Fundu Zakukumaliya
1. Vo Vititiwovya Kuziŵa Babiloni Mukulu
Kumbi tiziŵa wuli kuti “Babiloni Mukulu” wamiya visopa vosi vaboza? (Chivumbuzi 17:5) Wonani fundu izi:
Wasanirika pacharu chosi. Bayibolu likamba kuti Babiloni Mukulu waja pachanya pa “magulu nga ŵanthu [ndipuso] mitundu.” Likamba so kuti iyu ‘walamuliya mafumu nga charu chapasi.’—Chivumbuzi 17:15, 18.
Iyu ndi wupu wandali pamwenga wamalonda cha. Tiziŵa venivi chifukwa Bayibolu lilongo kuti “mafumu nga pacharu chapasi” ndipuso “amalonda,” azamukuŵa kuti ŵechewaka asani iyu wazibwangandulika.—Chivumbuzi 18:9, 15.
Wasambiza vinthu vaboza vakukwaskana ndi Chiuta. Iyu waziŵika kuti huli chifukwa wachita vinthu ndi andali kuti wasaniyengi ndalama kweniso vinthu vinyaki. (Chivumbuzi 17:1, 2) Walandizga ŵanthu amitundu yosi. Kweniso iyu we ndi mulandu chifukwa wabayisa ŵanthu anandi.—Chivumbuzi 18:23, 24.
Weriyani pakamutu kanambala 6 mu sambiru 13
2. Kumbi Mesiya Watingi Waziwonekiyengi Zukwanji?
Bayibolu lingukambiya limu kuti Mesiya wazamuwoneke asani pazijumpha masabata 69.—Ŵerengani Daniyeli 9:25.
Kumbi masabata 69 ngangwamba zukwanji? Ngangwamba mu chaka cha 455 B.C.E. Mu chaka chenichi, Nehemiya yo wenga nduna wangufika mutawuni ya Yerusalemu kuti ‘wayiweziyepu ndi kuyizenga so.’—Daniyeli 9:25; Nehemiya 2:1, 5-8.
Kumbi masabata 69 yenga nyengu yitali wuli? Mu mauchimi nganyaki nga mu Bayibolu, zuŵa limoza limiya chaka chimoza. (Numeri 14:34; Ezekiyeli 4:6) Ndikuti sabata yimoza pamwenga kuti mazuŵa 7, ngamiya vyaka 7. Mwaviyo, mu uchimi uwu, masabata 69 ngakwana vyaka 483 (kung’anamuwa masabata 69 x mazuŵa 7).
Kumbi masabata 69 ngangumala zukwanji? Asani tingaŵerengese vyaka 483 kutuwa mu chaka cha 455 B.C.E., vititifikisa mu chaka cha 29 C.E.a Chaka chenichi, ndichu nadi Yesu wangubatizikiya ndi kuja Mesiya!—Luka 3:1, 2, 21, 22.
Weriyani pakamutu kanambala 5 mu sambiru 15
3. Nthowa za Kuchipatala zo Agwiriskiya Ntchitu Ndopa
Madokotala ngangagwiriskiya ntchitu ndopa za munthu munthowa zakupambanapambana. Mwakuyeruzgiyapu, ngangakambiya munthu kuti wapereki ndopa pamwenga ngangakambiya munthu yo watama kuti wapereke limu ndopa zaki kuti zisungiki zuŵa lakumupangiya opaleshoni lechendafiki. Kweni Mkhristu wakhumbika cha kuchita vosi venivi.—Dotoronome 15:23.
Kweni pe nthowa zinyaki zo Mkhristu wangazomereza. Nthowa zenizi zisazgapu kupima ndopa, kusefa ndopa mwakugwiriskiya ntchitu makina (hemodialysis), kusongono ndopa (hemodilution), kuto ndopa zo zituwa pamalu ngo acheka pakuchita opaleshoni, kuzisefa mumakina ndipu pavuli paki kuziweze so muliŵavu la munthu (cell-salvage) kweniso kugwiriskiya ntchitu makina ngo ngagwira ntchitu mumalu mwa mtima ndi mapapu pa nyengu ya opaleshoni. Mkhristu weyosi wakhumbika kusankha yija vo madokotala ngangachita ndi ndopa zaki asani atimuchita opaleshoni, atimupima ndopa pamwenga asani agwiriskiyengi ntchitu nthowa zinyaki zo ndopa zisungika dankha cha kuti azizigiwiriskiyi ntchitu nyengu yinyaki. Dokotala weyosi wangagwiriskiya ntchitu nthowa zenizi mwakupambanaku ndi dokotala munyaki. Mwaviyo, Mkhristu wechendazomeri nthowa yeyosi, wakhumbika kukambiskana dankha ndi dokotala kuti waziŵi mo agwiriskiyengi ntchitu ndopa zaki. Pakusankha vakuchita muŵanaŵaniyengi mafumbu yanga:
Asani ndopa zangu zinyaki azipatuskiyengi kubwalu kwa liŵavu langu ndipu panyaki azimikengi dankha kwa kanyengu, kumbi ndopa zo ndiziwonengi kuti zeche chigaŵa cha liŵavu langu. Pamwenga kumbi njuŵi yangu yiziwonengi kuti zitenere ‘kudirika pasi’?—Dotoronome 12:23, 24.
