Malifalensi nga Nkhani za Unganu wa Umoyu Widu Wachikhristu Ndipuso Uteŵeti
JANUARY 6-12
CHUMA CHAKUTULIYA MU MAZU NGAKU CHIUTA | CHIYAMBO 1-2
“Yehova Walenga Vamoyu Pacharu Chapasi”
it-1 527-528
Chilengedu
Pa Zuŵa Lakwamba, Chiuta wangukamba kuti, “Kuŵi ukweru.” Wati wakamba mazu yanga, ukweru ungwamba kuwoneka mumitambu chinanga kuti vinthu vo vaperekanga ukweru wenuwu vawonekanga cha. J. W. Watts wangukamba kuti: “Ukweru ungwamba kuŵaku kamanakamana.” (Chiya. 1:3, A Distinctive Translation of Genesis) Venivi vilongo kuti ukweru waŵalanga kamanakamana. Chiuta wangupambanisa pakati pa ukweru ndi mdima. Ukweru wanguwudana kuti Musana ndipu mdima wanguwudana kuti Usiku. Venivi vilongo kuti charu chazunguliyanga pamalu ngamoza chichizunguliya so lumwi, kuti vigaŵa viŵi vacharu, chakumulenji ndipuso chakumazulu, visinthanengi nyengu, chinyaki musana chinyaki usiku.—Chiya. 1:3, 4.
Pa Zuŵa Lachiŵi, Chiuta wangupambanisa “pakati pa maji ndi maji.” Venivi vinguchitiska kuti paŵi mlengalenga. Maji nganyaki ngangujaliya pacharu chapasi, ndipu nganyaki nganandi ukongwa ngangukwere kuchanya mwakuti pakatikati panguja mlengalenga. Chiuta wangudana mlengalenga wenuwu kuti Kuchanya. Kuchanya ko tikamba yapa nkhuchanya ko kwe nyenyezi ndi mapulaneti nganyaki cha. Kweni tikamba mlengalenga wo wenga pakatikati pa maji ngo ngenga kuchanya ndi charu chapasi.—Chiya. 1:6-8; wonani pamutu wakuti EXPANSE.
Pa Zuŵa Lachitatu, maji nga pacharu chapasi nganguwungana pamoza chifukwa cha nthazi zakuziziswa zaku Chiuta. Venivi vinguchitiska kuti mtunda uwoneki, ndipu Chiuta wangudana mtunda wenuwu kuti Charu Chapasi. Pa zuŵa lenili so Chiuta wanguchitiska kuti charu chiyambi kume uteka, vakume vakupasa mbewu, kweniso vimiti vakupasa vipasu. Vinthu venivi vikuŵaku waka mwangozi cha kweniso vikuchita kusambuka cha. Vakume va magulu ngosi ngatatu ngenanga vikupangika munthowa yakuti vibalengi mbewu zinyaki mwakukoliyana ndi “mtundu” waki.—Chiya. 1:9-13.
it-1 528 ¶5-8
Chilengedu
Wonani kuti pa Chiyambo 1:16, mazu nga Chiheberi ngakuti ba·raʼʹ ngo ngang’anamuwa kuti “kulenga” ngakugwiriskikiya ntchitu cha pa lemba ili. Mumalu mwaki, mazu nga Chiheberi ngakuti ʽa·sahʹ, ngo ngang’anamuwa “kupanga” ndingu ngakugwiriskiya ntchitu. Pa lemba la Chiyambo 1:1 pe mazu ngakuti “kuchanya.” Kuchanya kwenuku kusazgapu lumwi, mwezi ndi nyenyezi ndipu venivi vilongo kuti vinthu ivi ndipu valengeka kali Zuŵa Lachinayi lechendakwani. Kweni pa zuŵa lachinayi lenili, Chiuta wanguchitiska kuti vinthu vakuchanya venivi vije pachanya pa mlengalenga kuti viperekengi umampha ukweru pacharu chapasi. Mazu ngakuti “Chiuta wanguviŵika mumlengalenga kuti viŵalengi pacharu,” ngalongo kuti pa nyengu iyi vinthu vo vaperekanga ukweru vingwamba kuwoneka umamphaumampha pacharu kutuliya kuchanya. Kweniso, vinthu vakumbulikiya venivi venga vakuziŵiya “nyengu, mazuŵa, ndi vyaka.” Pati pajumpha nyengu, vinthu venivi vingwamba kuwovya ŵanthu munthowa zakupambanapambana.—Chiya. 1:14.
