Malifalensi nga Nkhani za Unganu wa Umoyu Widu Wachikhristu Ndipuso Uteŵeti
JUNE 4-10
CHUMA CHAKUTULIYA M’MAZU NGAKU CHIUTA | MARIKO 15–16
“Yesu Wangufiska Mauchimi”
(Mariko 15:3-5) Kweni ŵara ŵa asembi amumbanga milandu yinandi. 4 Sonu Pilato wangwamba so kumufumba kuti: “Kumbi umuka chechosi cha? Awona unandi wa milandu yo atikumba!” 5 Kweni Yesu wangumuka mbwenu chechosi cha, mwakuti Pilato wanguzizwa ukongwa.
(Mariko 15:24) Angumukhoma pachimiti ndipuso angugaŵana malaya ngaki ngakubwalu mwakuchita mayeri kuti aziŵi kuti munthu weyosi watongenji.
(Mariko 15:29, 30) Ndipuso wo ajumphanga nthowa, amunyozanga, apukunyanga mitu yawu ndi kukamba kuti: “Asi yiwi watingi ungabwanganduwa nyumba yakusopiyamu ndi kuyizenga so mu mazuŵa ngatatu, 30 sika na pachimiti chakutombozgekiyapu kuti ujitaski.”
nwtsty fundu zakusambiriya pa Mariko 15:24, 29
angugaŵana malaya ngaki ngakubwalu: Mazu nga pa Yoha. 19:23, 24 ngakonkhoska vinthu vinyaki vo Mateyu, Mariko ndi Luka akuvikonkhoska cha. Asilikali Achiroma anguchita mayeri ndi malaya ngaku Yesu ngamukati ndipuso ngakubwalu. Asilikali ŵenaŵa angugaŵa “panayi” malaya ngaki ngakubwalu ndipu “msilikali weyosi wanguto chigaŵa chimoza.” Yiwu akhumbanga cha kugaŵana laya laki lamukati. Mwaviyo, anguchita nalu mayeri ndipu venivi vingufiska uchimi wa pa Sumu 22:18. Wo ŵenga ndi udindu wakubaya ŵanthu ndiwu asunganga malaya nga ŵanthu wo abayikanga. Mwaviyo, ŵanthu wo asanirika ndi mlandu aŵazuwanga malaya ngawu kweniso aŵaphanganga vinthu vo ŵenga navu ŵechendabayiki kuti alengeskengi ukongwa.
apukunyanga mitu yawu: Munyengu yaku Yesu, asani munthu walongoro kweniso wapukunya mutu ndikuti wanyoza, waseka pamwenga wang’ola munthu munyaki. Ŵanthu wo ajumphanga munthowa achitanga venivi ndipu angufiska uchimi wa pa Sumu 22:7.
(Mariko 15:43) Pa nyengu iyi, kunguza Yosefi waku Arimatiya, munthu wakuziŵika umampha wa mu Mphara Yikulu ya Milandu, yo so walindizganga Ufumu waku Chiuta. Iyu wanguchita chiganga kuluta kwaku Pilato kuchipempha thupi laku Yesu.
(Mariko 15:46) Wati wagula salu yamampha, wangumusiska pachimiti, wangumukulunga musalu yo ndi kumuŵika mumuwunda wo ungujobeka mujalawi. Pavuli paki, wangukunkhuzga chimwa chikulu ndi kuchijala pakhomu la muwunda wo.
nwtsty fundu yakusambiriya pa Mariko 15:43
Yosefi: Ŵanthu wo angulemba mabuku nga Uthenga Wamampha angulemba vinthu vakupambana vakukwaskana ndi mbiri yaku Yosefi. Mateyu yo wenga wakukhomesa musonkhu wangulemba kuti Yosefi yo wakambika yapa wenga munthu “wakukhupuka.” Mariko, yo uthenga waki wakanga ukongwa kwa Aroma, wangukamba kuti Yosefi wenga “munthu wakuziŵika umampha wa mu Mphara Yikulu ya Milandu,” yo walindizganga Ufumu waku Chiuta. Luka, yo wenga dokotala wangukamba kuti wenga “munthu wamampha kweniso murunji,” ndipu wanguzomerezaku cha vinthu vachiŵembu vo Mphara Yikulu ya Milandu yingunozga kuti abayi Yesu. Kweni Yohane pe ndiyu wakulemba kuti wenga “wakusambira waku Yesu kweni wambula kuziŵika ku ŵanthu chifukwa cha kopa Ayuda.”—Mate. 27:57-60; Mariko 15:43-46; Luka 23:50-53; Yoha. 19:38-42.
