FUMBU 2
Kumbi Vamoyu Vosi Vikupangika Kwambula Kusuzga?
Kumbi mitundu yakupambanapambana yakujumpha 200 ya maselu nga liŵavu la munthu ngangajapu waka mwangozi?
Liŵavu la munthu ndimoza mwa vinthu vo vikupangika mwakuziziswa ukongwa. Likupangika ndi maselu ngakukwana 100 tiriliyoni. Pe maselu nga viwanga, maselu nga ndopa, maselu nga wongu ndi nganyaki nganandi.7 Liŵavu la munthu le ndi maselu nga mitundu yakupambanapambana yakujumpha 200.8
Maselu ngagwira ntchitu mwakukoliyana chinanga kuti ntchitu zaki zipambana, ngakupangika mwakuziziswa, ndipuso ngapambana kawonekeru. Intaneti yanthazi yo yingalumikizika ku makompyuta mamiliyoni nganandi yingayanana cha ndi mo selu ligwiriya ntchitu. Palivi chinthu cho munthu wangapanga cho chingayanana ndi mo selu lamoyu ligwiriya ntchitu. Kumbi maselu ngo ngapanga liŵavu la munthu ngakujaku wuli?
Kumbi asayansi anandi akambanji? Maselu ngalipu magulu ngaŵi ngakulungakulu: Maselu nga nyukiriyasi (kanthu ko kaja pakatikati pa selu) ndi maselu ngambula nyukiriyasi. Maselu nga ŵanthu, nga nyama ndipuso nga vakume nge ndi nyukiriyasi. Maselu nga bakiteriya ngalivi nyukiriyasi. Maselu ngo nge ndi nyukiriyasi ngadanika kuti yukariyotiki (eukaryotic). Maselu ngambula nyukiriyasi ngadanika kuti pulokariyotiki (prokaryotic). Chifukwa chakuti maselu ngambula nyukiriyasi ngalivi vinthu vinandi ukongwa, ŵanthu anyaki aŵanaŵana kuti maselu nga nyama ndipuso vakume ngakutuliya ku maselu nga bakiteriya (bacteria).
Ŵanthu anandi agomezga kuti maselu ngambula nyukiriyasi ngangumeza maselu nganyaki kweni ngangungatafunya cha. Yiwu akamba kuti vinguchitika waka mwamwaŵi kuti maselu ngo ngangumezeka ngangasinthanga vakuchita vaki cha kweniso ngalutirizi kubalana chinanga kuti nge m’maselu nganyaki.9a
Kumbi Bayibolu likambanji? Bayibolu likamba kuti chamoyu chechosi pacharu chikulengeka ndi munthu munyaki wazeru ukongwa. Wonani vo Bayibolu likamba: “Nyumba yeyosi yizengeka ndi munthu, kweni yo wakupanga vinthu vosi ndi Chiuta.” (Aheberi 3:4) Lemba linyaki m’Bayibolu likamba kuti: “Ntchitu zinu zinandi ukongwa Yehova! Vosi mukuvipanga mwazeru ukongwa. Charu chapasi chikuzaza ndi vo mukupanga. . . . Mwe vakwenda vinandi ukongwa, kweniso vamoyu vimanavimana ndipuso vikuluvikulu.”—Sumu 104:24, 25.
Kumbi selu lamoyu lo likupangika mwakuziziswa ukongwa lingatuliya nadi ku vinthu vambula umoyu?
Kumbi pe ukaboni wewosi? Vipangizu vanthazi va mazuŵa nganu vitovya ŵanthu akufufuza kuti awoni vinthu vakuziziswa ukongwa vo ve mukati mwa maselu ngambula nyukiriyasi. Ŵanthu wo agomezga kuti vamoyu vikujaku waka vija akamba kuti maselu ngakwamba ngatenere kuti ngawonekanga nge maselu ngambula nyukiriyasi.10
Asani vamoyu vikujaku nadi vija, patenere kuja ukaboni wakukwana wakulongo mo selu lakwamba lingupangikiya mwangozi. Kweniso, asani vamoyu vikuchita kulengeka, patenere so kuja ukaboni wakulongo kuti pe munthu munyaki wazeru yo wakulenga venivi. Tiyeni tiwoni mo selu lambula nyukiriyasi liwoneke. Venivi vitiwovyengi kuti tiziŵi asani selu lenili likujaku waka mwangozi.