Pa Zuŵa Lachikhondi, Chiuta wangulenga vinthu vamoyu vakwamba, kupatuwaku ŵanthu. Venivi vilongo kuti Chiuta wangulenga waka chamoyu chimoza pe cha. Vilongo so kuti vamoyu vosi vikuchita kusambuka kutuliya ku chamoyu chimoza cha. Kweni mitundu yakupambanapambana ya vamoyu yinguŵaku chifukwa cha nthazi zaku Chiuta. Bayibolu likamba kuti: “Chiuta wangulenga vamoyu vikuluvikulu va munyanja ndi vamoyu vosi vo vitenda kweniso kusambira mumaji, mwakukoliyana ndi mitundu yaki. Wangulenga so vamoyu vosi vamapapa vo viphululuka, mwakukoliyana ndi mitundu yaki.” Chiuta wangukondwa ndi vinthu vo wangupanga ndipu wanguvitumbika. Mu mazu nganyaki tingakamba kuti wanguvikambiya kuti “vije vinandi.” Vamoyu venivi vatingi vitondekengi cha kuja vinandi, chifukwa Chiuta wanguvilenga munthowa yakuti vibalengi “mwakukoliyana ndi mitundu yaki.”—Chiya. 1:20-23.
Pa Zuŵa la Nambala 6, “Chiuta wangupanga vinyama vamudondu mwakukoliyana ndi mitundu yaki, vinyama vakuŵeta mwakukoliyana ndi mitundu yaki, ndipuso vamoyu vinyaki vosi vakukwaŵa mwakukoliyana ndi mitundu yaki.” Vinyama vosi venivi Chiuta wanguviwona kuti vamampha, nge mo wanguwone vinthu vinyaki vosi vo wangulenga kuti venga umampha.—Chiya. 1:24, 25.
Chakukumaliya kwa zuŵa la nambala 6 lakulenge vinthu, Chiuta wangulenga chamoyu cha mtundu unyaki wasonu. Chamoyu ichi chenga chakuzirwa ukongwa kuluska vinyama, kweni chenga chakusika pakuyeruzgiya ndi angelu. Chamoyu ichi ndi munthu. Munthu mwenuyu wangulengeka muchikozgu chaku Chiuta. Lemba la Chiyambo 1:27 likonkhoska waka mwakudumuwa kuti, “[Chiuta] wangulenga munthulumi ndi munthukazi.” Kweni nkhani yakuyanana ndi yeniyi yo yisanirika pa Chiyambo 2:7-9 ndiyu yikonkhoska vinthu chayivu vo vinguchitika pakulenga munthu. Lemba ili lilongo kuti Yehova Chiuta wangupanga munthu kutuliya ku dongu ndipu wangumuphutiya mvuchi waumoyu mumphunu zaki. Chiuta wati wachita ivi, munthu yo wanguja wamoyu. Pavuli paki Chiuta wangumuŵika mu paradayisu kuti wajengi mwenimo kweniso mwenga vakurya vakuti waryengi. Yapa tawona kuti Yehova wangugwiriskiya ntchitu vinthu vo wangulenga pakwamba kuti wapangiyi munthu. Ndipu wati wamulenga, Chiuta wangulenga so munthukazi mwakugwiriskiya ntchitu mbaŵala yimoza yaku Adamu. (Chiya. 2:18-25) Mwaviyo, ŵanthu anguja “mtundu” wakukwana munthukazi wati walengeka.—Chiya. 5:1, 2.
Kufufuza Fundu Zakuzirwa za mu Bayibolu
w15 6/1 5
Mo Sayansi Yitititovye
Kumbi pajumpha nyengu yitali wuli kutuliya po charu ndipuso chilengedu chosi vikulengeke?