Kumbi njuŵi yangu yakusambizika Bayibolu yindisuzgengi asani ndopa zangu zinyaki angazisunga dankha pamalu nganyaki pa nyengu yo atindichita opaleshoni, kuzisazga ndi munkhwala ndipu pavuli paki kuziweze so muliŵavu langu?
Weriyani pakamutu kanambala 3 mu sambiru 39
4. Kupatukana
Mazu ngaku Chiuta ngakaniza kupatukana, ndipu ngakamba so kuti munthulumi kweniso munthukazi wo apatukana, alivi wanangwa wakuto pamwenga kuyirwa so. (1 Akorinto 7:10, 11) Kweni pe vakuchitika vinyaki vo vichitiska kuti Mkhristu wasankhi kupatukana ndi munthu yo wakutorana nayu.
Kuleke dala kuphwere banja: Munthukazi wangasankha kupatukana ndi mulumu waki, asani munthulumi wakana kuphwere banja laki ndipu banja lo lisoŵa vinthu vakukhumbika pa umoyu.—1 Timote 5:8.
Asani munyaki ngwankhaza ukongwa: Munthu wangasankha kupatukana ndi yo wakutorana nayu asani watimuchitiya nkhaza ndipu wawona kuti umoyu waki we pa ngozi.—Agalatiya 5:19-21.
Asani munyaki wakaniza munyaki kusopa Yehova: Munthu wangapatukana ndi yo wakutorana nayu asani watimukaniza kuteŵete Yehova.—Machitidu 5:29.
5. Maholidi kweniso vikondwereru vinyaki
Akhristu achitaku cha maholidi ngo ngaleka kukondwesa Yehova. Kweni Mkhristu weyosi wakhumbika kugwiriskiya ntchitu njuŵi yaki yakusambizika Bayibolu kuti wasankhi vakuchita pa vakuchitika vinyaki vakupambanapambana vakukwaskana ndi maholidi ngenanga. Wonani vakuyeruzgiyapu ivi:
Munthu munyaki watikukambiyani kuti holidi yamampha. Mungamumuka waka kuti, “Ndawonga.” Asani munthu yo wakhumba kuziŵa vinandi, mungamukonkhoske chifukwa cho muleke kuchitaku holidi yo.
Munthu yo mukutorana nayu kweni ndi Kaboni waku Yehova cha, wakupemphani kuti mukaryi chakurya limoza ndi achibali pa zuŵa la holidi. Asani njuŵi yinu yitikuzomerezani kuluta, mukhumbika kumukambiya limu yo mukutorana nayu kuti asani pa chakurya cho pamuchitika miyambu yinyaki yo yikutuliya ku chisopa chaboza, yimwi mwamuchitaku cha.
Abwana ŵinu apenja kukupaskani ndalama ya bonasi pa nyengu ya holidi. Kumbi mukhumbika kuzikana ndalama zo? Mungasankha mwija kulonde pamwenga cha. Kumbi abwana ŵinu awona kuti ndalama zo ntchigaŵa cha chikondweleru, pamwenga akupaskani kuti alongo waka kuwonga chifukwa cha ntchitu yo mugwira?
Munthu munyaki watikupaskani mphasu pa nyengu ya chikondweleru. Iyu wangakamba kuti: “Ndiziŵa kuti mukondweriyaku cha holidi iyi, kweni ndikhumba waka kukupaskani mphasu iyi.” Vingachitika kuti panyaki nadi munthu yo wakhumba waka kulongo kuti ngwakupaska. Kweni mungajifumba so kuti, kumbi munthu uyu wakhumba waka kuyesa chivwanu changu, pamwenga wakhumba kuti nani ndichiteku holidi iyi? Pavuli pakuŵanaŵaniya mafumbu yanga, mungasankha mwija kulonde mphasu yo pamwenga cha. Chechosi cho tisankha, chitiwovyengi kuja ndi njuŵi yituŵa kweniso kulutirizga kuja akugomezgeka kwaku Yehova.—Machitidu 23:1.
Weriyani pakamutu kanambala 1 mu sambiru 44
6. Matenda ngo Tingayambuzgiyaku Anyidu
Chifukwa chakuti titanja anyidu, tikhumbika kuchita vinthu mwakuphwere kuti tileki kuŵayambuzgiyaku matenda. Titenere kuchita venivi asani tiziŵa kuti te ndi matenda ngo tingayambuzgiyaku anyidu pamwenga asani tiŵanaŵana kuti tingaŵa ndi matenda ngenanga. Tikhumbika kuchita venivi chifukwa Bayibolu lititikambiya kuti: “Uyanjengi munyaku nge mo utijiyanjiya wamweni.”—Aroma 13:8-10.
