MUTU 15
Titumbikengi Apapi Ŵidu Akukota
1. Kumbi apapi tingaŵawezgiyanji pa vo akutichitiya, nanga titenere kuŵawona wuli?
MUNTHU munyaki wakali wangukamba kuti: “Teghereza ku wusu mweniyo wangukupapa, ndipu leka kunyoza nyoku penipo wakota.” (Nthanthi 23:22) Akhumba mungakamba kuti: ‘Ini pe ndinganyoza cha apapi ŵangu!’ Tanandi tinyoza cha awuskefwi ndi anyinafwi kweni titiŵayanja ukongwa chifukwa chakuti pe vinthu vinandi vo yiwu akutichitiya. Chinthu chakwamba nchakuti ndiwu akutibala. Chinanga kuti Yehova ndiyu Wapaska umoyu, kweni tatingi tiwengeku cha kwambula apapi ŵidu. Palivi chinthu chinyaki chakuzirwa cho tingachitiya apapi ŵidu, cho chingayanana ndi umoyu. Ŵanaŵaniyani vo apapi achitiya mwana kwambiya weche bonda mpaka pa ura waki, nge kumuphwere ndi mtima wosi ndipuso mwakujipereka, ndalama zo agwiriskiya nchitu ndi chanju cho atimulongo pa nyengu yosi yo atimulera. Mwaviyo, mphakuvwika kuti Mazu Ngaku Chiuta ngatitichiska kuti: “Tumbika awusu ndi anyoku . . . alinga kuti kuŵiyengi iwi umampha, ndipu kuti ujaliriyengi nyengu yitali pacharu.”—Ŵaefesu 6:2, 3.
TIZIŴENGI MAŴANAŴANU NGAWU
2. Kumbi ŵana arara ‘angawezge’ wuli apapi ŵaŵu?
2 Wakutumika Paulo wangulembe Akhristu kuti: “Ŵana pamwenga azuku, asambiri yaŵa dankha kuchitiya mbumba yaku ŵija ulemu, ndi kuwerezga apapi ŵawu liwerezga chifukwa chenichi nchamalondeka mumasu ngaku Chiuta.” (1 Timote 5:4) Ŵana wo mbara, ‘angawezge’ apapi ŵawu kweniso ambuyawu mwa kuŵawonga chifukwa cha kuŵaphwere, chanju kweniso nchitu yo akugwira. Nthowa yimoza yo ŵana angachitiya ivi, nkhuziŵa kuti akukota nawu akhumbika ukongwa kuŵayanja ndipuso kuŵasimikizgiya kuti mbakukhumbika. Mwakuyanana ndi weyosi, nawu akhumbika kujivwa kuti mbakuzirwa ukongwa.
3. Kumbi tingatumbika wuli apapi ndi ambuyafwi?
3 Tingalongo kuti titumbika apapi ndi ambuyafwi asani titiŵasimikizgiya kuti titiŵayanja. (1 Ŵakorinte 16:14) Asani tija kutali ndi apapi ŵidu, titenere kukumbuka kuti kukambiskana nawu kungaŵawovya ukongwa. Yiwu angakondwa ukongwa asani tingaŵalembe kalata, kuŵambiya foni pamwenga kuluta kuchiŵawona. Mwakuyeruzgiyapu, Andrew yo wateŵete nge mura mumpingu m’charu chinyaki cha ku Africa, wayendanga mtunda wa makilomita 95, kaŵi pa sabata kuti wakatamizeku awiski wo ŵenga Akaboni cha. Iyu wangukamba kuti: “Ndati ndaja ŵaka Kaboni, ada andisuskanga ukongwa. Kweni ŵati awona mo ndaŵaphweriyanga achitama, angukambiya avurwa ŵangu ndi achizi ŵangu kuti, ‘Mosi musere chisopa chaku Andrew!’ Ivi vinguchitiska kuti ŵana ŵawu wosi 9 aje so Akaboni aku Yehova.”