Kufufuza Fundu Zakuzirwa za M’Bayibolu
(Mariko 15:25) Mu ora lachitatu ndipu angumukhome pachimiti.
nwtsty fundu yakusambiriya pa Mariko 15:25
ora lachitatu: Pamwenga kuti, cha m’ma 9 koloku mlenji. Ŵanthu anyaki akamba kuti mazu nga pa lemba ili ngapambana ndi nga pa Yoha. 19:14-16, ngakuti “mwenga mu ora la 6,” lo Pilatu wangulamuliya kuti Yesu wabayiki. Chinanga kuti Malemba ngakonkhoska cha mphambanu yaki, kweni pe vinthu vinyaki vo vingatiwovya kuvwisa fundu iyi. Ŵanaŵaniyani fundu izi: Mabuku ngosi nga Uthenga Wamampha ngakamba vinthu vakuyanana vo vinguchitika pa zuŵa lo Yesu wangufwiya. Kweniso mabuku ngosi nganayi ngalongo kuti asembi ndi ŵara angukumana kumatandakucha ndipu pavuli paki anguchipereka Yesu kwaku Pontiyo Pilato, Nduna yachiroma. (Mate. 27:1, 2; Mariko 15:1; Luka 22:66–23:1; Yoha. 18:28) Mateyu, Mariko kweniso Luka akulemba kuti panyengu yo Yesu wenga pachimiti chakutombozgekiyapu, charu chosi chinguchita mdima “kutuliya mu ora la 6 mpaka mu ora la 9.” (Mate. 27:45, 46; Mariko 15:33, 34; Luka 23:44) Ŵanthu anyaki awonanga kuti kubayika kwayambanga asani munthu wayamba kukwechulika. Panyaki ndichu chifukwa chaki Mariko ndi Yohane angulemba nyengu zakupambana. Nyengu zinyaki munthu wakwechulikanga ukongwa mpaka kufwa. Yesu nayu angumukwechuwa ukongwa mwakuti penga pakwenere nadi kuti munthu munyaki wamulondere chimiti chakutombozgekiyapu cho wangupinga. (Luka 23:26; Yoha. 19:17) Mwaviyo, asani mbuneneska nadi kuti kubayika kwayambanga asani munthu wayamba kukwechulika, ndikuti patenere kuti pangujumphaku kanyengu kuti Yesu wakhomeki pachimiti chakutombozgekiyapu. Malemba ngosi ngaŵi, Mate. 27:26 kweniso Mariko 15:15 ngazumbuwa vosi viŵi, kukwechulika kwaku Yesu ndipuso kupayikika pachimiti. Mwaviyo, munthu weyosi wangakamba nyengu yakupambana ndi yo munyaki wangakamba, mwakukoliyana ndi mo wawone nyengu yo kubayika kwayambiyanga. Panyaki venivi ndivu vinguchitiska kuti Pilato wakayiki kuti Yesu wafwa nadi wati wakhomeka pachimiti, chifukwa wawonanga kuti wafwa mwaliŵi. (Mariko 15:44) Kweniso, ŵanthu wo akulemba Bayibolu alongo kuti kali nyengu ya msana yagaŵikanga panayi ndipu chigawa chechosi chenga ndi maora ngatatu. Usiku nawu wagaŵikanga so viyo. Kugaŵika kwenuku ndiku kutitiwovya kuvwisa chifukwa cho kanandi ŵanthu yaŵa azumbuliyanga ora lachitatu, ora la 6 ndipuso ora la 9, kwambiya 6 koloku mlenji asani lumwi latuwa. (Mate. 20:1-5; Yoha. 4:6; Machi. 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30) Kweniso, kali kwengavi mawachi pamwenga vipangizu vakuwonapu nyengu. Ndichu chifukwa chaki kanandi agwiriskiyanga ntchitu mazu ngakuti “cha mu ma,” nge mo tiwone mumazu ngamumphata pa lemba la Yoha. 19:14. (Mate. 27:46; Luka 23:44; Yoha. 4:6; Machi. 10:3, 9) Mwaviyo, tingakamba kuti Mariko watenere kuti wakambanga za nyengu yo Yesu wangwamba kukwechulikiya ndipuso kukhomeka pachimiti. Kweni Yohane wakambanga waka za nyengu yo Yesu wangukhomeke pachimiti. Nyengu yo Mariko ndi Yohane angulemba yitenere kuti njauneneska chifukwa wosi akonkhoska waka vo vinguchitika mumaora ngatatu, malinga ndi mo weyosi wawoniyanga vinthu. Ndichu chifukwa chaki Yohane wangugwiriskiya ntchitu mazu ngakuti “cha mu ma” wachikamba nyengu yo Yesu wangukhomeke pachimiti. Venivi ndivu vikuchitiska kuti alembi nyengu yakupambana. Yohane wangulemba buku laki pati pajumpha vyaka vinandi ndipu wakuzumbuwamu nyengu yakupambana ndi yo Mariko wangukamba. Venivi vilongole limu kuti wakuchita kukope kwaku Mariko cha.
(Mariko 16:8) Sonu ŵati atuwa mumuwunda, angwamba kuthaŵa chifukwa ŵenga ndi mantha kweniso chifukwa chakutimbanyizgika maŵanaŵanu. Ndipu yiwu angukambiskana ndi munthu weyosi cha chifukwa cha mantha.
nwtsty fundu yakusambiriya pa Mariko 16:8
chifukwa cha mantha: Mwakukoliyana ndi mipukutu yakali yo yiziŵika umampha, Uthenga Wamampha wakulembeka ndi Mariko umaliya pa vesi 8. Ŵanthu anyaki akamba kuti buku ili likumaliya munthowa. Kweni mwakukoliyana ndi mo Mariko wakulembe buku laki, vo ŵanthu yaŵa akamba vilivi ukaboni. Kweniso vo akulemba akaswiri a Bayibolu, Jerome ndi Eusebius wo angujaku cha m’ma 300 C.E., vilongo kuti buku ili likumala ndi mazu ngakuti “chifukwa cha mantha.”
