NKHANI YAKUSAMBIRA YA NAMBALA 11
Kumbi Kuŵerenga Bayibolu Kungakuwovyani Wuli Kuti Mukunthiyengepu Masuzgu?
“Chiuta . . . watitiwovya kuti tikunthiyengepu.”—ARO. 15:5.
SUMU 94 Tiwonga Chiuta Chifukwa Cha Mazu Ngaki
VO TISAMBIRENGI MU NKHANI IYIa
1. Kumbi ŵanthu aku Yehova angakumana ndi masuzgu wuli?
KUMBI mukumana ndi suzgu yinyaki yikulu ukongwa? Panyaki munthu munyaki mu mpingu wakukuguŵiskani. (Yako. 3:2) Pamwenga anyinu wo mugwira nawu ntchitu ndipuso a ku sukulu, atikunyozani chifukwa chakuti muteŵete Yehova. (1 Petu. 4:3, 4) Pamwenga ŵanthu a mubanja linu atesesa kukukanizani kuti muleki kuwungana pamwenga kuti muleki kukambiyaku anyinu vo mugomezga. (Mate. 10:35, 36) Asani suzgu yo mwakumana nayu njikulu ukongwa, mungaŵanaŵana kuti panyaki muleki waka kuteŵete Yehova. Kweni mungasimikiza kuti chinanga mungakumana ndi suzgu ya mtundu wuli, Yehova wakupaskeningi zeru kuti mumalani ndi suzgu yo mwakumana nayu kweniso wakupaskeningi nthazi kuti mukunthiyepu.
2. Mwakukoliyana ndi Aroma 15:4, kumbi kuŵerenga Mazu ngaku Chiuta kungatiwovya wuli?
2 Mu Mazu ngaki, Yehova wakulembamu so nkhani zo zilongo mo ŵanthu ambula kufikapu angukunthiyapu masuzgu ngo angukumana nangu. Ntchifukwa wuli? Iyu wakuchita venivi kuti isi tisambiri kwaku yiwu. Ndichu chifukwa chaki Yehova wangugwiriskiya ntchitu wakutumika Paulo kuti walembi mazu nga pa Aroma 15:4. (Ŵerengani.) Kuŵerenga nkhani zenizi kungatipembuzga kweniso kungatipaska chilindizga. Kweni kuti tiyanduwi, tikhumbika kuchita vinandi kuluska waka kuŵerenga Bayibolu. Tikhumbika kuzomereza Malemba kuti ngasinthi mo tiŵanaŵaniya kweniso kuti ngatifikengi pa mtima. Mwakuyeruzgiyapu, kumbi tingachita wuli asani tikhumba ulongozgi wo ungatiwovya kuti timalani ndi suzgu yinyaki yo takumana nayu? Tingagwiriskiya ntchitu nthowa ya vigaŵa vinayi ivi: (1) Kupemphera, (2) Kuyeruzgiya kuti vinthu vo vichitika, (3) Kulunguruka, kweniso (4) Kugwiriskiya ntchitu vo taŵerenga. Tiyeni tikambiskani mo tingagwiriskiya ntchitu vinthu venivi chechosi pakuchija.b Pavuli paki, tigwiriskiyengi ntchitu vinthu venivi tichisambira vo vinguchitika pa umoyu wa Fumu Davidi kweniso wakutumika Paulo.
1. KUPEMPHERA
Mwechendayambi kuŵerenga Bayibolu, mupemphengi Yehova kuti wakuwovyeni kuwona mo mungayanduliya ndi vo muŵerengengi (Wonani ndimi 3)
3. Mwechendayambi kuŵerenga Bayibolu, kumbi mukhumbika kuchitanji?
3 (1) Kupemphera. Mwechendayambi kuŵerenga Bayibolu, mupemphengi Yehova kuti wakuwovyeni kuwona mo mungayanduliya ndi vo muŵerengengi. Mwakuyeruzgiyapu, asani mukhumba ulongozgi unyaki wo ungakuwovyani kuti mumalani ndi suzgu yo mwakumana nayu, mupemphengi Yehova kuti wakuwovyeni kusaniya fundu mu Mazu ngaki zo zingakuwovyani kuziŵa vo mukhumbika kuchita.—Afi. 4:6, 7; Yako. 1:5.