Asayansi akamba kuti charu chapasi chikujaku vyaka pafufupi 4 biliyoni vo vajumpha. Akamba so kuti chilengedu chikujaku vyaka pafufupi 13 pamwenga 14 biliyoni vo vajumpha. Kweni Bayibolu likamba cha chaka cho chilengedu chikupangikiya. Ndipuso palivi mu Bayibolu po palongo kuti charu ichi chajaku waka vyaka masauzandi ngamanavi. Vesi lakwamba mu Bayibolu likamba kuti: “Pakwamba Chiuta wangulenga kuchanya ndi charu chapasi.” (Chiyambo 1:1) Mwaviyo, vo asayansi akamba kuti charu kweniso chilengedu vikujaku kali ukongwa vauneneska.
it-2 52
Yesu Khristu
Wenga Mlengi Munyaki Cha. Fundu yakuti Mwana wangugwiraku ntchitu yakulenga vinthu ndi Awisi ying’anamuwa kuti nayu wenga Mlengi cha. Mazaza ngosi ngakulenge vinthu ngatuwanga kwaku Chiuta kuziya mu mzimu waki, pamwenga kuti nthazi zaki. (Chiya. 1:2; Sumu 33:6) Kweniso chifukwa chakuti Yehova ndiyu Chisimi cha umoyu wewosi, vakulengeka vosi vamoyu, kaya vakuwoneka ndi masu pamwenga cha, vosi vikulengeka ndi iyu. (Sumu 36:9) Mwaviyo, nge mo tawone, Yesu wenga Mlengi cha pakuyija kweni Yehova yo ndi Mlengi wamugwiriskiyanga waka ntchitu. Yesu mweneku wangukamba kuti Chiuta ndiyu wangulenga vinthu vosi, mwakukoliyana ndi vo Malemba ngosi ngakamba.—Mate. 19:4-6; wonani pamutu wakuti CREATION.
JANUARY 13-19
CHUMA CHAKUTULIYA MU MAZU NGAKU CHIUTA | CHIYAMBO 3-5
“Vinthu Viheni vo Vinguchitika Chifukwa cha Boza Lakwamba”
Khumbu Laku Yehova Lifiskikengi!
9 Satana Dyaboli, wangupusisa Heva mwakugwiriskiya ntchitu njoka kuti waleki kuvwiya Yehova. (Ŵerengani Chiyambo 3:1-5; Chivu. 12:9.) Vo iyu wangukamba vingulongo kuti ŵana aku Chiuta a pacharu chapasi akanizikanga kurya “vipasu va muchimiti chechosi cha mumunda.” Venga nge kuti Satana wakamba kuti: ‘Mung’anamuwa kuti mungachita cha vo mukhumba?’ Iyu wangukamba boza lakuti: “Kufwa, mufwengi cha.” Satana wanguchitiska kuti Heva wagomezgi kuti wakhumbikanga cha kuvwiya Chiuta ndipu wangumukambiya kuti: “Chiuta waziŵa kuti zuŵa lo mwazamuryiya chipasu cha muchimiti chenichi, masu nginu ngazamujulika.” Satana wang’anamuwanga kuti Yehova wakhumbanga cha kuti yiwu aryi chipasu cho, chifukwa chakuti asani angurya, atingi ajengi ndi zeru zapade. Pavuli paki, Satana wangukamba so boza lakuti: ‘Muyananengi ndi Chiuta ndipu muziŵengi chamampha ndi chiheni.’
w00 11/15 25-26
Vo Tisambira ku Banja Lakwamba
Kumbi vingulembeke limu kuti Heva wazamubuda? Awa. Yeruzgiyani kuti yimwi ndimwi Heva. Vo chinjoka chingukamba venga vakupambana ukongwa ndi vo Chiuta kweniso Adamu angukamba. Kumbi mungavwa wuli asani munthu munyaki wachilendu wasuska munthu munyaki yo mutimuyanja ndi kumugomezga? Yapa Heva watingi wamususkengi Satana, watingi walongongi kuti wakoliyana nayu cha, watingi wakwiyengi ukongwa, kweniso watingi wakanengi ndi kumuvwisiya viyo. Kweniso watingi wajifumbengi dankha kuti, Kumbi njoka ye ndi mazaza wuli kuti yikayikiyi vo Chiuta kweniso mulumu waki angukamba? Asani Heva watumbikanga mulumu waki nge mutu, watingi wafumbengi dankha ulongozgi wechendasankhi vakuchita. Venivi ndivu nasi tikhumbika kuchita. Titenere kufumba dankha ulongozgi asani tavwa nkhani yeyosi yo yipambana ndi vo Chiuta wakamba. Kweni Heva wangugomezga vo Wakunyenga wangukamba. Venivi vilongo kuti iyu wakhumbanga kuti Satana ndiyu wamusankhiyengi pakati pa chamampha ndi chiheni. Heva wangunyengeka chifukwa cha kuŵanaŵaniya ukongwa vo Satana wangukamba. Iyu wangunanga ukongwa kuchita viyo chifukwa wakhumbikanga kuvituzgamu liŵi mumaŵanaŵanu ngaki vinthu vaboza venivi, pamwenga wakhumbikanga dankha kukambiskana nkhani iyi ndi mulumu waki nge mutu!—1 Akorinto 11:3; Yakobe 1:14, 15.
