Masuzgu ngo Tosi Tikumana Nangu Chifukwa cha Nkhondu
“Kutuliya pa nyengu ya Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi, pacharu pachitika vinthu vinandi vachiwawa, ndipu ŵanthu 2 biliyoni aja muvigaŵa vo muchitika vachiwawa.”
United Nations Deputy Secretary-General Amina J. Mohammed, January 26, 2023.
Nkhondu kweniso vinthu vachiwawa vingayamba mwamabuchibuchi muvyaru vo sonu mwe chimangu. Chinanga mbanthu wo aja kutali ndi ko kuchitika nkhondu nawu akwaskika. Ndipu masuzgu ngo ŵanthu akumana nangu chifukwa cha nkhondu ngamala liŵi cha chinanga nkhondu yo yingamala. Tiyeni tiwoni vakuyeruzgiyapu vinyaki:
Kusoŵa kwa chakurya. Wupu wa World Food Programme ungukamba kuti, “nkhondu ndizu zichitiska ukongwa kuti pacharu pajengi nja. Mwakuti ŵanthu 70 pa 100 ŵewosi wo asoŵa chakurya aja muvigaŵa vo mwe nkhondu pamwenga muvigaŵa vo muchitika vachiwawa.”
Matenda ndipuso kusuzgika maŵanaŵanu. Ŵanthu afipa mtima kweniso atamba kusuzgika maŵanaŵanu asani viwoneka kuti ko aja kuchitikengi nkhondu. Ndipu ŵanthu wo aja ko kuchitika nkhondu atama matenda ngakupambanapambana, apwetekeka kweniso asuzgika maŵanaŵanu. Chinanga kuti ve viyo, yiwu atondeka kusaniya chovyu cha kuchipatala.
Kuthaŵa kwawu. Mwakukoliyana ndi lipoti linyaki, muchifika mu September 2023, pacharu chosi penga ŵanthu akujumpha 114 miliyoni wo anguthaŵa munyumba zawu. (United Nations High Commissioner for Refugees.) Nkhondu ndipuso vachiwawa ndivu vinguchitiska kuti ŵanthu ŵenaŵa athaŵi kwawu.
Masuzgu nga zachuma. Ŵanthu asuzgika chifukwa chakuti kanandi nkhondu zichitiska kuti vinthu vikweri mitengu mucharu. Yiwu asuzgika so chifukwa chakuti boma ligwiriskiya ntchitu ndalama kuguliya vidya va nkhondu mumalu mwakugula munkhwala muvipatala pamwenga kovya pa masambiru. Kusazgapu yapa, pakhumbika ndalama zinandi kuti ŵanthu azengi so vinthu vo vingunangika chifukwa cha nkhondu.
Kunangika kwa chilengedu. Ŵanthu asuzgika asani vinthu va muchilengedu va kumalu ko aja vanangika chifukwa cha nkhondu. Ŵanthu angayamba kutama chifukwa cha kunangika kwa maji, mphepu ndipuso dongu. Ndipu chinanga pangajumpha nyengu asani nkhondu yamala, mabomba ngo angungabisa pasi ngangapweteka mbwenu ŵanthu.
Kukamba uneneska nkhondu yinanga vinthu ukongwa.