 Kweniso Denton watiti: “Kupikana kwa selu lo liwoneka kuti nkhanthu kamana ukongwa kuchitiska kuti ŵanthu atondeki kuzomerezga fundu yakuti likujaku waka lija.” Watenere kuti walipu mlengi walusu yo wakulipanga.
Wongu Widu Ukupangika Mwakuziziswa
13, 14. Nchifukwa wuli wongu ngwakuziziswa ukongwa kuruska selu?
13 Wasayansi uyu wangukamba so kuti: “Wongu wa vinyama ndi ŵanthu ngwakupikana ukongwa kuruska selu. Wongu wa munthu we ndi timisipi pafufupi mamiliyoni 10 sawuzandi. Kamusipi kekosi ke ndi timphanda ta timisipi takukwana 10 sawuzandi pamwenga 100 sawuzandi to tikumana ndi timisipi tinyaki mu wongu. Chiŵerengeru cha malu ngosi ngo timisipi teniti tikumana mu wongu wa munthu, chikwana . . . mamiliyoni nganandi.”
14 Denton walutirizga kukamba kuti: “Chinanga kuti malu ngo pakumana timisipi teniti ngenga ngamoza pe pa malu 100 ngengosi, vatingi vilongongi mbwenu kuti wongu ukupangika mwakuziziswa, ndipu malu ngenanga ngatingi ngaruskengi makina ngengosi, ngo nge ndi tinthu tinandi takulumikizana ngo ŵanthu agwiriskiya nchitu pakutumiziyana mauthenga pamwenga kukambiskana pacharu chosi.” Iyu wafumba kuti: “Kumbi chinthu cho chikujaku waka mwangozi, chingaja ndi vinthu vakuziziswa viyo?” Viwoneke limu kuti kwamuka nkhwakuti, awa. Watenere kuti walipu Mlengi wazeru ukongwa yo Wakupanga wongu.
15. Kumbi ŵanthu anyaki akambanji vakukwaskana ndi wongu?
15 Wongu wa munthu uruska chinanga ndi makompyuta nganthazi ukongwa. Wasayansi munyaki zina laki Morton Hunt wangukamba kuti: “Wongu widu usunga vinthu vakujumpha mabiliyoni nganandi kuruska kompyuta yikulu yakufufuziya vinthu.” Ndichu chifukwa chaki dokotala wa maopaleshoni nga wongu, Dr. Robert J. White wangukamba kuti: “Palivi cho ndingakamba, kweni kuzomerezga kuti walipu Mlengi Wazeru Zapachanya ukongwa yo wakupanga wongu kuti ugwirengi umampha nchitu yakuŵanaŵana vinthu, ndipu ivi vichitiska kuti taŵanthu tileki kuvwisa mo wongu ukupangikiya. . . . Nde ndi chigomezgu chosi kuti pe Munyaki wazeru ukongwa yo wakupanga wongu.” Walipu nadi Munyaki yo watitiŵanaŵaniya.
Ndopa Zikupangika Mwapade Ukongwa
16-18. (a) Kumbi ndopa zikupangika mwapade mu nthowa nizi? (b) Nanga venivi vititichitiska kuti tikambenji?
16 Ŵanaŵaniyani so ndopa zo zikupangika mwapade zo zipinga vakurya ndi mphepu ya okosijini ndipuso zititivikiliya ku matenda. Pakukamba za maselu ngayera, buku linyaki lingukamba kuti: “Donthu limoza pe la ndopa le ndi vigaŵa vakujumpha 250 miliyoni va maselu ngayera. . . . Ndipu liŵavu losi le ndi matililiyoni 25 nga maselu ngenanga, ngo asani mungangatandaza pasi, ngakhoza kukwana magilawundi nganayi ngakuseŵeriyapu bola lachinthikazi. . . . Ndipu pa sekondi yeyosi maselu ngakukwana 3 miliyoni ngawezgekiyapu.”—ABC’s of the Human Body
17 Pakukamba za maselu ngatuŵa ngo ngakupangika so mwapede ukongwa, buku lenili likamba so kuti: “Chinanga kuti pe mtundu umoza pe wa maselu ngayera, maselu ngatuŵa ngalipu nga mitundu yinandi, ndipu mtundu wewosi uvikiliya liŵavu munthowa zakupambanapambana. Mwakuyeruzgiyapu, mtundu unyaki wa maselu yanga ugwira nchitu yakutuzgamu maselu ngo ngafwa mu liŵavu. Ndipu mitundu yinyaki yigwira nchitu yakulimbana ndi tivibungu takwambisa matenda, kusukuluwa poyizoni weyosi yo wasere mu liŵavu, pamwenga kubayiya limu timabakiteriya.”