Adamu Wanguvwiya Muwolu Waki
Pati pajumpha kanyengu kamanavi, Heva nayu wangunyengere Adamu kuti wabudi. Kumbi tingakukonkhoska wuli kuthera kwaku Adamu kwambula ndi kukambaku so cha? (Chiyambo 3:6, 17) Yapa Adamu wangusoŵa chakuchita kuti wagomezgekengi kwaku yani. Kumbi iyu watingi wavwiyengi Mlengi waki yo wangumupaska chechosi kusazgiyapu muwolu waki Heva yo wamuyanjanga? Asi wakhumbikanga kufumba dankha ulongozgi kwaku Chiuta kuti waziŵi vo wangachita? Pamwenga wakhumbikanga kukoliyana ndi muwolu waki? Adamu waziŵanga umampha kuti vo muwolu waki wakhazganga kuti vichitikengi asani warya chipasu chakukanizgika venga vaboza. Pa nkhani yeniyi, wakutumika Paulo wangulemba kuti: “Adamu wangunyengeka cha, kweni munthukazi ndiyu wangunyengeka ndipu wanguja wakubuda.” (1 Timote 2:14) Mwaviyo, viwoneke limu kuti Adamu wanguleke dala kuvwiya Yehova. Iyu wawopanga kuti walekanengi ndi muwolu waki. Mantha ngenanga ngenga ngakulu ukongwa kuluska chivwanu cho wenga nachu kuti Chiuta wanganozga so vinthu.
w12 9/1 4 ¶2
Kumbi Chiuta Wawona Kuti Anthukazi Mbakusika?
Kumbi Chiuta wakuŵatemba anthukazi?
Awa. Mumalu mwaki, “njoka yakali ukongwa yo yidanika kuti Dyaboli,” ndiyu ‘yikutembeka’ ndi Chiuta. (Chivumbuzi 12:9; Chiyambo 3:14) Chiuta wati wakamba kuti Adamu ‘wazamulamuliya’ muwolu waki, wang’anamuwanga kuti anthulumi awonengi awolu ŵawu nge akapolu cha. (Chiyambo 3:16) Mumalu mwaki, Chiuta wakambiyanga waka limu masuzgu ngo ngazamuŵapu chifukwa cha ubudi wo banja lakwamba linguchita.
w04 1/1 29 ¶2
Fundu Zikulu za Mubuku la Chiyambo—Chigaŵa Chakwamba
3:17—Kumbi dongu lingutembeka wuli, nanga linguja lakutembeka kwa nyengu yitali wuli? Kutembeka kwa dongu kwang’anamuwanga kuti kulima kujengi kwakusuzga ukongwa. Kulima kwenga kwakusuzga nadi chifukwa charu chingwamba kume minga ndi vakume vinyaki vakukozganaku ndi vinthembwi. Mphapu yaku Adamu ndiyu yingwamba kukumana ndi suzgu yeniyi. Ndichu chifukwa chaki awisi aku Nowa a Lameki angukamba za “ntchitu yakuŵaŵisa manja . . . chifukwa cha kulima dongu lo Yehova wangulitemba.” (Chiyambo 5:29) Pavuli pa Chigumula, Yehova wangutumbika Nowa ndi ŵana ŵaki anthulumi ndipu wanguŵakambiya kuti wakhumba kuti azazi charu chosi chapasi. (Chiyambo 9:1) Ivi vilongore limu kuti thembu laku Chiuta lakukwaskana ndi dongu lingumaliya penapa.—Chiyambo 13:10.