Mumipukutu yinandi ya Chigiriki ndipuso mu Mabayibolu nga vineneru vinyaki akusazgiyaku mazu ngafupi pamwenga ngatali kukumaliya kwa vesi 8. Mazu ngatali ngakumaliya (ngo nge ndi mavesi 12 ngakusazgiyapu) ngasanirika mumabuku ngakali nge Codex Alexandrinus, Codex Ephraemi Syri rescriptus, ndi Codex Bezae Cantabrigiensis. Mabuku ngosi yanga ngangulembeka cha m’ma 400 C.E. Mazu ngakumaliya ngenanga ngasanirika so mu Bayibolu la Chilatini la Vulgate, Curetonian Syriac, ndi Syriac Peshitta. Kweni mazu ngakumaliya ngenanga ngasanirika cha mumipukutu yiŵi ya Chigiriki ya Codex Sinaiticus kweniso Codex Vaticanus yo yingulembeka kukwamba kwa vyaka va m’ma 300 C.E. Mazu yanga ngasanirika so cha mumpukutu wa Codex Sinaiticus Syriacus wo ukulembeka cha m’ma 300 pamwenga 400 C.E. Kweniso ngasanirika cha mumpukutu wakwambiriya wa Sahidic Coptic wakukonkhoska buku la Mariko wo ungulembeka cha m’ma 400 C.E. Kweniso, mipukutu yakali ukongwa ya buku la Mariko ya mu chineneru cha Chiarmeniya ndi Chijojiya nayu yimaliya pa vesi 8.
Mipukutu yinyaki ya Chigiriki ndipuso Mabayibolu nga vineneru vinyaki ngo ngangufwatulika pati pajumpha nyengu, nge ndi mazu ngafupi ngakumaliya (nge ndi viganizu vimanavi waka). Buku la Codex Regius lo likulembeka cha m’ma 700 C.E., le ndi mazu ngakumaliya ngafupi ndipuso ngatali. Kweni mazu ngakumaliya ngafupi ndingu nge pakwamba. Pakukamba za mazu ngakumaliya ngafupi ndipuso ngatali, buku la Codex Regius likamba kuti mazu yanga akuchita kungasazgiyaku sonu mu Mabayibolu nganyaki chinanga kuti ngaziŵika umampha cha ko ngakutuliya.
MAZU NGAKUMALIYA NGAFUPI
Mazu ngakumaliya ngafupi ngo nge kukumaliya kwa Mariko 16:8 ntchigaŵa cha Malemba ngakukambirika ndi Chiuta cha. Mazu yanga ngakuti:
Kweni yiwu angukambiya ŵanthu wo ŵenga pafupi ndi Peturo vosi vo angutumika kuti akakambi. Venivi vati vachitika, Yesu wangutuma akusambira ŵaki kuti akapharazgi uthenga wakupaturika kweniso wa utaski wamuyaya kutuliya kuvuma mpaka kuzambwi.
MAZU NGAKUMALIYA NGATALI
Mazu ngakumaliya ngatali ngo nge kukumaliya kwa Mariko 16:8 ntchigaŵa cha Malemba ngakukambirika ndi Chiuta cha. Mazu yanga ngakuti:
9 Yesu wati wayuka pa zuŵa lakwamba la sabata, wangwamba kuwoneke kwaku Mariya wa ku Magadala yo wangumutuzga viŵanda 7. 10 Mariya wa ku Magadala wanguluta ndi kuchikambiya akusambira aku Yesu panyengu yo yiwu amuliyanga. 11 Kweni ŵati ŵavwa kuti Yesu wayuskika kweniso kuti Mariya wa ku Magadala wamuwona, yiwu anguvwana mbwenu cha. 12 Venivi vati vachitika, iyu wanguwoneke kwa akusambira ŵaki ŵaŵi ndipu wangulongozgana nawu munthowa achiluta kumuzi unyaki. 13 Pavuli paki, akusambira ŵenaŵa anguwerere ndi kuchikambiya akusambira anyawu. Kweni pengavi yo wanguvwana. 14 Pati pajumpha nyengu, iyu wanguwoneke kwa akusambira ŵaki 11 pa nyengu yo aryanga chakurya pathebulu, ndipu wanguŵachenya chifukwa chakuti ŵengavi chivwanu ndipuso chifukwa cha kuleka kugomezga vo akusambira anyawu anguŵakambiya kuti amuwona kuti wayuka kwa akufwa. 15 Ndipu iyu wanguŵakambiya kuti, “Lutani mucharu kuti mukapharazgi uthenga wamampha ku ŵanthu wosi. 16 Yo wamuvwana ndi kubatizika, wazamutaskika. Kweni yo wamuleka kuvwana, wazamubayika. 17 Wo amuvwana amuchita vinthu ivi: Atuzgengi viŵanda mwakugwiriskiya ntchitu zina langu, kweniso alongorongi malilimi. 18 Anyamuwengi njoka ndi manja ngawu, kweniso asani ŵamwa vinthu va poyizoni afwengi cha. Yiwu aŵikengi manja ngawu pa ŵanthu wo atama, ndipu ŵanthu wo achirengi.”
19 Pavuli paki, Ambuya Yesu ŵati amaliza kulongoro nawu, angukwera kuchanya ndipu anguchija kujanga lamaryi laku Chiuta. 20 Mwaviyo, yiwu anguchita mwakukoliyana ndi mo Yesu wanguŵakambiya ndipu anguluta kuchipharazga. Vakuziziswa vo yiwu achitanga vingulongo kuti Ambuya aŵawovyanga.