18 Ndopa zikupangika nadi mwapade ukongwa! Mbuneneska kuti chinthu chechosi cho chikupangika umampha, ndipuso kuti chije ndi nthazi yakuvikiliya, chitenere kuti chikupangika ndi Mlengi wazeru ukongwa, Chiuta.
Vinthu Vinyaki Vakuziziswa
19. Kumbi jisu liyanana wuli ndi vinthu vakupangika ndi ŵanthu?
19 Pe vinthu vinyaki so vinandi vakuziziswa mu liŵavu la munthu. Chinyaki cha vinthu venivi ndi jisu lo likupangika so mwapade ukongwa mwakuti palivi kamera yo yingayanana ndi jisu. Munthu munyaki wakufufuza va nyenyezi ndi vinthu vinyaki vakuchanya, Robert Jastrow wangukamba kuti: “Jisu likupangika mwakuziziswa ukongwa; ndipu palivi munthu wakupanga makamera ngakujambuliya vinthu patali yo wangapanga kamera yakuruska jisu.” Ndipu buku linyaki likamba kuti: “Masu nga ŵanthu ngawona patali ndipuso ngawona vinthu vinandi pa nyengu yimoza kuruska vinthu vo kamera yingajambula. Ngawona mu vigaŵa vitatu, ngawona uku ndi uku pa nyengu yimoza, kwambula kutanthanya, ndipuso kwambula kulekezalekeza . . . Mwaviyo, vingaja vakwenere cha kuyeruzgiya kamera ndi jisu la munthu. Jisu la munthu tingaliyeruzgiya ndi kompyuta yapachanya ukongwa yo ye ndi zeru zakuchita kuŵikamu, yo yichita vinthu vinandi, yigwira nchitu liŵi, ndipuso yo yingasuzga kuti munthu wayigwiriskiyi nchitu kuruska makompyuta, pamwenga makamera ngo ŵanthu akupanga.”—Popular Photography
20. Kumbi pe vakuziziswa vinyaki nivi vakukwaskana ndi liŵavu la munthu?
20 Ŵanaŵaniyani so mo tiviŵalu tinyaki timanatimana tigwiriya nchitu mwakukoliyana kwambula isi kuziŵa. Mwakuyeruzgiyapu, m’moyu mwidu musere vakurya vakupambanapambana, kweni liŵavu litivigaya vosi ndipu vititiwovya kuti tije ndi nthazi. Yesani kuŵika vinthu vakupambanapambana venivi mu thanki la mafuta la galimotu ndipu muwoni asani galimotu yo yingayenda. Chakuziziswa so chinyaki nkhubalika kwa mwana, yo wawaku mwakutole apapi ŵaki mu myezi 9 pe. Kumbi vakuziziswa cha kuwona po mwana wasambiriya chineneru chakusuzga mu vyaka vimanavi waka?
21. Kumbi ŵanthu anyaki azeru akambanji vakukwaskana ndi mo liŵavu likupangikiya mwakuziziswa?
21 Tinthu tinyaki timanatimana to te muliŵavu la munthu nthakuziziswa ukongwa. Palivi munthu wakupanga makina yo wangayesa kupanga tinthu tange teniti. Kumbi vinthu vosi ivi vikujaku waka mwamwaŵi? Awa. M’malu mwaki, pakukamba za vigaŵa vosi va liŵavu la munthu, ŵanthu anyaki azeru akamba nge po wangukambiya wakulemba buku la sumu kuti: “Ndimurumbani chifukwa mwe ŵakofya ndi ŵakuziziswa. Zakuziziswa nchitu zinu! Mutindiziŵa kwakufikapu.”—Sumu 139:14.
Wakuzenga Mura
22, 23. (a) Nchifukwa wuli titenere kuzomerezga kuti kwe Mlengi? (b) Kumbi ndi vinthu vauneneska nivi vakukwaskana ndi Chiuta vo Bayibolo likamba?
22 Bayibolo likamba kuti: “Nyumba yosi yizengeka ndi munthu wakuti, kweni wakuzenga vosi ndi Chiuta.” (Ŵahebere. 3:4) Asani nyumba yeyosi yikuzengeka ndi munthu, ndikuti walipu so yo wakupanga chilengedu chakuziziswa, kusazgiyapu vamoyu vosi vo ve pacharu. Ndipu asani tizomerezga kuti alipu ŵanthu anyaki wo angwamba kupanga vinthu nge, ndegi, TV ndi makompyuta, kumbi nkhwakwenere cha kuzomerezga kuti walipu Yo wakupanga wongu wa munthu kuti uje ndi zeru zakupangiya vinthu venivi?