it-2 186
Vakuŵaŵa va Pakubala
Masuzgu ngangwamba kuwoneka nadi pa nyengu yakubala. Heva wati wabuda ŵaka, Chiuta wangumukambiya limu vinthu vo vatingi vizichitikengi pakubala chifukwa cha ubudi. Asani Heva wangulutirizga kuja wakugomezgeka, Chiuta nayu watingi walutirizengi kumutumbika ndipu watingi wakondwengi ukongwa pakubala. Tikamba viyo chifukwa “vitumbiku vaku Yehova vichitiska kuti munthu wakhupuki ndipu wasazgiyapu urwirwi cha.” (Nthanthi 10:22) Chifukwa chakuti tosi te akubuda, munthukazi weyosi sonu wasuzgika pakubala. Ndichu chifukwa chaki Chiuta wangukamba kuti (kanandi vinthu vo Chiuta wavizomereza ŵaka kuti vichitiki, ŵanthu atamba kuviwona nge kuti iyu ndiyu wativichitiska): “Ndisazgiyengeku vakuŵaŵa asani we ndi nthumbu ndipu wazamukuvwa vakuŵaŵa pakubala.”—Chiya. 3:16.
Kufufuza Fundu Zakuzirwa za mu Bayibolu
it-2 192 ¶5
Lameki
Ndakatulu yo Lameki wangukambiya awolu ŵaki (Chiya. 4:23, 24) yilongo vinthu vankhaza vo vengaku mu nyengu yaki. Lameki wangukamba ndakatulu yakuti: “Vwani mazu ngangu, yimwi awolu aku Lameki; vwiyani vo ndikhumba kukukambiyani: Ndabaya munthu chifukwa chakuti wandipweteka, ndamubaya nadi mnyamata chifukwa chakuti wandipuma. Asani munthu yo wabayengi Kayini wawezekiyengi maulendu 7, ndikuti munthu yo wabayengi Lameki wawezekiyengi maulendu 77.” Viwoneka kuti yapa Lameki wajivikiliyanga kuti wangubaya munthu mwadala cha nge mo wanguchitiya Kayini. Mwaviyo, ndakatulu yaki yenga nge pemphu lakuti wavikiliriki ku munthu weyosi yo wangakhumba kumuweze chifukwa cha kubaya munthu yo wangumuyukiya.
it-1 338 ¶2
Kunyoza Chiuta
“Kudaniya pa zina laku Yehova” ko kungwamba mu nyengu yaku Enosi Chigumula chechendachitiki, kutenere kuti kwachitikanga munthowa yambula kwenere. Tikamba viyo chifukwa tikayika cha kuti Abelu wasopanga Chiuta mwakugwiriskiya ntchitu zina lenili lakuti Yehova. (Chiya. 4:26; Ahe. 11:4) Akaswiri anyaki a Bayibolu akamba kuti kudaniya pa zina laku Chiuta ko kukambika pa lemba ili kulongo kuti ŵanthu anyaki kweniso achiuta anyaki apaskikanga zina lakuti Yehova. Asani venga nadi viyo ndikuti anyozanga Chiuta.—Wonani pamutu wakuti ENOSH, ENOS.
JANUARY 20-26
CHUMA CHAKUTULIYA MU MAZU NGAKU CHIUTA | CHIYAMBO 6-8
“Wanguchita Nadi Viyo”
Jani ndi Chivwanu Kweniso Akuvwiya nge Nowa, Daniyeli ndi Yobu
4 Masuzgu ngo Nowa wangukumana nangu. Ŵanthu ŵenga aheni ukongwa mu nyengu yaku Enoki, ambuyaki aku Nowa. Ŵanthu yaŵa ‘akambanga viheni’ vaku Yehova. (Yuda 14, 15) Mucharu mwenga nkhaza zinandi mwakuti munyengu yaku Nowa, “charu chinguzaza ndi nkhaza.” Angelu aheni angusintha kuja ŵanthu ndipu angubala ŵana ankhaza ukongwa. (Chiya. 6:2-4, 11, 12) Kweni Nowa wenga wakupambana ndi ŵanthu yaŵa. “Nowa wanguyanjika ndi Yehova. . . . Wenga wambula kalema pakati pa ŵanthu wo ŵengaku mu nyengu yaki. Nowa wayendanga ndi Chiuta wauneneska.”—Chiya. 6:8, 9.