Kumbi ndi vinthu wuli vo munthu wangachita kuti walongo kuti wavwiya dangu lenili? Munthu yo we ndi matenda ngo wangayambuzgiyaku anyaki, watenere cha kuvumbatiya pamwenga kufyofyontha anyaki. Iyu wakhumbika cha kuguŵa asani anyaki aleka kumudaniya kunyumba zawu kuti avikiliyi ŵanthu a mubanja lawu. Asani wakhumba kubatizika, iyu watenere kukambiya wakukumaniska ntchitu za wupu wa ŵara kuti anozgi kuti wakabatiziki munthowa yakuti anyaki wo amubatizikiya nayu limoza akavikiliriki. Kweniso munthu yo waŵanaŵana kuti panyaki we ndi matenda ngakuyambuzgiyana, wakhumbika dankha kuchipimisa ndopa kuchipatala wechendayambi chibwezi ndi yo wakhumba kutorana nayu. Asani mungachita venivi, mungalongo kuti mutanja anyinu kweniso kuti muŵanaŵaniya “vakukhumba vinu pe cha, kweni va ŵanthu anyaki so.”—Afilipi 2:4.
Weriyani pakamutu kanambala 2 mu sambiru 56
7. Nkhani za Bizinesi Kweniso Marangu nga Boma
Asani tilemberana vinthu vo tapangana pa nkhani ya ndalama kweniso bizinesi, vitovya kuti paje masuzgu ngamana. Kaya tichita vinthu ndi Mkhristu munyidu, tikhumbika kulemberana mbwenu vo tapangana pa nkhani zenizi. (Yeremiya 32:9-12) Chinanga kuti Akhristu angalemberana, kweni nyengu zinyaki angapambana mbwenu maŵanaŵanu pa nkhani zimanazimana zakukwaskana ndi ndalama kweniso nkhani zinyaki. Asani venivi vachitika, yiwu akhumbika kumalisa nkhani yo mwaliŵi, pakuŵija ndipuso mwachimangu.
Nanga tingachita wuli asani tapambana maŵanaŵanu pa nkhani zikuluzikulu nge kubiyana mwachinyengu pamwenga maboza ngakunangiyana mbiri? (Ŵerengani Mateyu 18:15-17.) Yesu wangukamba kuti tikhumbika kuchita vinthu vitatu ivi:
Yesesani kukambiskana kuti mumalisi nkhani yo pakumwija.—Wonani vesi 15.
Asani nthowa yakwamba yasuzga, lutani ndi Mkhristu yumoza pamwenga ŵaŵi akukhwima mumpingu.—Wonani vesi 16.
Mungakambiya ŵara nkhani yo asani yimala mbwenu cha pavuli pakuti mwayesapu dankha nthowa zosi ziŵi.—Wonani vesi 17.
Pa nkhani zinandi, tikhumbika cha kuŵatole kukhoti abali ŵidu chifukwa kuchita viyo kungananga mbiri yaku Yehova kweniso ya mpingu. (1 Akorinto 6:1-8) Kweni pe nkhani zinyaki zo tingakhumbika kuluta nazu kukhoti kuti zimali umampha. Mwakuyeruzgiyapu munthu wangaluta kukhoti asani wakhumba kumalisa nthengwa mwadangu, wakhumba kuti amupaski wanangwa wakuti ndiyu walerengi ŵana, wakhumba kuziŵa ndalama zo yo wangutorana nayu wamupaskengi mwezi ndi mwezi, wakhumba kuti amupaski ndalama za inshulansi, wakhumba kuŵikika pa mundandanda wa ŵanthu wo atenere kulonde ndalama asani kampani yamala ndipuso asani wakhumba kuzomerezeka kulonde vinthu pamwenga ndalama za mubali waki yo wakufwa. Tingakamba cha kuti Mkhristu watondeka kulondo fundu ya mu Bayibolu asani wangasankha kuluta kukhoti kuti wamalisi umampha nkhani zenizi ndipuso mwachimangu.
Mkhristu wangaswa dangu lelosi cha la mu Bayibolu asani wachikamba kwa arara a boma asani munthu munyaki wananga vinthu vikuluvikulu nge kukolere, kuchitiya nkhaza mwana, kupuma mpaka kupweteka munthu, kuba pamwenga kubaya munthu.
a Masamu ngaki ngatenda viyo: Kutuwa mu 455 B.C.E. kufika mu 1 B.C.E., tisaniya vyaka 454. Kutuwa mu 1 B.C.E. kufika mu 1 C.E., tisaniya chaka chimoza (pakati pengavi chaka cha 0 B.C.E., pamwenga cha 0 C.E). Ndipu kutuwa mu 1 C.E. kufika mu 29 C.E., tisaniya vyaka 28. Sonu asani tingasazga vyaka vosi venivi pamoza, tisaniya vyaka 483.