23 Bayibolo likamba kuti ndi ‘Yehova, Chiuta wauneneska, . . . mweniyo Wangulenga machanya ndi kungatambaruwa, Mweniyo wangutandika charu chapasi ndi vo vituwa mwenimo, Yo wapaska mvuchi ku ŵanthu wo ŵaja penipo.’ (Yesaya 42:5) Bayibolo likamba nadi uneneska kuti: “Wakwenere ndimwi, Ambuyafwi [Yehova] Chiuta widu, kuvironde, unkhankhu, rumbu ndi nthazi: Pakuti imwi munguvilenga vosi, ndipu chifukwa cha khumbu linu vinguŵaku, ndipu vingwatika.”—Chivumbuzi 4:11.
24. Kumbi tingaziŵa wuli kuti Chiuta waliku nadi?
24 Hinya, tiziŵa kuti Chiuta waliku kuziya mu vinthu vo iyu wakupanga. “Chifukwa kutuwa ku ulengi wa charu vambura kuwoneka vaki [vaku Chiuta], ndivu nthazi yaki yamuyaya ndi so uChiuta waki, viwoneke limu, pakuteskeka mu machitidu ngaki.”—Ŵaroma 1:20.
25, 26. Asani chinthu chinyaki chaleka kugwiriskikiya nchitu umampha, nchifukwa wuli nkhwakwenere cha kukamba kuti palivi yo wakuchipanga?
25 Asani chinthu chinyaki chaleka kugwiriskikiya nchitu umampha, ving’anamuwa kuti palivi cha yo wakuchipanga. Ndegi yingagwiriskikiya nchitu pa vinthu vamampha, kuti ŵanthu ayendengi maulendu ngawu. Kweni yingagwiriskikiya so nchitu nge bomba lakubayiya ŵanthu. Kuyigwiriskiya nchitu pa kubayiya ŵanthu, kung’anamuwa kuti palivi cha yo wakuyipanga.
26 Mwakuyanana waka, fundu yakuti ŵanthu achita vinthu viheni ukongwa ying’anamuwa kuti palivi cha yo Wakuŵapanga, ndipuso kuti kulivi cha Chiuta. Mwaviyo, Bayibolo lineneska pakukamba kuti: ‘Mwaŵanthu imwi musulika vinthu! Kumbi muumbi ndiyu wakasandukanga dongu; kuti cho chikuumbika chikambengi ku muumbi waki, “Kuti wangundiumba ndiyu cha,” pamwenga chinthu cho chikulengeka chikambengi kwaku yo wanguchilenga, ‘Walivi zeru’?’—Yesaya 29:16.
27. Kumbi nchifukwa wuli titenere kulindizga Chiuta kuti ndiyu wamukengi mafumbu ngakukwaskana ndi masuzgu?
27 Mlengi walongo zeru zaki kuziya mu vinthu vakuziziswa vo wakupanga. Iyu wakulongo kuti watitiŵanaŵaniya nadi pakupanga charu kuti tijengemu ndipu wakupanga maliŵavu ngidu ndi zeru zidu munthowa yakuziziswa ukongwa, ndipuso wakupanga vinthu vamampha ukongwa kuti tikondwengi navu. Walongongi so zeru zenizi pakumuka mafumbu yanga: Nchifukwa wuli Chiuta wazomerezga kuti ŵanthu asuzgikengi? Kumbi wachitengi nangu wuli masuzgu?
[Chithuzi papeji 5]
Charu, ndiwu muzi wija wo Chiuta wachanju wakupanga kuti tijengemu chifukwa che ndi vinthu vo vititivikiliya
[Chithuzi papeji 6]
Charu chikupangika mwachanju ukongwa kuti tikondwengi ndi umoyu nyengu zosi
[Chithuzi papeji 7]
‘Wongu umoza pe, we ndi tinthu tinandi takulumikizana kuruska makina ngengosi ngo ŵanthu agwiriskiya nchitu pakutumiziyana mauthenga pacharu chosi.’—Molecular biologist
[Chithuzi papeji 8]
“Jisu lilongo kuti likuchita kupangika; ndipu palivi munthu wakupanga makamera ngakujambuliya vinthu patali yo wangapanga kamera yakuruska jisu.”—Astronomer