“Wayendanga ndi Chiuta Wauneneska”
Ntchitu yakukhoma chingaraŵa yinguto vyaka vinandiku, panyaki vyaka 40 pamwenga 50. Yiwu akhumbikanga kutema vimiti, kuvipikita, kuguguza mikoku ndi kuvilumikiza pamoza. Chingaraŵa chakhumbikanga kuja chavigaŵa vitatu vakuyerekana. Chakhumbikanga so kuja ndi vipinda kweniso khomu mumphepeti mwaki. Viwoneka kuti chingaraŵa ichi chenga ndi mawindu muchanya ndipuso chenga chalibanda kuti maji ngawengi umampha pasi.—Chiyambo 6:14-16.
w11 9/15 18 ¶13
Tchimbiyani Maphara Mwakukunthiyapu
13 Ntchinthu wuli cho chinguwovya ateŵeti aku Yehova yaŵa kuti awini maphara? Wonani vo Paulo wangulemba vakukwaskana ndi Nowa. (Ŵerengani Aheberi 11:7.) Nowa ‘wenga wechendachiwonepu’ “chigumula cha maji pacharu chapasi cho [chatingi] chinangengi vamoyu vosi.” (Chiya. 6:17) Pa nyengu iyi ndipu chigumula chechendachitikepu. Chinanga kuti venga viyo, Nowa wakayikanga cha kuti chingachitika. Chifukwa wuli? Chifukwa chakuti wenga ndi chivwanu kuti Yehova wangatondeka cha kufiska vosi vo wakamba. Nowa wangudinginyikapu cha kuti Chiuta wamupaska ntchitu yakusuzga ukongwa. Mumalu mwaki, “wanguchita nadi viyo.” (Chiya. 6:22) Tiyeni tiŵanaŵaniyi dankha vo Yehova wangukambiya Nowa kuti wachiti. Iyu wangumukambiya kuti wakhomi chingaraŵa, waserezi vinyama muchingaraŵa, waserezemu so vakurya va ŵanthu kweniso nyama, wapharazgi uthenga wa cheruzgu kweniso kuti wawovyi banja laki kuti lije paubwezi wamampha ndi Chiuta. Chenga chinthu chipusu cha kuti wachiti “nadi viyo.” Kugomezgeka kwaku Nowa kweniso kukunthiyapu kwaki kunguwovya kuti iyu ndi banja laki ataskiki ndipu Chiuta wanguŵatumbika.
Kufufuza Fundu Zakuzirwa za mu Bayibolu
w04 1/1 29 ¶7
Fundu Zikulu za Mubuku la Chiyambo—Chigaŵa Chakwamba
7:2—Kumbi Nowa wapambanisanga wuli pakati pa nyama zakufipiskika ndi zambula kufipiskika? Viwoneka kuti Nowa wapambanisanga nyama zakufipiskika ndi zambula kufipiskika mwakutole zo zaperekekanga sembi pa nyengu yo, mumalu mwakwende fundu yakuti ŵanthu angarya nyama iyi pamwenga cha. Chigumula chechendachitiki, ŵanthu aryanga cha nyama. Mazu ngakuti nyama “zambula kufipiskika” kweniso ngakuti “zakufipiskika” pa nkhani yachakurya ngangwamba kugwira ntchitu pa nyengu yo ŵanthu ayendiyanga Dangu laku Mozesi, ndipu venivi vingumala Dangu laku Mozesi lati laleka kugwira ntchitu. (Machitidu 10:9-16; Aefeso 2:15) Viwoneke limu kuti Nowa waziŵanga umampha nyama zo zenga zakwenere kuperekeka sembi kwaku Yehova. Iyu wati watuwa ŵaka muchingaraŵa, “wanguzenge Yehova jotcheru ndipu wangutopu zinyaki mwa nyama zosi zambula kufipiskika ndi vamoyu vosi vakuphululuka mude vambula kufipiskika ndipu wanguvipereka sembi zakotcha pajotcheru.”—Chiyambo 8:20.
w04 1/1 30 ¶1
Fundu Zikulu za Mubuku la Chiyambo—Chigaŵa Chakwamba
7:11—Kumbi maji ngo nganguzaza charu chapasi pa nyengu ya Chigumula ngangutuliya pani? Pa zuŵa lachiŵi lakulenge vinthu, pa nyengu yo Chiuta wangupangiya “mlengalenga,” “pasi pa mlengalenga” penga maji kweniso “pachanya pa mlengalenga” penga so maji. (Chiyambo 1:6, 7) Maji ngo ngenga “pasi pa mlengalenga” ngenga kali pacharu chapasi. Maji ngo ngenga “pachanya pa mlengalenga” ndingu ngangukwere kuchanya, ndipu ngangupanga “visimi va ndimba yikulu ya maji.” Mwaviyo, maji ngenanga ngo ngangukwere kuchanya ndingu nganguwiya pacharu chapasi mu nyengu yaku Nowa.