JUNE 11-17
CHUMA CHAKUTULIYA M’MAZU NGAKU CHIUTA | LUKA 1
“Jani Akujiyuyuwa nge Mariya”
(Luka 1:38) Sonu Mariya wangukamba kuti: “Awonani! Nde kapolu munthukazi waku Yehova! Vichitiki kwaku ini mwakukoliyana ndi mazu nginu.” Wati wakamba mazu yanga, mungelu wangutuwapu ndi kumuleka.
“Awonani! Nde Kapolu Munthukazi Waku Yehova!”
12 Chinanga ndi mazuŵa nganu, ŵanthu anandi aziŵa umampha kuti Mariya wangumuka mwakujiyuyuwa kweniso wanguzomera. Iyu wangukambiya Gabiriyeli kuti: “Awonani! Nde kapolu munthukazi waku Yehova! Vichitiki kwaku ini mwakukoliyana ndi mazu nginu.” (Luka 1:38) Kapolu munthukazi wenga mteŵeti wakusika ukongwa ndipu wathembanga mbuyaki kwa umoyu waki wosi. Mariya nayu wajiwonanga viyo ndipu wathembanga Yehova kwa umoyu waki wosi. Iyu waziŵanga kuti wamuvikiliyengi chifukwa Chiuta ngwakugomezgeka ku ŵanthu akugomezgeka kwaku iyu. Waziŵanga so kuti wamutumbikengi wachiyesesa kuphwere udindu wakusuzga wo wangupaskika.—Sumu 18:25.
(Luka 1:46-55) Mariya wangukamba kuti: “Umoyu wangu ukuzga Yehova, 47 ndipu mtima wangu ulekengi cha kukondwa mwaku Chiuta, Mtaski wangu, 48 chifukwa wakumbuka kapolu waki munthukazi wapasi ukongwa. Pakuti kwamba sonu migonezi yosi ya ŵanthu yazamukamba kuti nde wakutumbikika. 49 Chifukwa Wanthazi wandichitiya vinthu vikulu, ndipu zina laki ndakupaturika. 50 Ndipu mu migonezi yosi wachitiya lisungu ŵanthu wo atimuwopa. 51 Iyu wachita vinthu mwanthazi ndi janja laki; ndipu wambininiska ŵanthu a mitima yakujikuzga. 52 Wasisa ŵanthu amazaza pa mipandu yawu ya ufumu ndipu wakweza ŵanthu apasi. 53 Ŵanthu anja waŵagutisa ndi vinthu vamampha ndipu achuma waŵaweza kwambula kanthu. 54 Iyu wawovya mteŵeti waki Isirayeli, ndipu chifukwa cha lisungu laki wamukumbuka 55 kwamuyaya nge mo wangukambiya apapi ŵidu akali, Abrahamu kweniso ŵana ŵaki.”
“Awonani! Nde Kapolu Munthukazi Waku Yehova”
15 Pavuli paki Mariya nayu wangulongoro. Mazu ngo wangukamba ngakusungika umampha m’Bayibolu. (Ŵerengani Luka 1:46-55.) Ngenanga ndingu mazu ngatali ukongwa pa mazu ngosi ngaku Mariya ngo ngakulembeka m’Bayibolu, ndipu ngatitiwovya kuziŵa vinandi vakukwaskana ndi iyu. Mazu yanga ngalongo kuti wenga ndi mtima wakuwonga wachithamika Yehova chifukwa chakumutumbika pakumupaska mwaŵi wakuti wateŵete nge nyina waku Mesiya. Mazu ngo Mariya wangukamba ngakuti Yehova wasiska akujikuzga ndi anthazi kweni watovya akujiyuyuwa ndi akavu wo akhumbisiska kumuteŵete, ngalongo kuti wenga ndi chivwanu chakukho. Ngalongo so kuti wenga munthu wakuziŵa vinthu ukongwa. Viwoneka kuti wanguko mazu nga m’Malemba nga Chiheberi maulendu ngakujumpha 20.
16 Ivi vilongo kuti Mariya walungurukanga m’Mazu Ngaku Chiuta. Iyu wenga wakujiyuyuwa, chifukwa wangukamba maŵanaŵanu ngaki cha, kweni wangukamba mazu ngakutuliya m’Bayibolu. Mwana yo wakuwanga m’moyu mwaki nayu wenga ndi mzimu wenuwu ndipu wanguzikamba kuti: “Vo ndisambiza vangu cha kweni vaku mweniyo wakundituma.” (Yohane 7:16) Nasi tingachita umampha kujifumba kuti: ‘Kumbi ini ndilongo kuti nditumbika ndi kwanja Mazu Ngaku Chiuta? Pamwenga nditanja kweniso kusambiza fundu zangu?’ Mariya wayendiyanga fundu zaku Chiuta.
