Kumbi pe Chisisi Cha Banja Lalikondwa?

1. Kumbi mabanja ngakukho ngatovya wuli m’chigaŵa?

BANJA nchinthu chakwamba kujalikiskika pacharu chapasi ndipu ndakukhumbika ukongwa ku ŵanthu wosi. Kwamba kali, mabanja ngakukho ngaja ngachiwovya ukongwa kuti vinthu viyendengi umampha m’chigaŵa. Ndipu banja ndi malu ngamampha ukongwa ngakubaliyamu ndi kuleriyamu ŵana.

2-5. (a) Kumbi mwana wavikilirika wuli asani banja lija mwalikondwa? (b) Kumbi mabanja nganyaki ngakumana ndi masuzgu wuli?

² Banja lalikondwa ndi malu ngamampha ngo munthu wajamu mwakuvikilirika. Kwa kanyengu kamanavi, awonani vo banja lamampha lichita. Pa nyengu ya chakurya chamazulu, apapi achanju aja pamoza ndi ŵana ŵawu ndi kukambiskana vo weyosi wachita pa zuŵa lo. Ŵana akonkhoske apapi ŵawu mwakufwatuka kweniso mwakukondwa vinthu vo vachitika kusukulu. Ivi vilongo kuti kucheze limoza pa nyengu yakupumuwa, kutovya weyosi kuti wanozgeke umampha vakuchitika va zuŵa linyaki.

³ Asani banja lija mwalikondwa, mwana waziŵa kuti apapi ŵaki amuphweriyengi asani watama, chinanga ungaŵa usiku. Iyu waziŵa so kuti wangakonkhoske anyina pamwenga awiski masuzgu ngo wakumana nangu kuti amuwovyi ndi kumulunguchizga. Kukamba uneneska, mwana yo wakuliya m’banja laviyo ili, watijivwa kuti ngwakuvikilirika chinanga wangakumana ndi masuzgu nganandi.

⁴ Kanandi asani ŵana akuwa, ato pamwenga kuyirwa ndi kuja ndi banja lawu. Nthanthi yinyaki ya ku Japan yikamba kuti: “Munthu wawonga ukongwa apapi asani nayu wabala mwana waki.” Chifukwa cha mtima wakuwonga kweniso wachanju, ŵana wo ato pamwenga kuyirwa, atesesa kuchita vinthu vo vingawovya kuti banja lawu lije lalikondwa ndipuso aphwere apapi ŵawu wo akondwa kuti ŵe ndi azuku.

⁵ Akhumba ivi vitikuchitiskani kuŵanaŵana kuti: ‘Banja langu nditiliyanja nadi, kweni liyanana cha ndi ili lakonkhoskeka yapa. Ini ndi munthu yo ndikutorana nayu tigwira nchitu zakupambana ndipu tiwonana cha. Kanandi, tikambiskana ŵaka vakukwaskana ndi masuzgu nga ndalama.’ Pamwenga mukamba kuti, ‘ŵana ndi azuku ŵangu aja kunyaki ndipu ndiwonana nawu cha.’ Mbuneneska nadi kuti chifukwa cha vakuchitika venivi, mabanja nganandi ngatenda umampha cha. Chinanga ve viyo, mabanja nganyaki ngaja mwalikondwa. Nchinthu wuli cho chitiŵawovya? Kumbi pe chisisi cha banja lalikondwa? Hinya. Kweni techendachiziŵi, tikhumbika kumuka fumbu lakukhumbika ukongwa.

KUMBI BANJA NCHINTHU WULI?

6. Kumbi m’buku ili tikambiskanengi mabanja ngamtundu wuli?

⁶ M’vyaru va azungu, m’mabanja nganandi musanirika ada, ama ndi ŵana. Kweni ambuyawu a ŵana aja pakuŵija asani angafiska kujiphwere. Ndipu chinanga aziŵana ndi abali ŵawu anyaki, kuti atovyana ukongwa cha. M’buku ili, tikambiskanengi ukongwa banja la mtundu wenuwu. Kweni mazuŵa nganu, kwe mitundu yinyaki so ya mabanja, nge banja la mpapi yumoza, lamusaniyapu ndipuso banja lo apapi aja malu ngakupambana pavifukwa vakupambanapambana.

7. Kumbi mabanja nganyaki ngaja wuli?

⁷ M’vyaru vinyaki ŵanthu a paubali aja pa muzi ukulu umoza. M’banja laviyo ili, ŵana aphwere apapi ŵawu akukota mwakusinthanasinthana ndipu atovyana kweniso achitiya vinthu limoza ndi abali ŵawu anyaki. Mwakuyeruzgiyapu, atovyana pa vinthu nge kulera ŵana, kulipiliya fizi aphwa ŵawu ndi abali ŵawu anyaki. Kweni fundu zo zikonkhoskekengi m’buku ili, zingawovya so mabanja ngenanga.