TIŴAPASKENGI VINTHU VAKUKHUMBIKA PA UMOYU
4. Kumbi midawuku ya chisopa cha Chiyuda, yachiskanga wuli ŵanthu kuti achitiyengi nkhaza apapi ŵawu akukota?
4 Kanandi kuphwere apapi kusazgapu so kuŵapaska vinthu vakukhumbika pa umoyu. Pa nyengu yo Yesu wenga pacharu chapasi, alongozgi a chisopa cha Chiyuda angujalikiska mdawuku wakuti asani munthu wakamba kuti ndalama pamwenga katundu waki yosi ndi ‘mpasku kwaku Chiuta,’ wakhumbikanga so cha kugwiriskiya nchitu ndalama ndi katundu waki pakuphwere apapi. (Mateyu 15:3-6) Izi zenga nkhaza zikulu! Ivi ve viyo chifukwa chakuti alongozgi a visopa yaŵa, aŵachiskanga cha ŵanthu kuti atumbikengi apapi ŵawu kweni kuti aŵachitiyengi nkhaza mwa kuleka kuŵapaska vinthu vakukhumbika pa umoyu wawu. Isi tingachitanga cha venivi!—Marangu 27:16.
5. Chinanga kuti m’vyaru vinyaki apereka chovyu kwa akukota, nchifukwa wuli ŵana wo atumbika apapi akhumbika mbwenu kuŵawovya?
5 M’vyaru vinandi mazuŵa nganu, mawupu ngaboma ngapaska ŵanthu akukota chakurya, malu ngakugona kweniso vakuvwala. Kweniso arara anyaki asungiya limu ndalama pamwenga vinthu kuti viziŵawovyi pa nyengu ya ukoti wawu. Asani vinthu ivi vaŵamaliya, ŵana wo atumbika apapi ŵawu atesesa kuŵawovya. Kuphwere apapi akukota mbukaboni wakuti te akujipereka kwaku Yehova Chiuta yo Wakwambiska banja.
TIŴACHITIYENGI VINTHU MWACHANJU KWENISO MWAKUJIPEREKA
6. Kumbi ŵana anyaki asankha kuchitanji kuti aphwere umampha apapi ŵawu?
6 Ŵana ŵaraŵara anandi atijipereka ndi mtima wosi pakovya mwachanju apapi ŵawu wo atama. Ŵana anyaki atole apapi ŵawu kunyumba zawu pamwenga asamiya kufupi ndi apapi ŵawu. Anyaki asankha kuchijaliya limoza ndi apapi ŵawu. Kanandi, ivi vitovya apapi ndi ŵana.
7. Nchifukwa wuli kusankha vakuchita mwakuthaŵiliya pa nkhani ya kuphwere apapi akukota, nkhwamampha cha?
7 Kweni nyengu zinyaki, ivi vija vakusuzga ukongwa. Nchifukwa wuli? Nchifukwa chakusankha mwakuthaŵiliya pamwenga kutimbanyizgika maŵanaŵanu. Bayibolo litcheŵeska kuti: “Wakujiteska [“wazeru,” NW] walereska kweniko watiya.” (Nthanthi 14:15) Tiyeruzgiyi kuti mwe ndi anyinamwi akukota wo asuzgika kujichitiya ŵija vinthu vinyaki ndipu muwona kuti mukhumbika kuja nawu. Yapa, mungalongo kuti muchita vinthu mwazeru asani mungaŵanaŵaniya fundu izi: Kumbi akhumbika vinthu wuli? Kumbi kwe wupu unyaki wo ungandiwovya kuŵaphwere mwa kupereka chovyu chakwenere? Kumbi akhumba nadi kutuwapu panyumba? Asani asamengi, kumbi ndi vinthu nivi vo akhumbikengi kusintha? Kumbi vichitiskengi kuti apatukani ndi mabwezi ngawu? Kumbi venivi viŵakwaskengi wuli? Kumbi mukukambiskanapu nawu kali nkhani zenizi? Kumbi venivi vikwaskengi wuli imwi ndi banja linu losi? Asani anyinamwi akhumbika chovyu, kumbi ndiyani yo waŵaphweriyengi? Kumbi mukhumbika kugaŵana maudindu ndi abali ŵinu pakuŵaphwere? Kumbi mukukambiskanapu kali nkhani iyi ndi abali ŵinu anyaki?
8. Kumbi mbayani wo mungafumbaku ulongozgi asani mukhumba kuphwere apapi akukota?
8 Chifukwa chakuti udindu wakuphwere apapi ngwa ŵana wosi, mungachita umampha kukambiskana nge banja kuti mosi muvwanani fundu yimoza. Chinthu chinyaki cho chingakuwovyani, nkhukambiskana ndi ŵara mumpingu pamwenga mabwezi ngachikhristu ngo ngakukumanapu ndi masuzgu nge nginu. Bayibolo litcheŵeska kuti: “Kwambula chipangu [“kukambiskana,” NW] vakulongosoleka vinangika, kweni ndi ŵakuchinyiya ŵanandi vichitika umampha.”—Nthanthi 15:22.