2. KUYERUZGIYA KUTI VINTHU VO VICHITIKA
Muyeruzgiyengi kuti nkhani ya munthu yo muŵerenga mu Bayibolu yichitikiya yimwi (Wonani ndimi 4)
4. Kumbi mungachita wuli kuti nkhani yo muŵerenga mu Bayibolu yikufikeningi pa mtima?
4 (2) Kuyeruzgiya kuti vinthu vo vichitika. Yehova wakutipaska lusu lakuti tiyeruzgiyengi vinthu nge kuti vichitika nadi. Kuti nkhani yo muŵerenga mu Bayibolu yikufikeningi pa mtima, muyeruzgiyengi kuti muwona vo vichitika kweniso kuti vo muŵerenga vichitikiya yimwi. Muyesesengi kuwona vinthu nge mo munthu yo wakambika mu nkhani yo waviwoniyanga kweniso kuvwa nge mo iyu wavwiyanga.
3. KULUNGURUKA
Muŵanaŵaniyengi mwakuphwere nkhani yo muŵerenga kweniso mo yitikukwaskiyani (Wonani ndimi 5)
5. Kumbi kulunguruka nkhuchitanji, nanga mungachita wuli kuti mulungurukengi?
5 (3) Kulunguruka. Kulunguruka nkhuŵanaŵaniya mwakuphwere nkhani yo muŵerenga kweniso mo yitikukwaskiyani. Kulunguruka kungakuwovyani kuŵika pamoza fundu zo muŵerenga kweniso kuti muvwisi nkhani yo muŵerenga. Kuŵerenga Bayibolu kwambula kulunguruka, kwenge kulereska ŵaka timapepala tagemu yinyaki to tambwelereka kwambula kutiŵika pamoza. Kweni kulunguruka kwenge kuŵika pamoza timapepala teniti kuti gemu yosi yiwoneki umampha. Kuti mulungurukengi mujifumbengi kweniso kusaniya kwamuka kwa mafumbu nge yanga: ‘Kumbi munthu yo wakambiya mu nkhani iyi, wanguchita wuli kuti wamalani ndi suzgu yo wangukumana nayu? Kumbi Yehova wangumuwovya wuli? Kumbi ndingavigwiriskiya wuli ntchitu vo ndasambira kuti vindiwovyi kukunthiyapu masuzgu?’
4. KUGWIRISKIYA NTCHITU VO TAŴERENGA
Mugwiriskiyengi ntchitu vo muŵerenga kuti musankhengi umampha vinthu, muje ndi chimangu chikulu kweniso kuti muje ndi chivwanu chakukho (Wonani ndimi 6)
6. Ntchifukwa wuli tikhumbika kugwiriskiya ntchitu vo tisambira?
6 (4) Kugwiriskiya ntchitu vo taŵerenga. Yesu wangukamba kuti asani tileka kugwiriskiya ntchitu vo taŵerenga, tiyanana ndi munthu yo wazenga nyumba yaki pa mchenga. Iyu wafwiyapu kugwira ntchitu yaki kweni watayiyapu waka nyengu yaki. Ntchifukwa wuli tikamba viyo? Chifukwa chakuti asani maji ngasapaliya kweniso chimphepu chapuma nyumba yaki, nyumba yo yituwa. (Mate. 7:24-27) Mwakuyanana waka, asani tipemphera, tiyeruzgiya kuti vinthu vo tiŵerenga vichitika nadi kweniso tilunguruka kweni tigwiriskiya ntchitu cha vo tiŵerenga, tituŵa kuti titaya waka nyengu yidu paŵaka. Mwakuti asani takumana ndi masuzgu pamwenga kuti titombozgeka, chivwanu chidu chingakho cha. Kweni asani tisambira ndi kugwiriskiya ntchitu vo tiŵerenga, tisankha umampha vinthu, tija ndi chimangu chikulu kweniso tija ndi chivwanu chakukho. (Yesa. 48:17, 18) Mwakugwiriskiya ntchitu vigaŵa vinayi vo takambiskana, tiyeni tiwoni vo tingasambira pa vo vinguchitikiya Fumu Davidi.