MASUZGU NGO BANJA LIKUMANA NANGU

8, 9. Kumbi ndi masuzgu nanga ngo ngasanirika m’vyaru vinandi ngo ngalongo kuti ŵanthu aja umampha cha m’mabanja?

⁸ Chakupaska chitima nchakuti mazuŵa nganu ŵanthu aja umampha cha m’mabanja. Mwakuyeruzgiyapu, ku India, asani munthukazi wayirwa, kanandi waja panyumba ya apongozi ŵaki ndipu apongozi ŵaki ndi alamu ŵaki ndiwu atimulunguchizga ndi kumutuma nchitu za panyumba. Kweni mazuŵa nganu, anthukazi anandi a ku India agwira nchitu zakulembeka. Chinanga kuti ve viyo, yiwu atenere kufiska udindu wawu wakugwira nchitu za panyumba. Ivi vichitiska kuti ŵanthu anandi afumbengi kuti, Kumbi mukumwana yo we pa nchitu yakulembeka, wakhumbika kugwira nchitu zinandi mwakupambana ndi anyaki wosi panyumba?

⁹ M’vyaru vinyaki, ŵanthu a paubali ajaliya pamoza mwakukoliyana ndi midawuku yawu. Kweni chifukwa cha ukavu kweniso kwezga midawuku ya azungu, ŵanthu anandi atondeka kuja pamoza ndi abali ŵawu. Ndichu chifukwa chaki anandi awona kuti mwaŵi pamwenga udindu wakuphwere apapi ŵawu akukota, ndi mphingu. Ndipu apapi anyaki akukota atombozgeka. Kukamba uneneska, mazuŵa nganu, m’vyaru vinandi ŵanthu atombozga ndi kuleka kuphwere akukota.

10, 11. Kumbi m’vyaru vinandi va ku Europe muchitika vinthu nivi vo vilongo kuti mabanja ngasintha?

¹⁰ Mazuŵa nganu nthengwa zinandi zimala. Ku Spain, pa mabanja 8 ngengosi, banja limoza lamalanga muvyaka va m’ma 1990. Kweni kwa vyaka 25 chaka cha 1990 chechendafiki vinthu venga umamphaku, chifukwa pa mabanja 100 ngengosi, limoza pe ndilu lamalanga. Ku Britain ndiku kwe suzgu likulu lakupatana (pa mabanja 10 ngengosi, 4 ngamala), lo lachitiska kuti kuje mabanja nganandi nga mpapi yumoza.

¹¹ Ŵanthu anandi akhumba cha kutolana mwakulondo dangu. Ndipu anyaki akhumba cha kuto pamwenga kuyirwa, kweni abala ŵaka ŵana anandi apadondu. Kweniso ŵanthu anandi atanja kujaliya ŵaka limoza ndipu azomerezga cha kuti mbakutolana. Ivi ndivu vichitika so pacharu chosi.

12. Kumbi ŵana asuzgika wuli chifukwa chakusintha kwa umoyu wabanja mazuŵa nganu?

¹² Kumbi ndi masuzgu wuli ngo ngakwaska ŵana? Ku United States ndipuso m’vyaru vinandi, ŵana anandi abalika ndi apapi ambula kutolana ndipu apapi anyaki mbambula kufika vyaka 20. Asungwana anandi ambula kufika vyaka 20, ŵe ndi ŵana akupambana awiskewu. Malipoti nga pacharu chosi ngakamba kuti ŵana anandi asoŵa pakuja ndipu atendatenda ŵaka. Anandi athaŵa nkhaza zo atiŵachitiya kwawu, pamwenga ŵanthu wo ajanga nawu akuŵadikiska chifukwa chakuti angafiska cha kuŵawovya.

13. Kumbi ndi masuzgu nanga ngo ngachitiska kuti mabanja nganandi ngalekengi kuja mwalikondwa?

¹³ Uwu mbukaboni wakuti banja le pa suzgu likulu. Mabanja nganandi ngatondeka kuja ndi likondwa chifukwa cha masuzgu nganyaki so nge, kugaruka kwa ŵana, kuchitiya nkhaza ŵana, nkhaza zo ŵanthu akutolana achitiyana, kumwa moŵa mwakujumpha mwesu ndipuso masuzgu nganyaki ngakulungakulu. Ivi vichitiska kuti ŵana kweniso ŵaraŵara anandi awonengi kuti banja ndi malu ngamampha cha.