Kufufuza Fundu Zakuzirwa za M’Bayibolu
(Luka 1:69) Ndipuso watisoske sengwi lautaski munyumba yaku Davidi mteŵeti waki,
nwtsty fundu yakusambiriya pa Luka 1:69
sengwi lautaski: Pamwenga kuti, “mtaski wanthazi.” Mu Bayibolu, kanandi mazu ngakuti sengwi la nyama ngamiya nthazi kweniso kupunda. (1 Samu. 2:1; Sumu 75:4, 5, 10; 148:14) Masengwi ngangamiya so mafumu ndipuso wo alamuliya charu, kaya amampha pamwenga aheni. Kweniso Bayibolu lilongo kuti vo mafumu ngachita pakuthereska ŵanthu viyanana waka ndi kututuzga ŵanthu ndi masengwi. (Mara. 33:17; Danye. 7:24; 8:2-10, 20-24) Pa lemba la Luka 1:69, mazu ngakuti “sengwi lautaski” ngakamba zaku Mesiya yo we ndi nthazi zakutaskiya ŵanthu. Iyu ndiyu mtaski wanthazi.
(Luka 1:76) Kweni yiwi wamwana, wazamudanika kuti mchimi wa Wapachanya Limu, chifukwa wazamudanjiya panthazi paku Yehova kumunozge nthowa zaki,
nwtsty fundu yakusambiriya pa Luka 1:76
wazamudanjiya panthazi paku Yehova: Yohane Mubatizi ‘wangudanjiya panthazi paku Yehova’ chifukwa ndiyu wangukambiya limu vakukwaskana ndi Yesu, yo wamiyanga Awisi kweniso yo wanguza mu zina lawu.—Yoha. 5:43; 8:29; wonani fundu yakusambiriya yakuti Yehova pa lemba lenili.
JUNE 18-24
CHUMA CHAKUTULIYA M’MAZU NGAKU CHIUTA | LUKA 2-3
“Mwaŵana, Kumbi Mutanja Yehova ndi Mtima Wosi?”
(Luka 2:41, 42) Sonu apapi ŵaki anguziŵiliya kuluta ku Yerusalemu chaka chechosi kuchichita phwandu la Pasika. 42 Yesu wati wafika vyaka 12, anguluta so kuchichita phwandu nge mo achitiyanga nyengu zosi.
nwtsty fundu yakusambiriya pa Luka 2:41
apapi ŵaki anguziŵiliya: Dangu lazomerezganga cha kuti anthukazi achitengeku phwandu la Pasika. Kweni chaka chechosi Mariya walutanga ndi Yosefi ku Yerusalemu kuchichita phwandu. (Chitu. 23:17; 34:23) Chaka chechosi, yiwu ayendanga mtunda wa makilomita pafupifupi 300 kuluta ndi kuwe, limoza ndi banja lawu losi.
(Luka 2:46, 47) Sonu pati pajumpha mazuŵa ngatatu, angumusaniya munyumba yakusopiyamu waja pasi mukati mwa asambizi, waŵavwisiyanga ndi kuŵafumba mafumbu. 47 Kweni ŵanthu wosi wo amuvwisiyanga azizwanga ukongwa ndi zeru zaki kweniso mo wamukiyanga mafumbu.
nwtsty fundu zakusambiriya pa Luka 2:46, 47
kuŵafumba mafumbu: Mafumbu ngo Yesu wafumbanga ngapambana ndi mafumbu ngo ŵana afumba asani akhumba waka kuziŵa vinthu vinyaki. Tikamba viyo chifukwa ŵanthu anguzizwa ukongwa ndi mafumbu ngo Yesu wafumbanga. (Luka 2:47) Mazu nga Chigiriki ngo ngafwatulika kuti kufumba mafumbu, nyengu zinyaki ngangang’anamuwa kufumba mafumbu pamwenga kufumbana mafumbu nge mo vijaliya pakuyeruzga milandu. (Mate. 27:11; Mariko 14:60, 61; 15:2, 4; Machi. 5:27) Akulemba mbiri akamba kuti asani phwandu lamala, alongozgi achisopa anyaki ajaliyanga panyumba yakusopiyamu kuti asambizengi ŵanthu pabalaza linyaki likulu la nyumba yakusopiyamu yeniyi. Ŵanthu ajanga pafupi ndi alongozgi achisopa ŵenaŵa ndipu aŵavwisiyanga ndi kuŵafumba mafumbu.
azizwanga ukongwa: Mazu nga Chigiriki ngo ngafwatulika kuti “kuzizwa” pa lemba ili ngangang’anamuwa kuzizwa mwakulutiriya.
(Luka 2:51, 52) Pavuli paki, wangusoka nawu ndi kuwere ku Nazareti ndipu wangulutirizga kujithereska kwaku yiwu. Ndipuso anyina angulutirizga kusunga mwakuphwere mazu ngosi ngenanga mumtima mwawu. 52 Ndipu Yesu wakuwanga mu zeru ndi msinkhu ndipuso Chiuta ndi ŵanthu, amuyanjanga.
nwtsty fundu yakusambiriya pa Luka 2:51, 52
wangulutirizga kujithereska: Pamwenga kuti “kuŵavwiya.” Mazu yanga ngalongo kuti asambizi achisopa anguzizwa ukongwa ndi mafumbu ngakukwaskana ndi Mazu Ngaku Chiuta ngo Yesu wanguŵafumba munyumba yakusopiyamu. Ivi vati vachitika, iyu wanguwere kunyumba ndipu wangulutirizga mbwenu kuŵavwiya apapi ŵaki. Yesu waŵavwiyanga ukongwa apapi ŵaki kuluska mo ŵana anyaki wosi achitiyanga. Venivi vilongo kuti Yesu wangufiska vosi vo vikulembeka mu Dangu laku Mozesi.—Chitu. 20:12; Aga. 4:4.