KUMBI MUNGASAMBIRANJI KWA FUMU DAVIDI?
7. Kumbi sonu tikambiskanengi nkhani ya mu Bayibolu niyi?
7 Kumbi mubwezi winu pamwenga munthu munyaki wa mu banja linu wakukuguŵiskanipu? Asani ndi viyo, mungayanduwa kusambira vo Fumu Davidi yinguchita mwana waki Abisalomu wati wamugarukiya kweniso wachikhumba kumulonda ufumu.—2 Samu. 15:5-14, 31; 18:6-14.
8. Kumbi mungachita wuli kuti Yehova wakuwovyeni?
8 (1) Kupemphera. Muchiŵanaŵaniya nkhani yinyaki ya mu Bayibolu, mumukambiyengi Yehova mo muvwiya chifukwa cha vinthu viheni vo munthu munyaki wakuchitiyani. (Salimo 6:6-9) Mumukambiyengi vinthu chayivu vo vakuguwiskani. Pavuli paki, mumupemphengi Yehova kuti wakuwovyeni kusaniya fundu zo zingakuwovyani kuti mukunthiyepu suzgu yeniyi.
9. Kumbi mungayikonkhoska wuli nkhani yaku Davidi ndi Abisalomu?
9 (2) Kuyeruzgiya kuti vinthu vo vichitika. Ŵanaŵaniyani vinthu vo vikambika mu nkhani iyi ndipu yeruzgiyani kuti muwona mo Fumu Davidi yikwaskikiya. Yeruzgiyani kuti muwona Abisalomu mwana waku Davidi, watesesa kwa vyaka vinandi kuti ŵanthu amuyanjengi. (2 Samu. 15:7) Abisalomu wati wawona kuti nyengu yakwenere yakwana, watuma ŵanthu mucharu chosi cha Isirayeli kuti akanozgekelesi ŵanthu kuti amuzomerezi kuja fumu yawu. Ndipu wakopa so Ahitofeli yo wenga mubwezi wa pa mtima waku Davidi kweniso wakumulunguchizga kuti nayu wamugarukiyi. Pavuli paki, Abisalomu watijiŵika kuja fumu ndipu watesesa kuti wako Davidi ndi kumubaya, yo pa nyengu iyi watenere kuti wangutama ukongwa. (Salimo 41:1-9) Davidi waziŵa chiŵembu chaku Abisalomu ndipu wathaŵa ku Yerusalemu. Pati pajumpha nyengu, asilikali aku Abisalomu achita nkhondu ndi asilikali akugomezgeka aku Davidi. Asilikali akugaruka ŵenaŵa athereskeka ndipu Abisalomu mwana waku Davidi wabayika.
10. Kumbi Fumu Davidi yatingi yichitengenji?
10 Sonu yeruzgiyani kuti muwona mo Davidi watenere kuti wanguvwiya vinthu vosi ivi vati vamuchitikiya. Iyu wamuyanjanga Abisalomu kweniso wamuthembanga Ahitofeli. Kweni wosi ŵaŵi angumugarukiya Davidi. Yiwu angumuguŵiska ukongwa ndipu anguyesesa kuti amubayi. Chifukwa cha venivi, panyaki Davidi watingi waŵanaŵanengi kuti abwezi ŵaki anyaki nawuso ŵe kuchigaŵa chaku Abisalomu ndipu watingi walekengi kuŵagomezga. Panyaki iyu watingi waŵanaŵaniyengi vaku iyu pe ndipu watingi wathaŵengemu yija mu Yerusalemu. Pamwenga watingi waguŵengi ukongwa. Kweni Davidi wanguchitapu cha vinthu vosi venivi. Mumalu mwaki, iyu wangukunthiyapu suzgu yikulu yeniyi. Ntchifukwa wuli wangufiska kukunthiyapu?