14. (a) Kumbi ŵanthu anyaki akamba kuti ndi vinthu nivi vo vichitiska kuti banja likumani ndi masuzgu? (b) Kumbi munthu munyaki wakuziŵika umampha wakuyikonkhoska wuli mijalidu ya mazuŵa nganu, ndipu ivi vifiskika wuli m’mabanja?

¹⁴ Nchifukwa wuli mabanja ngakumana ndi masuzgu? Ŵanthu anyaki akamba kuti masuzgu yanga ngatamba chifukwa chakuti anthukazi nawu agwira nchitu zakulembeka. Anyaki akamba kuti nchifukwa chakuti mazuŵa nganu ŵanthu alivi nkharu yamampha. Ndipu ŵanthu anyaki akulemba so vifukwa vinyaki. Pafupifupi vyaka 2,000 vajumpha, munthu munyaki wakuziŵika umampha wangukambiya limu masuzgu ngo mabanja nganandi ngakumanengi nangu. Iyu wangulemba kuti: “Kweni ziŵiska chenichi, kuti mu mazuŵa ngakumaliya zikabukanga nyengu zizitu. Chifukwa paŵengepu ŵanthu ŵakujanja, ŵakwanja ndalama, ŵakujiŵikamu, ŵakujikuzga, ŵakutondowo, ŵakutafuliya ŵapapi ŵawu, ŵambura kuwonga, ŵambura ukhovu, ŵazira chanju chakawi, ŵambura matunizgika, ŵapharamulu, ŵambula kujitintha, ŵakari, ŵazira kwanja umampha, zimphachi, ŵakujivwiya, ŵakututumuka, ŵakwanja kadara kwakuruska kumwanja Chiuta.” (2 Timote 3:1-4) Kumbi ndiyani yo wangakamba kuti mazu yanga ngafiskika cha mazuŵa nganu? Kumbi m’charu cha masuzgu ngaviyo yanga, mabanja ngangaleka kukumana ndi masuzgu?

CHISISI CHA BANJA LALIKONDWA

15-17. Kumbi m’buku ili musaniyengemu fundu niyi yo yingakuwovyani kuziŵa chisisi cha banja lalikondwa?

¹⁵ M’vyaru vinandi, ŵanthu atanja kupereka ulongozgi wakukwaskana ndi mo ŵanthu angasaniliya likondwa m’banja. M’vyaru va azungu, ŵanthu asaniya ulongozgi pa nkhani za chanju, m’mabuku ndi m’magazini nganandi. Kweni suzgu ndakuti maulongozgi nga ŵanthu ngasuskana ndipu fundu zo zingawoneka kuti zamampha musanawale, ziswera cha kumala nchitu mukuluta kwa nyengu.

¹⁶ Sonu kumbi ndi nunkhu ko tingasaniya ulongozgi wakwenere wo ungatiwovya kuti tije ndi banja lalikondwa? Kumbi muwona kuti mungawusaniya m’buku lo likulembeka vyaka 1,900 vajumpha? Pamwenga mungaŵanaŵana kuti buku ili ndamwaka ukongwa mwakuti likumala nchitu? Kweni uneneska ngwakuti, chisisi cheneku cha banja lalikondwa chisanirika m’buku lenili.

¹⁷ Buku ili ndi Bayibolo. Ndipu maukaboni ngosi ngalongo kuti Chiuta ndiyu wangukambiya ŵanthu kuti alilembi. M’Bayibolo tisaniyamu fundu iyi: “Lembu losi lakuuzirika ndi Chiuta ndakwanduliya so ku chisambizu, ku chipanikizga, ku chinyoroska, ku chilangwa cha mu urunji.” (2 Timote 3:16) M’buku linu, tikuchiskeningi kuti muwonengi mo Bayibolo lingakuwovyiyani ‘kunyoroska’ vinthu, asani mwakumana ndi vakumala zeru kweniso masuzgu ngo mabanja ngakumana nangu mazuŵa nganu.

18. Nchifukwa wuli nchinthu chazeru kulondo ulongozgi wa m’Bayibolo pa nkhani ya nthengwa?

¹⁸ Asani muwona nge kuti Bayibolo lingawovya cha mabanja kuti ngaje mwalikondwa, ŵanaŵaniyani fundu iyi: Yo wakulemba Bayibolo ndiyu Wakwambiska nthengwa. (Chiyambo 2:18-25) Bayibolo likamba kuti zina laki ndi “Yehova.” (Sumu 83:18, NW) Iyu ndiyu Mulengi kweniso “Dada, kutuwa kwaku mweniyo ŵanambumba wosi kuchanya ndi panupasi ŵadanika zina.” (Ŵaefesu 3:14, 15) Kutuliya po Yehova wangulenge ŵanthu, waja wachiwona vo vichitika m’mabanja. Iyu waziŵa masuzgu ngosi ngo banja lingakumana nangu ndipu wapereka ulongozgi wakovya ukongwa. Kwamba kali, ŵanthu wosi wo alondo ulongozgi wa m’Bayibolo m’banja lawu, aja ndi umoyu walikondwa.