TICHITENGI NAWU VINTHU MWALISUNGU KWENISO TIŴAVWISISENGI
Nchinthu chazeru cha kusankhiya apapi vakuchita kwambula kukambiskana nawu dankha
9, 10. (a) Kumbi tingalongo wuli kuti tiŵanaŵaniya apapi ŵidu chinanga kuti mbakukota? (b) Chinanga kuti mwana wangasankhiya vakuchita apapi ŵaki, kumbi watenere kuchita nawu wuli?
9 Tingalongo kuti titumbika apapi akukota asani tichita nawu vinthu mwalisungu kweniso asani titiŵavwisisa. Asani apapi akota atamba kusuzgika kwenda, kurya, ndipuso atamba kuluwaluwa. Mwaviyo, akhumbika kuŵawovya. Kanandi ŵana avikiliya apapi ŵawu ndipu atesesa kuŵapaska ulongozgi wo ungaŵawovya. Kweni tingaluwanga cha kuti apapi akukota aja achichita vinthu vinandi vo vaŵawovya kuti aje ndi zeru, ajiphweriyengi kwa nyengu yitali, ndi kusankha ŵija vakuchita. Yiwu aziŵika umampha m’chigaŵa kweniso atumbikika chifukwa chakuti mbapapi ŵinu ndipuso mbaraŵara. Apapi asuzgika ukongwa maŵanaŵanu pamwenga akwiya chifukwa chakuti angafiska so cha kujiphwere kweniso kuti ŵana ŵawu ndiwu akhumbika kuŵaphwere. Ndipu anyaki akaniya limu asani ŵana ŵawu akhumba kuŵawovya chifukwa awona kuti aŵengevi wanangwa wakuchitiya vinthu pakuŵija.
10 Kumalana ndi masuzgu yanga kungaŵa kwakusuzga ukongwa kweni vingaŵa umampha kuzomerezga apapi akukota kuti ajiphweriyengi ndi kusankha ŵija vakuchita, mpaka pa nyengu yo angatondeka kujiphwere. Mungachita umampha ukongwa kukambiskana dankha ndi apapi ŵinu mwechendasankhi vinthu vo muwona kuti vingaŵawovya. Chifukwa cha ukoti, angatondeka kuchita vinthu vinandi. Kweni muŵazomerezengi kuchitaku vinthu vo angafiska. Asani mungachita venivi muwonengi kuti kamanakamana muyambengi kuchita vinthu mwakukolerana ndipu mosi mungakondwa ukondwa. Chinanga kuti nyengu zinyaki mungakhumbika kuŵasankhiya vinthu vinyaki vo vingaŵawovya kweni mukhumbika kuŵatumbika mbwenu apapi ŵinu ndipuso kuŵapaska ulemu. Mazu Ngaku Chiuta ngakamba kuti: “Muperekengi ulemu ku khongwi la nyivu, mutumbikengi ŵanthu ŵara.”—Ŵalevi 19:32.
TIŴAWONENGI MWAKWENERE
11-13. Asani mwana mura wayanjananga cha ndi apapi ŵaki weche mwana, kumbi wangachita wuli kuti waziŵaphweriyengi umampha asani akota?
11 Nyengu zinyaki ŵana ŵarara asuzgika kutumbika apapi ŵawu chifukwa cha mo ajaliyanga ndi apapi ŵawu ŵeche ŵanamana. Vingachitika kuti awiskemwi afwatukanga namwi cha kweniso akuyanjaningi cha ndipu anyinamwi akuŵanaŵaniyaningi cha kweniso ŵenga akari. Mungaguŵa, kukwiya pamwenga kusuzgika maŵanaŵanu chifukwa chakuti achitanga vinthu vo mpapi wamampha wachita cha. Kumbi mungamalana ndi masuzgu ngenanga?a
12 Basse yo wangukuliya ku Finland wakukamba kuti: “Ada amusaniyapu ŵenga ŵara a gulu la SS, lo lavikiliyanga chipani cha Nazi ku Germany. Yiwu asweranga cha kukwiya ndipu achitanga vinthu vakofya ukongwa. Kanandi apumanga ama ini ndichiwona. Zuŵa linyaki ŵati andikwiyiya, angupukusa lamba wawu ndi kundivwapuwa ndi chisulu chaki kumasu. Chingundiphweteka ukongwa mwakuti ndingugadabukiya pabedi.”