Kufufuza Fundu Zakuzirwa za M’Bayibolu
(Luka 2:14) “Unkhankhu kuchanya kwaku Chiuta ndipuso chimangu pacharu chapasi pakati pa ŵanthu wo Chiuta wakondwa nawu.”
nwtsty fundu zakusambiriya pa Luka 2:14
ndipuso chimangu pacharu chapasi pakati pa ŵanthu wo Chiuta wakondwa nawu: Mumipukutu yinyaki, lemba ili likulembeka kuti “ndipuso chimangu pacharu chapasi chifukwa Chiuta wakondwa ndi ŵanthu wosi.” Mazu ngenanga ndingu ngasanirika so mu Mabayibolu nganyaki. Kweni mazu nga mu Bayibolu la Charu Chifya ngakoliyana ukongwa ndi vo ve mumipukutu yakali. Mungelu ndiyu wangukamba uthenga uwu ndipu vo wangukamba vilongo kuti mbanthu wosi cha wo Chiuta wakondwa nawu. M’malu mwaki, iyu wang’anamuwanga kuti Chiuta wakondwa ndi ŵanthu wo atimugomezga ndi mtima wosi kweniso wo alondo Mwana waki.—Wonani fundu yakusambiriya yakuti, ŵanthu wo Chiuta wakondwa nawu pa lemba ili.
ŵanthu wo Chiuta wakondwa nawu: Mazu nga Chigiriki ngakuti eu·do·kiʹa ngangakambika so kuti “kwanja; kukondweseka ndi chinthu chinyaki pamwenga kuzomereza.” Mazu ngakuyanana nangu nga Chigiriki ngakuti eu·do·keʹo ndingu ngakugwiriskikiya ntchitu pa Mate. 3:17; Mariko 1:11; ndipuso Luka 3:22 (wonani fundu zakusambiriya pa Mate. 3:17; Mariko 1:11). Malemba yanga ngakonkhoska vo vinguchitika panyengu yo Chiuta wakambanga za Mwana waki wati wabatizika waka. Mwaviyo, mazu nga Chigiriki ngakuti eu·do·keʹo nangu ngang’anamuwa so “kwanja; kukondweseka ndi chinthu chinyaki pamwenga kuzomereza.” Mwakukoliyana ndi venivi, mazu ngakuti “ŵanthu wo Chiuta wakondwa nawu” (an·throʹpois eu·do·kiʹas) ngangang’anamuwa so “ŵanthu wo Chiuta wakondweseka nawu pamwenga kuti wo watiŵayanja.” Mwaviyo, uthenga wo mungelu wangukamba walongonga kuti mbanthu wosi cha wo Chiuta wakondwa nawu. M’malu mwaki, iyu wang’anamuwanga kuti Chiuta wakondwa ndi ŵanthu wo atimugomezga ndi mtima wosi kweniso wo alondo Mwana waki. Chinanga kuti nyengu zinyaki mazu nga Chigiriki ngakuti eu·do·kiʹa ngangang’anamuwa kuti ŵanthu ndiwu akondwa (Aro. 10:1; Afi. 1:15), kweni kanandi ngalongo kuti Chiuta ndiyu wakondwa ndi chinthu chinyaki pamwenga kuti ndiyu wazomereza. (Mate. 11:26; Luka 10:21; Aefe. 1:5, 9; Afi. 2:13; 2 Ate. 1:11) Mazu yanga ngasanirika so pa lemba la Sumu 51:18 mu Bayibolu la Septuagint [50:20, LXX], ndipu ngakamba zaku Chiuta.
(Luka 3:23) Yesu wangwamba ntchitu yaki we ndi vyaka pafufupi 30. Ŵanthu akambanga kuti wenga mwana waku Yosefi, mwana waku Heli,
Kumbi Muziŵa?
Kumbi awisi aku Yosefi ŵenga ayani?
Yosefi yo wagwiranga ntchitu ya ukalipentala ndiyu wenga wisi waku Yesu yo wangumulela. Kumbi awisi aku Yosefi ŵenga ayani? Mbiri ya banja laku Yesu yo yikulembeka mubuku la Mateyu yikamba kuti Yosefi wenga mwana waku Yakobe kweni buku la Luka likamba kuti wenga “mwana waku Heli.” Ntchifukwa wuli malemba yanga ngakamba vakupambana?—Luka 3:23; Mateyu 1:16.
Buku la Mateyu likamba kuti: “Yakobe wangubala Yosefi.” Mazu yanga ngalongo kuti a Yakobe ŵenga awisi chayiwu aku Yosefi. Mateyu wakonkhoskanga mkoka waku Yosefi, kuti wanguwiya m’banja lachifumu laku Davidi. Ndipu ufumu wenuwu unguzipaskika kwaku Yesu, mwana yo wanguleleka ndi Yosefi.
