Selu ya yisiti njakuziziswa ukongwa. Pakati pa selu yeyosi ya yisiti pe DNA yo yikambiya selu vakuti yichiti kweniso yifiska kuvikita vinthu vinyaki kuja chakurya chaki kuti yije ndi umoyu.
Vo Tingasambira ku Vinthu Vamoyu
Vinthu vamoyu vikuwa, vitenda kweniso vibalana. Vitovya kuti pulaneti yidu yiwonekengi yakutowa. Ndipu mazuŵa nganu ŵanthu ativiziŵa umampha ukongwa vinthu vamoyu kuphara kali. Kumbi umoyu ukwamba wuli? Wonani fundu izi.
Mo vinthu vamoyu vikupangikiya vilongo kuti vikuchita kulengeka. Vinthu vamoyu vikupangika ndi tinthu timanatimana to tidanika kuti maselu. Selu yeyosi yikhumbika kupanga vinthu vinandi vakusuzga kuvivwisa ndi chilatu chakuti vinthu vamoyu vilutirizgi kuja ndi umoyu kweniso kubalana. Venivi vichitika so chinanga mpha tinthu tinyaki timanatimana. Mwakuyeruzgiyapu, selu yeyosi ya yisiti yo atimugwiriskiya ntchitu pakupanga buredi pamwenga mandazi, nkhanthu kamana ukongwa kamoyu. Selu ya yisiti, njimana ukongwa pakuyiyeruzgiya ndi selu ya munthu. Kweni yikupangika mwakuziziswa ukongwa. Pakati pa selu yeyosi ya yisiti pe DNA, yo yikambiya selu vakuti yichiti. Selu yeyosi yifiska kuvikita vinthu vinyaki kuja chakurya chaki kuti yije ndi umoyu. Asani selu yilivi chakurya, yitamba kuchita vinthu kamanakamana ndipu yileka kugwira ntchitu nge kuti yagona. Ndichu chifukwa chaki yisiti wangasungika kwa nyengu yitali mumalu ngakusungiya vakurya ndipu wataziyamba so kugwira ntchitu pakupanga buredi pamwenga mandazi.
Kwa vyaka vinandi, asayansi aja achisambira maselu nga yisiti kuti aziŵi umampha maselu nga munthu. Kweni peche vinthu vinandi vo ativivwisa cha. Pulofesa munyaki zina laki Ross King, wa pa Chalmers University of Technology ku Sweden wangudandawula kuti: “Palivi asayansi akukwana akuti angachita kafukufuku yo tikhumba kuti tivwisi mo yisiti wagwiriya ntchitu.”
Asani muŵanaŵaniya mo umoyu wa kanthu kamana nge yisiti ukupangikiya, kumbi vitikuchitiskani cha kuŵanaŵana kuti wakupangika ndi munthu munyaki? Kumbi muŵanaŵana kuti selu ya yisiti yikuŵaku mwangozi?
Umoyu ungapangika ndi vinthu vamoyu pe. DNA yikupangika ndi timamolekyu to tidanika kuti nyukiliyotayidi (nucleotides). Selu yeyosi ya munthu ye ndi timanyukiliyotayidi takujumpha 3 biliyoni. Manyukiliyotayidi ngenanga ngakuŵikika umamphaumampha kuti selu yipangengi maenzayimu kweniso mapulotini.
Asayansi akamba kuti asani timanyukiliyotayidi teniti tingaŵikika pamoza maulendu mabiliyoni nganandi, tingapanga DNA kamoza pe. Kweni venivi vingachitika cha.
Fundu yauneneska njakuti, asayansi ŵechendapangepu chinthu chamoyu kutuliya ku chinthu chambula umoyu.
Umoyu wa ŵanthu ngwapade. Isi taŵanthu te ndi vinthu vinyaki vo tichita kuti tikondwengi ukongwa ndi umoyu ndipu palivi vinthu vinyaki vamoyu vo vichita nge mo isi tichitiya. Pa vinthu vosi vamoyu vo viliku, taŵanthu pe ndisi tipanga vinthu, tijaliya limoza pamwenga kukwaskika ndi vinthu mu nthowa yinyaki. Taŵanthu tilaŵa vinthu, kuvwa fungu, kuvwa chiwawa, kuziŵa mitundu yakupambanapambana ya vinthu kweniso kuwona. Tinozga vo tazamuchita kunthazi kweniso tipenja umoyu wamampha.
Kumbi yimwi muŵanaŵana wuli? Kumbi vinthu venivi vikuchitika waka vija chifukwa chakuti vakukhumbika kuti tije ndi umoyu kweniso kuti tibalanengi? Pamwenga vilongo kuti umoyu ndi mphasu yakutuliya ku Mlengi wachanju?