13 Kweni ŵenga ndi mijalidu yinyaki yamampha. Basse wangukamba so kuti: “Yiwu ayesesanga kugwira nchitu mwaphamphu kuti aphwere banja lidu. Chinanga kuti akundichitiyapu cha vinthu mwachanju nge mpapi, kweni ndaziŵanga kuti achitanga ivi chifukwa chakutimbanyizgika maŵanaŵanu. Anyinawu anguŵadikiska ŵeche anamana. Umoyu wawu wosi ajaliyanga ŵaka ndewu ndipu angwamba kusere magulu nga nkhondu ŵeche anamana. Ndichu chifukwa chaki ndaŵavwisanga kweniso ndaŵambanga mulandu cha. Ndati ndakuwa ndakhumbisiskanga kuti ndiŵawovyi mpaka nyifwa yawu. Chinanga kuti kuchita ivi kwenga kwakusuzga kweni ndingwesesa kuŵawovya mpaka pa nyengu yo angufwiya, ndipu ndiziŵa kuti angundiwonga ukongwa.”
14. Kumbi ndi lemba nili lo litovya pa nkhani zakupambanapambana kusazgiyapu nkhani zakuphwere apapi akukota?
14 Ulongozgi wa m’Bayibolo utovya mabanja kweniso pa nkhani zinyaki. Yiwu ukamba kuti: “Vwalani, uli mbakusankhika ŵaku Chiuta, ŵakupaturika ndi ŵakwanjiwa, chitima cha lisungu, ulemu, kujiyuyuwa, upovu, chilekerezga; muŵi ŵakukunthiriyana ndi ŵakulekiyana, yumoza ndi munyaki; asani munthu wangaŵa ndi kafukwa pa munyaki uli ndimo Ambuya agowoke imwi, namwi so muchiti viyo.”—Ŵakolose 3:12, 13.
WO APHWERE AKUKOTA ATENERE SO KUJIPHWERE
15. Nchifukwa wuli nyengu zinyaki kuphwere apapi nkhwakusuzga?
15 Munthu yo watamiza mpapi waja panchitu yikulu chifukwa waja ndi vakuchita vinandi, udindu ukulu kweniso wakhumbika nyengu yinandi. Kweni suzgu likulu ndakuti wasuzgika ukongwa maŵanaŵanu. Vija vakuŵaŵa ukongwa kuwona mpapi waku wachiyamba kuwonyere, kuluwaluwa kweniso kuleka kujichitiya vinthu vinyaki. Sandy yo waja ku Puerto Rico, wakukamba kuti: “Ama ŵenga chikhomu cha banja lidu. Kweni chitima chingundiko ukongwa kuŵawona achisuzgika kweniso kuti akhumbika kuŵaphwere. Yiwu angwamba kuganthiya, kwende nthonga, pavuli paki njinga ya ŵanthu akupunduka. Kweni utenda ungulutiliya mpaka po angufwiya. Yiwu angwamba kutama kansa ya muviwanga ndipu akhumbikanga kuŵaphwere msana ndi usiku. Taŵasambikanga, kuŵaryiska ndipuso kuŵaŵerenge. Ivi venga vakusuzga ukongwa ndipu vanditimbanyizganga maŵanaŵanu. Ndati ndawona kuti ama atufwa, ndinguliya ukongwa chifukwa ndaŵayanjanga ukongwa.”
16, 17. Kumbi mbulongozgi nuwu wo ungawovya munthu yo watamiza matenda kuti wachitengi vinthu mwakwenere?
16 Asani mwakumana ndi masuzgu nge yanga, kumbi mungachita wuli kuti mukunthiyepu? Kuŵerenga Bayibolo kweniso kuromba kwaku Yehova kungakuwovyani ukongwa. (Ŵafilipi 4:6, 7) Muyesesengi kurya chakurya chakupaska nthazi kweniso kugona mwakukwana. Ivi vingakuwovyani kuti muleki kutama kweniso kusuzgika maŵanaŵanu. Ndipu nyengu zinyaki mungakhumbika kutuwapu kwa kanyengu kamanavi kuti zikakuputeni mphepu zinyaki. Chinanga mungaleka kutuwapu, mukhumbika mbwenu kusaniya nyengu yakupumuliya. Kweni mukhumbika kupangana ndi munthu munyaki kuti waphwere mpapi winu pa nyengu yo yimwi mwatuwapu.