11. Kumbi Davidi wanguchita wuli pa nyengu yakusuzga ukongwa yeniyi?
11 (3) Kulunguruka. Kumbi ndi fundu nizi zo mungasambira mu nkhani iyi? Mukani fumbu ili, “Kumbi Davidi wanguchita wuli kuti wamalani ndi suzgu yo wangukumana nayu?” Davidi wangutimbanyizgika cha pamwenga kusankha vinthu mwaliŵiliŵi. Kweniso iyu wanguchita mantha ukongwa cha mpaka kusoŵa chakuchita. Mumalu mwaki, wangupemphera kwaku Yehova kuti wamuwovyi. Iyu wangupempha so mabwezi ngaki kuti ngamuwovyi. Ndipu wanguchitapu kanthu mwaliŵi kuti wachiti vo wangusankha. Chinanga kuti Davidi wanguguŵa ukongwa, kweni iyu wanguleka cha kuthemba ŵanthu anyaki ndipuso wangukwiya ukongwa cha. Iyu wangulutirizga kuthemba Yehova kweniso mabwezi ngaki.
12. Kumbi Yehova wanguchitanji kuti wavikiliyi Davidi?
12 Kumbi Yehova wangumuwovya wuli Davidi? Asani mungafufuza, muwonengi kuti Yehova wangumupaska nthazi zo wakhumbikiyanga Davidi kuti wakunthiyepu suzgu yeniyi. (Salimo 3:1-8; mazu ngapachanya) Yehova wangutumbika vo Davidi wangusankha. Kweniso wanguwovya mabwezi ngakugomezgeka ngaku Davidi, pa nyengu yo achitanga nkhondu kuti avikiliyi fumu yawu.
13. Mwakukoliyana ndi Mateyu 18:15-17, kumbi mungamuyezga wuli Davidi asani munthu munyaki wakuguŵiskani ukongwa?
13 (4) Kugwiriskiya ntchitu vo taŵerenga. Jifumbeni kuti: ‘Kumbi ndingamuyezga wuli Davidi?’ Panyaki mungakhumba kuchitapu kanthu nyengu yeniyo kuti mumalani ndi suzgu yo mwakumana nayu. Mwakukoliyana ndi mo vinthu viliri, mungagwiriskiya ntchitu ulongozgi waku Yesu wa pa Mateyu chaputala 18 pamwenga mungagwiriskiya ntchitu fundu za pa lemba lenili. (Ŵerengani Mateyu 18:15-17.) Kweni mukhumbika cha kusankha waka vinthu mwaliŵiliŵi asani mwaguŵa. Mumalu mwaki, mutenere kupemphera kwaku Yehova kuti wakuwovyeni kuti mtima usiki kweniso kuti wakupaskeni zeru zo mukhumbikiya kuti mumalani ndi suzgu yo. Mungalekanga cha kungagomezga mabwezi nginu. Mumalu mwaki, muzomerengi chovyu cho akupaskani. (Nthanthi 17:17) Ndipu chakukhumbika ukongwa, mulondongi ulongozgi wo Yehova watikupaskani kuziya mu Mazu ngaki.—Nthanthi 3:5, 6.
KUMBI MUNGASAMBIRANJI KWAKU PAULO?