19-21. Kumbi ndi vakuchitika nivi vamazuŵa nganu vo vilongo kuti Bayibolo litovya ŵanthu kumaliska masuzgu nga m’nthengwa?

¹⁹ Mwakuyeruzgiyapu, munthukazi munyaki wakuyirwa wa ku Indonesia, wayanjanga ukongwa kutchova juga. Kwa vyaka vinandi, wanguleka kuphwere ŵana ŵaki atatu ndipu wayanjanga kupindana ndi murumu waki. Kweni pavuli paki wangwamba kusambira Bayibolo ndipu wagomezganga vo wasambiranga. Wati wayamba kugwiriskiya nchitu vo wasambiranga, wangusintha nkharu yaki. Chifukwa chakwesesa kulondo fundu za m’Bayibolo, banja laki losi linguja lalikondwa.

²⁰ Munthukazi munyaki wakuyirwa wa ku Spain, wangukamba kuti: “Nthengwa yidu yingwamba kuwayawaya tati tajaliya limoza kwa chaka chimoza pe.” Iyu ndi murumu waki ayanjanga vinthu vakupambana kweniso akambiskananga viŵiviŵi cha, pijapija asani ayambana. Chinanga kuti ŵenga ndi mwana mumana, yiwu angusankha kuti akapatukani kukhoti. Kweni ŵechendaluti, ŵanthu anyaki anguŵachiska kuti awoni vo Bayibolo likamba. Yiwu angusambira vo likamba vakukwaskana ndi ŵanthu akutolana ndipu angwamba kuvigwiriskiya nchitu. Pavuli pa nyengu yimanavi, angwamba kukambiskana mwachimangu, ndipuso kuja mwalikondwa.

²¹ Bayibolo litovya so ŵaraŵara. Mwakuyeruzgiyapu, wonani vo vinguchitikiya banja linyaki la ku Japan. Munthurumi wasweranga cha kukwiya ndipu nyengu zinyaki wapumanga muwolu waki. Kweni mwana wawu munthukazi wangwamba kusambira Bayibolo, chinanga kuti apapi ŵaki amukanizganga. Pavuli paki, awiski nawu angwamba kusambira, ndipu anyina angulutirizga kususka. Kweni pati pajumpha vyaka, munthukazi uyu wangwamba kuwona mo fundu za m’Bayibolo zawovye banja laki. Ŵana ŵaki anthukazi amuphweriyanga umampha ukongwa ndipu murumu waki nayu wangwamba kuchita vinthu mwakuzikira. Ivi vinguchitiska kuti nayu wayambi kusambira Bayibolo ndipu wangusintha ukongwa. Chinanga kuti wenga mura, iyu wakambanga mwakuwerezgawerezga kuti: “Tingwamba kuchita vinthu nge ŵanthu akutolana nadi.”

22, 23. Kumbi Bayibolo litovya wuli ŵanthu amitundu yosi kuti ajengi ndi umoyu walikondwa m’banja?

²² Ŵanthu wo azumbulika m’ndimi zo zajumpha, ŵe m’gulu la ŵanthu anandi wo aziŵa chisisi cha banja lalikondwa. Yiwu akusambira ulongozgi wa m’Bayibolo ndi kuwugwiriskiya nchitu. Nge mo tawone, nawu aja m’charu cho mwe nkhaza, mijalidu yiheni, kweniso masuzgu nga ndalama nge mo viliri ndi munthu weyosi. Nawuso mbanthu akubuda kweni asaniya likondwa chifukwa atesesa kuchita khumbu laku Chiuta, yo Wakwambiska banja. Ndipu Bayibolo likamba kuti Yehova Chiuta ndiyu “watikurunguchizga kusakata, mweniyo watikulongozga mu nthowa yeniyo utenere kwendamu.”​—Yesaya 48:17.

²³ Chinanga kuti Bayibolo likulembeka vyaka pafupifupi 2,000 vajumpha, ulongozgi waki utovya so mazuŵa nganu. Ndipuso likulembeka kuti liwovyi ŵanthu wosi. Bayibolo ndi buku la ku America pamwenga la azungu cha, chifukwa Yehova “wangwata ku ndopa zimoza mtundu wosi wa ŵanthu,” ndipu waziŵa mo munthu weyosi wakulengeke. (Machitidu 17:26) Ndipu munthu weyosi wangayanduwa ndi fundu za m’Bayibolo. Asani mungazigwiriskiya nchitu, namwiso mungaziŵa chisisi cha banja lalikondwa.