Kweni buku la Luka likamba kuti: “Yosefi [wenga] mwana waku Heli.” Mazu ngakuti, “mwana waku,” ngangang’anamuwa so kuti “mkosanu waku.” Nkhani yakuyanana ndi yeniyi yisanirika so pa Luka 3:27 po pakamba kuti Salatiyeli wenga “mwana waku Neri,” kweni awisi chayiwu ŵenga a Yekoniya. (1 Mikoka 3:17; Mateyu 1:12) Salatiyeli wenga mkosanu waku Neri chifukwa wangutorana ndi mwana waki munthukazi yo zina laki likuzumbulika cha m’Bayibolu. Yosefi nayu wenga “mwana” waku Heli chifukwa wangutorana ndi Mariya mwana munthukazi waku Heli. Mwaviyo, Luka wakonkhoskanga banja lo Yesu wanguwiyamu kuzifika pa anyina chayiwu wo angumubala a Mariya. (Aroma 1:3) Bayibolu likamba za mkoka wa mabanja ngaŵi ngo Yesu wanguwiyamu.
JUNE 25–JULY 1
CHUMA CHAKUTULIYA M’MAZU NGAKU CHIUTA | LUKA 4-5
“Kanani Mayeseru Nge mo Yesu Wanguchitiya”
(Luka 4:1-4) Sonu Yesu wati wazazika ndi mzimu wakupaturika, wangutuwaku ku Yorodani. Iyu wangulongozgeka ndi mzimu muchipululu 2 kwa mazuŵa 40, wachiyeseka ndi Dyaboli. Mu mazuŵa ngeningo wangurya kanthu cha, ndipu mazuŵa ngo ngati ngamala, wanguvwa nja. 3 Sonu Dyaboli wangumukambiya kuti: “Asani ndimwi mwana waku Chiuta, kambiyani mwa uwu kuti usambuki chiŵandi.” 4 Kweni Yesu wangumumuka kuti: “Malemba ngakamba kuti: ‘Munthu wangaja ndi umoyu ndi chiŵandi pe cha.’”
Ŵanaŵaniyani Mtundu wa Munthu yo Mutenere Kuja
8 Satana wangugwiriskiya so ntchitu nyambu yeniyi po wayesanga Yesu muchipululu. Yesu wati waja kwambula kurya mazuŵa 40 musana ndi usiku, Satana wangumuyesa mwakugwiriskiya ntchitu khumbiru lo wenga nalu lachakurya. Iyu wangukamba kuti: “Asani ndimwi mwana waku Chiuta, kambiyani mwa uwu kuti usambuki chiŵandi.” (Luka 4:1-3) Yesu wakhumbikanga kusankha chinthu chimoza pa vinthu viŵi ivi: Chakwamba, wakhumbikanga kukana kugwiriskiya ntchitu nthazi zaki mwakuziziswa kuti wamaliski nja yo wenga nayu. Chachiŵi wakhumbikanga kuzomerezga kuti wazigwiriskiyi ntchitu. Yesu waziŵanga kuti wakhumbikanga cha kugwiriskiya ntchitu nthazi zaki mwambula kwenere kuti wafiski vo wakhumbanga. Chinanga kuti wenga ndi nja, ubwezi waki ndi Yehova ndiwu wenga wakukhumbika ukongwa kuluska kumaliska nja. Yesu wangumuka kuti: “Malemba ngakamba kuti: ‘Munthu wangaja ndi umoyu ndi chiŵandi pe cha.’”—Luka 4:4.
(Luka 4:5-8) Sonu Dyaboli wangumukweza pachanya ndipu wangumulongo maufumu ngosi nga pacharu chapasi mu kanyengu kamanavi. 6 Ndipu Dyaboli wangumukambiya kuti: “Ndikupaskeningi mazaza pa maufumu ngosi ngenanga ndi unkhankhu waki chifukwa ngakupaskika kwaku ini ndipu nditingapereka ku munthu weyosi yo ndakhumba. 7 Asani mungandisopa kamoza pe, vosi ivi viŵengi vinu.” 8 Yesu wangumumuka kuti: “Malemba ngakamba kuti, ‘Yehova Chiuta waku ndiyu utenere kumusopa, ndipu iyu pe ndiyu utenere kumuchitiya uteŵeti wakupaturika.’”
Ŵanaŵaniyani Mtundu wa Munthu yo Mutenere Kuja
10 Nanga pa nkhani yaku Yesu? Satana “wangumulongo [Yesu] maufumu ngosi nga pacharu chapasi mu kanyengu kamanavi. Ndipu Dyaboli wangumukambiya kuti: ‘Ndikupaskeningi mazaza pa maufumu ngosi ngenanga ndi unkhankhu waki.’” (Luka 4:5, 6) Yesu wanguwona maufumu chayingu cha kweni chenga chiwona cha unkhankhu wa maufumu ngosi ndipu Satana waŵanaŵananga kuti Yesu wakopekengi ndi unkhankhu wenuwu. Satana wangukamba mwambula soni kuti: “Asani mungandisopa kamoza pe, vosi ivi viŵengi vinu.” (Luka 4:7) Yesu wangukana kuchita vo Satana wakhumbanga. Iyu wangumuka mwaliŵi kuti: “Malemba ngakamba kuti, ‘Yehova Chiuta waku ndiyu utenere kumusopa, ndipu iyu pe ndiyu utenere kumuchitiya uteŵeti wakupaturika.’”—Luka 4:8.