17 Nyengu zinandi ŵanthu wo atamiza munthu akhumbisiska kumuphwere umampha ukongwa. Kweni mungajimbanga mulandu cha asani mutondeka kuchita vinthu vinyaki. Asani muphwere akutama muchitengi ŵaka vinthu vo mungafiska. Mukumbukengi so kuti mukhumbika kujiphwere, kuphwere ŵana ŵinu ndipuso munthu yo mukutolana nayu.
CHIUTA WATIPASKENGI NTHAZI
18, 19. Kumbi Yehova wakulayizganji, nanga nchakuwoniyapu nichi cho chilongo kuti wasunga nadi layizgu laki?
18 Kuporote m’Mazu ngaki, Yehova wapereka ulongozgi wo ungawovya munthu yo waphwere apapi akukota. Iyu watovya so munthowa zinyaki. Wakulemba sumu wakukamba kuti: “Ambuya ŵe pafupi kwaku wosi wo atiŵadana, . . . Atuvwa kuliya kwawu ndi atiŵataska.” Yehova wazamutaska pamwenga kuvikiliya ŵanthu wosi akugomezgeka, chinanga mphanyengu yo akumana ndi masuzgu ngakulu.—Sumu 145:18, 19.
19 Myrna yo waja ku Philippines wanguwona kuti Yehova watovya nadi ŵanthu, pa nyengu yo waphweriyanga anyina wo atamanga nthenda yakubaya viŵalu. Iyu wakulemba kuti: “Vija vakuŵaŵa mumtima ukongwa kuwona kuti munthu yo utanja wasuzgika ndi matenda kweniso watondeka kukamba cho chisuzga. Ndachitanga nge ndiwona ama abila m’maji kamanakamana, kweni palivi cho ndingachita kuti ndiŵataski. Nyengu zinandi, ndajikamanga ndi kukonkhoske Yehova mo ndavukiyanga. Ndaliyanga nge mo wachitiyanga Davidi yo wangukambiya Yehova kuti waŵiki masozi ngaki m’botolu kweniso wamukumbuki. Mwakukoliyana ndi layizgu laki, Yehova wangundipaska nadi nthazi. Kukamba uneneska, ‘Ambuya anguŵa uja [“wakundovya,” NW] wangu.’”—Sumu 18:18.
20. Kumbi ndi malayizgu nga m’Bayibolo nanga ngo ngatovya wo aphwere apapi ŵawu akukota chinanga kuti angatayika?
20 Ŵanthu anandi akamba kuti nchitu yakuphwere mpapi wakukota, yimala umampha cha. Chinanga kuti tingayesesa wuli kuphwere munthu wakukota, wangafwa mbwenu nge mo angufwiya anyina Myrna. Kweni ŵanthu wo agomezga Yehova aziŵa kuti akufwa azamuyuka. Wakutumika Paulo wangukamba kuti: “Pakuŵa ndi chigomezgu mwaku Chiuta . . . kuti chiŵengepu chiyuka cha ŵarunji ndi ŵaziraurunji.” (Machitidu 24:15) Ŵanthu wo apapi ŵawu akukota akutayika, apembuzgika ukongwa chifukwa chakugomezga layizgu lakuti kwazamuja chiyuka kweniso charu chifya chaku Chiuta cho “nyifwa kuti yikaŵangapu so cha.”—Chivumbuzi 21:4.
21. Kumbi ndi vinthu vamampha nivi vo vichitika asani munthu watumbika apapi ŵaki akukota?
21 Ateŵeti aku Chiuta aŵanaŵaniya ukongwa apapi ŵawu chinanga kuti angaŵa akukota. (Nthanthi 23:22-24) Yiwu atiŵatumbika ukongwa. Asani achita ivi, awona kufiskika kwa nthanthi yinyaki, yo yikukamba kuti: “Wakondwi wusu ndi nyoku, yo munthukazi wangukupapa wakondwere.” (Nthanthi 23:25) Chakuzirwa ukongwa nchakuti, wo atumbika apapi ŵawu akukota akondweska ndi kutumbika Yehova Chiuta.
a Vinthu vo vikambika yapa ndi vinthu viheni vo munthu wangambika navu mulandu cha. Kweni munthu wangambika mulandu asani ngwankhaza ukongwa ndipuso wachita vinthu mwakujumpha mwesu.