MPANDA WO UVIKILIYA SELU
Kuti tivwisi umana wa selu lambula nyukiriyasi, yeruzgiyani kuti mwafinya kafulusutopu ko ke kukumaliya kwa chiganizu ichi maulendu 100. Kweniso kubwalu kwa selu kwe kanthu ka nge kasalu (membrane) ndipu kagwira ntchitu nge mpanda wakukho wo uvikiliya kuti vinthu viheni vileki kusere mukati, nge mo uchitiya mpanda wewosi wakuzengeka ndi njerwa. Kampanda kenaka nkhakuyepuka ukongwa mwakuti asani mungatibanya pamoza 10,000 ndipu tingakwana ukhomi wa pepala limoza lakulembapu. Kweni mpanda wa selu ukupangika mwakuziziswa ukongwa kuluska mpanda wa njerwa. Munthowa wuli?
Nge mpanda wa fakitale, mpanda wa selu uvikiliya kuti vinthu viheni vileki kusere muselu. Mpanda uwu ngwakulama ukongwa nge mwa cha, kweni uzomereza waka mphepu ya okusijini (oxygen) kuti yiserengi ndi kutuwa. Mpanda uwu uchita vinthu mwakuziziswa chifukwa ukaniza vilwani kuti vileki kusere muselu. Kweniso mpanda uwu uvikiliya kuti mamolekyu (molecules) nganyaki ngakukhumbika ukongwa ngaleki kutuwamu muselu. Kumbi mpanda uwu ufiska wuli kuchita venivi?
Ŵanaŵaniyani so za fakitale. Fakitale yija ndi alonda wo awona vinthu vo visere ndi vo vituwa pakhomu la mpanda. Mwakuyanana waka, mpanda wa selu we ndi mapulotini ngapade ngo ngagwira ntchitu nge alonda m’makhomu.
Mpanda wa selu we ndi “alonda” wo azomereza kuti vinthu vimanavi waka ndivu viserengi ndi kutuwa
Nganyaki mwa mapulotini yanga (1) nge ndi zenji pakati lo lizomereza mitundu yapade ya mamolekyu ngo ngangasere ndi kutuwa muselu. Mapulotini nganyaki ngaja ngakujulika kulwandi linyaki la mpanda wa selu (2) ndipu kulwandi linyaki kuja kwakujalika. Mapulotini yanga nge ndi malu ngo ngafinya mamolekyu kuti ngaje ngamanangamana (3) kuti ngajumphi umampha. Asani mamolekyu ngaja ngamanangamana, pulotini iyi yijulika kulwandi linyaki ndipu mamolekyu yanga ngasere pampanda kwambula kusuzgika (4). Asani vosi ivi vichitika kubwalu kwa selu, kweuli mukati mwaki?
VO VICHITIKA MUKATI MWA SELU
Yeruzgiyani kuti “alonda” akuzomerezani kujumpha pageti ndipu mwasere mukati mwa selu. Mukati mwa selu lambula nyukiriyasi mwe tinthu tinandi tamajimaji to te ndi muche ndipuso vinthu vinyaki. Selu lenili ligwirisiya ntchitu vinthu venivi kuti lipangi so vinthu vinyaki vakukhumbika. Vinthu vo selu ili lipanga vipangika mwadongosolu. Nge fakitale yo yigwira ntchitu umampha, muselu muchitika vinthu vinandi ukongwa. Vinthu venivi vichitika mwandondomeku kweniso pa nyengu yaki.
Selu limaliya nyengu yaki yinandi pakupanga mapulotini. Kumbi litingapanga wuli? Chakwamba, muwonengi kuti selu lipanga vinthu vakupambanapambana pafupifupi 20 vo vidanika kuti amino asidi (amino acids). Amino asidi mwenuyu waluta ku vinthu vinyaki vo vidanika kuti maribosomu (ribosomes) (5), ngo ngachitisa kuti amino asidi mwenuyu wakolani pamoza umamphaumampha ndi kupanga pulotini. Nge mo makompyuta ngangasungiya vosi vo vichitika pa fakitale, ntchitu zosi zo zichitika muselu zisungika mu DNA (6). DNA yeniyi yitumiza ulongozgi ku maribosomu wa pulotini yo yikhumbika kuti yipangiki kweniso mo yipangikiyengi (7).
Asani pulotini yapangika, pachitika vinthu vinyaki vakuziziswa ukongwa! Pulotini yeyosi yizingikana ndipu yisintha kawonekeru (8). Pulotini yeyosi yiziŵika ntchitu yaki malinga ndi mo yazingikiya.b Yeruzgiyani kuti pe vipangizu vakupambanapambana vakupangiya injini. Chipangizu chechosi chikhumbika kulumikizika umamphaumampha kuti injini yiyambi kugwira ntchitu umampha. Mwakuyanana waka, asani pulotini yapangika bwekabweka kweniso yazingika uheni yingagwira umampha cha ntchitu yaki ndipu yingachitisa so kuti selu lifwi.