JANUARY 27–FEBRUARY 2
CHUMA CHAKUTULIYA MU MAZU NGAKU CHIUTA | CHIYAMBO 9-11
“Charu Chosi Chenga ndi Chineneru Chimoza”
it-1 239
Babiloni Mukulu
Vinthu vo Babiloni wa mu Nyengu Yakali Waziŵikanga Navu. Nyengu yo azengiyanga tawuni ya Babiloni mu Dambu la Shinara ndiyu so azengiyanga Chinyumba Chitali cha ku Babele. (Chiya. 11:2-9) Ŵanthu wo azenganga chinyumba chitali chenichi kweniso tawuni yeniyi akhumbanga ŵaka “kujipangiya zina” mumalu mwakukweza zina laku Chiuta. Kafufuku walongo kuti vinyumba vitalivitali vo ŵanthu yaŵa azenganga ku Babiloni wakali kweniso mumalu nganandi ku Mesopotamia kuti asopiyengemu vitenere kuti vazengekanga mwakutole chinyumba chitali ukongwa cho chinguzengeka pakwamba. Vo Yehova Chiuta wanguchita kuti watimbanyizgi ntchitu yakuzenga chinyumba chakusopiyamu chenichi vilongole limu kuti iyu watinkhanga kusopa kwaboza ko ŵanthu yaŵa angwambisa. Ndichu chifukwa chaki zina la tawuni yakali yeniyi lakuti Babele ling’anamuwa “Kutimbanyizga,” ndipu zina lenili muchineneru cha Chisumeri (Ka-dingir-ra) kweniso muchineneru cha Akaldiya (Bab-ilu) ling’anamuwa kuti “Geti laku Chiuta.” Mwaviyo, ŵanthu wo ajanga mutawuni yeniyi akulisinthaku kamanavi zina la tawuni iyi kuti lileki kuyanana ndi zina la Chinyumba chitali chakwamba cho Chiuta wanguchikana. Kweni chinanga kuti veviyo, zina lasonu la tawuni yeniyi leche kuvwika mbwenu lachisopa chakali.
it-2 202 ¶2
Chineneru
Buku la Chiyambo likonkhoska vo vinguchitika pavuli pa Chigumula. Mabanja nganyaki ngangukoliyana kuti ngazengi chinyumba chitali kuti ajengi mwenimo. Ivi venga vakususkana ndi vo Chiuta wangukambiya Nowa ndi ŵana ŵaki. (Chiya. 9:1) Mumalu mwakuti azazi charu chapasi, yiwu angwamba kukambiya ŵanthu kuti azengi waka chinyumba chitali kuti wosi ajengi mwenimo. Yiwu angwamba kuzenga chinyumba chenichi ku Dambu la Shinara ku Mesopotamia. Viwoneke so limu kuti chinyumba chenichi ndichu chatingi chijengi likulu la chisopa chawu.—Chiya. 11:2-4.
it-2 202 ¶3
Chineneru
Chiuta Wanthazizosi wangutimbanyizga ntchitu ya ŵanthu akujikuzga ŵenaŵa kuti aleki kukoliyana pakugwira ntchitu yeniyi. Iyu wanguchita ivi mwakutimbanyizga chineneru chawu. Venivi vinguchitiska kuti aleki kugwira ntchitu iyi mwakukoliyana ndipu angwamba kumbininikiya mumalu ngakupambanapambana pacharu chosi. Kutimbanyizgika kwa chineneru pa Babele kunguchitiska kuti vilatu vawu viheni vakususkana ndi khumbu laku Chiuta vileki kulutiriya. Venivi vinguwovya so kuti ŵanthu aleki kusambizana zeru kweniso kuti aleki kuja ndi nthazi zakugwiriya ntchitu pamoza ndi mtima wakujikuzga. Kweniso venivi vinguchitiska kuti ŵanthu a vineneru vinyaki aleki kuvwa zeru zo ŵanthu a vineneru vinyaki asambizananga. Zeru zo asambizananga zenga zakutuliya kwaku Chiuta cha, kweni zenga zeru za ŵanthu zo azisaniyanga kutuliya pa vo afufuza kweniso vo akumanapu navu. (Yeruzgiyani ndi Waku. 7:29; Mara. 32:5.) Chinanga kuti kutimbanyizgika kwa chineneru kukuchitiska kuti mtundu wa ŵanthu ugaŵikani, kweni kukuwovya kuti vilatu vawu viheni ukongwa vileki kulutiriya. (Chiya. 11:5-9; yeruzgiyani ndi Yesa. 8:9, 10.) Asani tingaŵanaŵaniya vinthu vo ŵanthu apanga mazuŵa nganu chifukwa cha zeru zo ŵanthu ŵenazu zo atizigwiriskiya ntchitu mwambula kwenere, viwoneke limu kuti patingi pachitikengi vinthu viheni ukongwa asani Chiuta wanguleka kuchitapu kanthu pa Babele.