(Luka 4:9-12) Ndipu Dyaboli wangumutole ku Yerusalemu, wangumuŵika pachanya pa mpanda wa panyumba yakusopiyamu. Ndipu wangumukambiya kuti: “Asani ndimwi mwana waku Chiuta, jiponyeni pasi kutuwa panu, 10 chifukwa Malemba ngakamba kuti: ‘Walamulengi angelu ŵaki kuti azikuvikiliyeni,’ 11 ndipu ‘Azakukunyamuwani ndi manja ngawu kuti phazi linu lileki kugunyuwa mwa.’” 12 Yesu wangumumuka kuti: “Malemba ngakamba so kuti: ‘Ungamuyesanga cha Yehova Chiuta waku.’”
nwtsty vidiyo
Pachanya pa Mpanda wa Nyumba Yakusopiyamu
Satana watenere kuti wangumukweza nadi Yesu ‘pachanya [pamwenga kuti, “pasongu”] pa mpanda wa nyumba yakusopiyamu’ ndipu wangumukambiya kuti wajiponyi pasi. Kweni malu chayingu ngo Yesu watenere kuti wangumapu ngaziŵika cha. Mazu ngakuti nyumba yakusopiyamu ngo ngakambika pa lemba ili ngakamba za nyumba yakusopiyamu yosi yamphumphu. Mwaviyo, Yesu watenere kuti wanguma pakona lakumwera, chakuvuma (1) panyumba yakusopiyamu yeniyi. Pamwenga wanguma pakona linyaki. Asani Yesu wangujiponya nadi kutuwa mumalu ngenanga kwambula kuwovyeka ndi Yehova, watingi wafwiyengi penipo.
Ŵanaŵaniyani Mtundu wa Munthu yo Mutenere Kuja
12 Mwakupambana ndi Eva, Yesu wangulongo kuti wenga wakujiyuyuwa ukongwa! Satana wanguyesa so kunyenga Yesu munthowa yinyaki kweni iyu wangukana kuchita vinthu vo anyaki atingi azukumengi navu kweniso vo vatingi viyesengi Chiuta. Kuchita viyo kwatingi kuŵengi kujikuzga. Mwaviyo, Yesu wangumuka mwakuvwika umampha ndipuso mwambula kubisa kuti: “Malemba ngakamba so kuti: ‘Ungamuyesanga cha Yehova Chiuta waku.’”—Ŵerengani Luka 4:9-12.
Kufufuza Fundu Zakuzirwa za M’Bayibolu
(Luka 4:17) Sonu angumupaska mpukutu wa mchimi Yesaya ndipu wangujula mpukutu wo ndi kusaniya po pakulembeka kuti:
nwtsty fundu yakusambiriya pa Luka 4:17
mpukutu wa mchimi Yesaya: Mpukutu waku Yesaya wo ungusanirika mu Nyanja Yakufwa we ndi vigaŵa 17 vakubatikizana ndipu ngutali kujumpha mamita 7 (24 ft) kweniso we ndi madanga 54. Mpukutu wo agwiriskiyanga ntchitu musinagogi ku Nazareti nawu utenere kuti wenga utali nge wenuwu. Chifukwa chakuti mumipukutu yakali mwengavi machaputala ndi mavesi, Yesu wakhumbikanga kupenja yija mazu ngo wakhumbanga kuti waŵerengi. Chinanga kuti venga viyo, Yesu wangusaniyapu mbwenu po pangulembeka mazu nga uchimi ngenanga. Venivi vilongo kuti iyu wangaziŵanga umampha ukongwa Mazu Ngaku Chiuta.
(Luka 4:25) Mwakuyeruzgiyapu, nditikuneneskiyani kuti: Mwenga vyoko vinandi mu Isirayeli mu mazuŵa ngaku Eliya pa nyengu yo kuchanya kungujalika kwa vyaka vitatu ndi myezi 6, ndipu mucharu chosi mwenga nja yikulu ukongwa.
nwtsty fundu yakusambira pa Luka 4:25
kwa vyaka vitatu ndi myezi 6: Lemba la 1 Ŵakaro. 18:1, lilongo kuti Eliya wangukamba kuti chilala chimalengi “muchaka chachitatu.” Mwaviyo, ŵanthu anyaki akamba kuti vo vikambika pa 1 Ŵakaronga vipambana ndi vo Yesu wangukamba. Kweni Malemba nga Chiheberi ngakambapu cha kuti chilala chingumala vyaka vitatu vechendakwani. Viwoneke limu kuti mazu ngakuti “muchaka chachitatu” ngakamba za nyengu yo Eliya wangukambiya Ahabu kakwamba kuti kuŵengi chilala. (1 Ŵakaro. 17:1) Eliya watenere kuti wangukamba ivi chihanya chati chayambapu kali. Kanandi chihanya chaŵangaku kwa myezi 6, kweni yapa chingujumphisa kuluska mo chachitiyanga nyengu zosi. Kweniso, Eliya wachikumana ndi Ahabu kachiŵi “muchaka chachitatu,” ndipu chilala chechendamali, kweni chinguzimala pa nyengu yo motu wakutuliya kwaku Yehova unguwotcha sembi yaku Eliya pa Phiri la Karmele. (1 Ŵakaro. 18:18-45) Mwaviyo, mphakuvwika kukamba kuti mazu ngaku Yesu nga pa Luka 4:25 kweniso vo muvurwa waki wangulemba pa Yako. 5:17 vikoliyana ukongwa ndi nyengu yo yikambika pa 1 Ŵakaro. 18:1.