Selu le nge “fakitale” Mo Mapulotini Ngapangikiya: Nge fakitale ya vipangizu vinandi, selu nalu le ndi vipangizu vinandi vakuziziswa vo ligwirisiya ntchitu pakupanga ndi kutumiza kunyaki vo lapanga
Kumbi mapulotini ngatenda wuli kutuwa ko ngapangikiya kuluta ko ngakhumbika? Pulotini yeyosi yo selu lipanga yija ndi “adiresi” yo yitovya kuti pulotini yo yikafiki umampha ko yiluta. Chinanga kuti mapulotini masauzandi nganandi ngapangika ndipu ngatumizika miniti yeyosi, kweni pulotini yeyosi yitachifikiya pamalu ngwakwenere.
Ntchifukwa wuli tikhumbika kuziŵa fundu zenizi? Tinthu timanatimana takuziziswa ukongwa pamwenga kuti timamolekyu to tija muvinthu vamoyu tingajipanga cha. Tinthu teniti titayanatayana asani te kubwalu kwa selu. Asani te mukati mwa selu, tingajipanga tija cha kwambula kuwovyeka ndi mamolekyu ngo ngasanirika muselu. Mwakuyeruzgiyapu, kuti enzayimu yipangiki pakhumbika mtundu unyaki wa shuga wo udanika kuti ATP (adenosine triphosphate). Kweniso kuti ATP wapangiki pakhumbika enzayimu. Mwakuyanana waka, kuti enzayimu yipangiki pakhumbika DNA (tinthu teniti tikonkhoseka muchigaŵa 3), kweniso kuti DNA yipangiki pakhumbika enzayimu. Ndipu mapulotini nganyaki ngangapangika ndi selu pe, kweniso selu lingapangika ndi mapulotini pe.c
Kaswiri wakufufuza tinthu timanatimana ta muchilengedu, Radu Popa wasuska fundu ya m’Bayibolu yakuti vinthu vikuchita kulengeka. Kweni mu 2004 wangufumba kuti: “Kumbi vamoyu vingajaku waka wuli vija po isi titondeka kuvipanga?”13 Iyu wangukamba so kuti: “Ndikayika kuti vamoyu vikujaku waka mwangozi chifukwa pakhumbika vinthu vinandi vapade kuti selu lamoyu ligwiri ntchitu.”14
Chinyumba chitali chingawa asani chingazengeka kwambula fawundeshoni yakukho. Mwakuyanana waka, fundu yakuti vamoyu vikuchita kusambuka kutuliya ku vinthu vinyaki nayu yingaja yambula kuvwika asani yilivi ukaboni
Nanga imwi muwona wuli? Fundu yo ŵanthu akamba kuti vamoyu vikuchita kusambuka kutuliya ku vinthu vinyaki yilongo kuti asuska kuti vikupangika ndi Chiuta. Kweni vinandi vo asayansi asaniya pakufufuza vilongole limu kuti vamoyu vikujaku waka mwangozi cha. Kuti aleki kuwoneka kuti agomezga vaboza, asayansi anyaki wo agomezga kuti vinthu vikuchita kusambuka atiti palivi kukoliyana pakati pa fundu yakuti vinthu vikuchita kusambuka ndi mo umoyu ukwambiya. Kweni kumbi muwona kuti fundu yeniyi njakuvwika?
Ŵanthu wo agomezga kuti vinthu vikuchita kusambuka akamba kuti panguchitika ngozi zinyaki zo zinguchitisa kuti vinthu vinyaki vamoyu vipangiki mwamwaŵi. Akamba so kuti panguchitika ngozi zinyaki zo zinguchitisa kuti vinthu vamoyu vakuziziswa ukongwa vipangiki. Kweni asani fundu iyi yilivi ukaboni, kumbi tingakamba kuti fundu zinyaki zo akamba zauneneska? Chinyumba chitali chingawa asani chingazengeka kwambula fawundeshoni yakukho. Mwakuyanana waka, fundu yakuti vamoyu vikuchita kusambuka kutuliya ku vinthu vinyaki nayu yingaja yambula kuvwika asani yilivi ukaboni.
Pa vinthu vimanavi vo takambisana va mo selu liliri ndipuso mo ligwiriya ntchitu, kumbi mungavwana kuti likupangika waka mwangozi pamwenga walipu wazeru ukongwa yo wakulipanga? Titikupemphani kuti muŵerengi so nkhani yapanthazi yo yikonkhosa vo vitovya kuti selu ligwirengi umampha ntchitu zaki zosi.
a Kweni palivi ukaboni wewosi wakulongo kuti vinthu venivi vikuchitika nadi.
b Pe mtundu unyaki wa mapulotini wo udanika kuti enzayimu (enzymes) ngo selu lipanga. Enzayimu yeyosi yizingika mwapade kuti ntchitu yo yigwira yichitiki umampha ndipuso mwaliŵi. Kweni maenzayimu mahandiredi nganandi ngagwira ntchitu mwakukoliyana kuti selu ligwirengi ntchitu umampha.