it-2 472
Mitundu ya Ŵanthu
Chifukwa cha kuleka kuvwirana, ŵanthu a chineneru chechosi apambana midawuku, vakuchita, nkharu, kweniso chisopa. Chineneru chechosi chichita vaki. (Ŵale. 18:3) Ŵanthu wo ŵenga kutali ndi Chiuta, angupangiya dala angoza anandi kuti aŵasopengi.—Mara. 12:30; 2 Ŵakaro. 17:29, 33.
Kufufuza Fundu Zakuzirwa za mu Bayibolu
it-1 1023 ¶4
Hamu
Viwoneka kuti Kenani nayu wanguwona malu ngakubisika ngaku Nowa ndipu awisi a Hamu angumuchenya cha pa vo wanguchita. Kweniso, panyaki Nowa wangukamba mazu yanga nge uchimi chifukwa wanguwone limu maŵanaŵanu ngaheni ngaku Hamu, ngo ngatenere kuti ngangwamba so kuwoneka mu mwana waki Kenani. Mphapu yaku Kenani nayu yatingi yitoliyengeku maŵanaŵanu ngaheni ngenanga. Thembu ili lingufiskika kakwamba pa nyengu yo Ayisirayeli a fuku laku Semu anguthereska Akanani. Ŵanthu wo anguleka kubayika (mwakuyeruzgiyapu, Agibeoni [wo akambika pa Yoswa 9]) angukoleka ukapolu ndi Ayisirayeli. Pati pajumpha vyaka vinandi, thembu ili lingufiskika so pa nyengu yo mphapu yaku Kenani mwana waku Hamu yenga pasi pa ulamuliru wa fuku laku Yafeti mu ulamuliru wapacharu chosi wa Mede ndi Perese, Girisi, kweniso Roma.
it-2 503
Nimirode
Ufumu waku Nimirode ungwambiya mumatawuni nga Babele, Ereke, Akada ndi Kaline. Matawuni ngosi ngenanga ngenga mucharu cha Shinara. (Chiya. 10:10) Mwaviyo, viwoneke limu kuti iyu ndiyu walongozganga ntchitu yakuzenga tawuni ya Babele ndi chinyumba chitali. Venivi vikoliyana so ndi vo Ayuda agomezganga. Mwakuyeruzgiyapu, Josephus wangulemba kuti: “[Nimirode] wangusintha vinthu mu ufumu waki kamanakamana ndipu wangwamba kuchita vinthu mwankhaza. Iyu wawonanga kuti ŵanthu angaleka kopa Chiuta asani angayamba kuthemba nthazi zaki. Iyu wawofyezanga kuti wakhawulisengi Chiuta asani wakhumba kuti wanangi so charu ndi maji. Maŵanaŵanu ngenanga nganguchitiska kuti wayambi kuzenga chinyumba chitali ukongwa kuti chizileki kubira chinanga maji nganguzaza wuli, kuti waweze vo vinguchitikiya apapi ŵawu akali. Mwaviyo, ŵanthu akhumbisiskanga kuvwiya ulongozgi waku [Nimirode], chifukwa awonanga kuti kuvwiya Chiuta nkhwakufyo; mwakuti angwambaku kuzenga chinyumba chitali chenichi . . . ndipu ntchitu iyi yayendanga mwaliwi ukongwa.”—Jewish Antiquities, I, 114, 115 (iv, 2, 3).