14. Kumbi ndi vinthu wuli vo vingakuchitiskani kuti muŵerengi lemba la 2 Timote 1:12-16; 4:6-11, 17-22?
14 Kumbi mususkika ndi ŵanthu a mu banja linu? Pamwenga kumbi muja mucharu cho ntchitu ya ŵanthu aku Yehova njakukanizgika? Asani ndi viyo, mungachiskika asani mungaŵerenga lemba la 2 Timote 1:12-16 ndi 4:6-11, 17-22.c Paulo wangulemba Malemba ngenanga pa nyengu yo wenga mujeri.
15. Kumbi mutenere kumupemphanji Yehova?
15 (1) Kupemphera. Mwechendayambi kuŵerenga mavesi ngenanga, mukambiyeni Yehova vakukwaskana ndi suzgu linu kweniso mo muvwiya. Mumukambiyengi suzgu yinu chayiyu. Pavuli paki, mupempheni Yehova kuti wakuwovyeni kusaniya fundu mu nkhani yo yikonkhoska vakukwaskana ndi masuzgu ngo Paulo wangukumana nangu, zo zingakuwovyani kuziŵa mo mungachitiya ndi suzgu yo mwakumana nayu.
16. Kumbi mungayikonkhoska wuli nkhani yaku Paulo?
16 (2) Kuyeruzgiya kuti vinthu vo vichitika. Yeruzgiyani kuti vo vinguchitikiya Paulo vichitikiya yimwi. Iyu wenga mujeri ku Roma ndipu angumumanga ndi simbi. Paulo wangumangikapu kali kuvuli kweni pa nyengu iyi wanguziŵiya limu kuti wabayikengi. Abwezi ŵaki anyaki angumujowo ndipu iyu wangusuzgika maŵanaŵanu.—2 Timo. 1:15.
17. Kumbi Paulo watingi wachitengi wuli ndi vo vingumuchitikiya?
17 Paulo watingi waŵikengi maŵanaŵanu ngaki pa mo vinthu venge kuvuli, ndi kuŵanaŵana kuti watingi wamangikengi cha asani wanguleka kuja Mkhristu. Iyu watingi waŵakwiyiyengi abali a ku Asia wo angumuthaŵa ndipu panyaki watingi walekengi kuŵagomezga abwezi ŵaki anyaki. Kweni Paulo wanguchitapu cha vosi venivi. Ntchifukwa wuli iyu wangulutirizga kuŵagomezga abwezi ŵaki anyaki kweniso kuja ndi chivwanu kuti Yehova wamupaskengi mphotu?
18. Kumbi Paulo wanguchita wuli ndi masuzgu ngo wangukumana nangu?
18 (3) Kulunguruka. Mukani fumbu lakuti, “Kumbi Paulo wanguchita wuli kuti wamalani ndi suzgu yo wangukumana nayu?” Chinanga kuti iyu wanguziŵa kuti wabayikengi pambula kuswera, kweni wanguluwa cha kuti chinthu chakuzirwa nkhupereka unkhankhu kwaku Yehova. Paulo wangulutirizga kuŵanaŵaniya mo wangachiskiya ŵanthu anyaki. Ndipuso wathembanga Yehova mwakupemphera kwaku iyu kaŵikaŵi. (2 Timo. 1:3) Mumalu mwakuŵanaŵaniya ukongwa va abali wo angumuthaŵa, Paulo wawonganga ukongwa chifukwa chakuti mabwezi ngaki ngakugomezgeka ngamuwovyanga munthowa zakupambanapambana. Kusazgiyapu yapa, Paulo wangulutirizga kusambira Mazu ngaku Chiuta. (2 Timo. 3:16, 17; 4:13) Ndipu chinthu chakukhumbika ukongwa ntchakuti, iyu wagomezganga ndi mtima wosi kuti Yehova ndi Yesu amuyanjanga. Yiwu angumuluwa cha Paulo ndipu iyu wagomezganga kuti azakumupaska mphotu chifukwa chakuteŵete mwakugomezgeka.
19. Kumbi Yehova wangumuwovya wuli Paulo?
19 Yehova wangumukambiya limu Paulo kuti wazamutombozgeka chifukwa chakuja Mkhristu ndipu wazamukhumbika kukunthiyapu. (Machi. 21:11-13) Kumbi Yehova wangumuwovya wuli Paulo? Iyu wangumuka mapempheru ngaki ndipu pati pajumpha nyengu Yehova wangumupaska nthazi. (2 Timo. 4:17) Yehova wangumusimikiziya Paulo kuti wazamulonde mphotu yo wanguyigwiriya ntchitu mwaphamphu kuti wayisaniyi. Ndipuso Yehova wangugwiriskiya ntchitu mabwezi ngakugomezgeka ngaku Paulo kuti ngamuwovyi.
20. Nge mo lilongore lemba la Aroma 8:38, 39, kumbi mungamuyezga wuli Paulo?
20 (4) Kugwiriskiya ntchitu vo taŵerenga. Jifumbeni kuti: ‘Kumbi ndingamuyezga wuli Paulo?’ Mwakuyanana ndi Paulo, nasi titombozgekengi chifukwa chakuteŵete Yehova. (Mariko 10:29, 30) Kuti tilutirizgi kuja akugomezgeka asani takumana ndi mayeseru, tikhumbika kuthemba Yehova kuziya mupempheru kweniso kulutirizga kusambira Bayibolu nyengu zosi. Ndipu nyengu zosi tikumbukengi kuti, chinthu chakukhumbika ukongwa cho tingachita, nkhupereka unkhankhu kwaku Yehova. Asani tachita viyo, tingasimikiza kuti Yehova watijowongepu cha kweniso kuti palivi chechosi cho chingamutondekeska kuti waleki kutiyanja.—Ŵerengani Aroma 8:38, 39; Ahe. 13:5, 6.
MUSAMBIRENGI KU ŴANTHU ANYAKI AKUGOMEZGEKA WO AZUMBULIKA MU BAYIBOLU
21. Kumbi ntchinthu wuli cho chinguwovya Aya ndi Hector kuti amalani ndi masuzgu ngo angukumana nangu?
21 Vakuwoniyapu vamampha va ŵanthu wo azumbulika mu Bayibolu, vingatiwovya kuti tikunthiyepu suzgu yeyosi yo tingakumana nayu. Mwakuyeruzgiyapu, mpayiniya munyaki wa ku Japan zina laki Aya, wangukamba kuti nkhani yaku Yona, yingumuwovya kuti waleki kuchita mantha wachipharazga kumalu ngo kusanirika ŵanthu anandi. Munyamata munyaki wa ku Indonesia zina laki Hector, yo apapi ŵaki ateŵete Yehova cha, wangukamba kuti nkhani yaku Ruti yingumuchiska kuti wayambi kusambira vakukwaskana ndi Yehova kweniso kumuteŵete.
22. Kumbi ntchinthu wuli cho chingakuwovyani kuti muyanduwengi ukongwa ndi maseŵeru nga mu Bayibolu pamwenga nkhani zo ze pa chigaŵa chakuti “Yezgani Chivwanu Chawu”?
22 Kumbi fundu zinyaki zakukwaskana ndi ŵanthu wo azumbulika mu Bayibolu zo zingakuchiskani mungazisaniya pani? Mavidiyo ngidu, maseŵeru nga mazu pe kweniso nkhani zo zisanirika pa kamutu kakuti “Yezgani Chivwanu Chawu,” vitovya munthu kuti nkhani ya mu Bayibolu yo waŵerenga yimufikengi pa mtima.d Mwechendawonere, kuvwisiya pamwenga kuŵerenga nkhani zakufufuzika umampha zenizi, mupemphengi Yehova kuti wakuwovyeni kusaniya fundu zakukhumbika zo mungagwiriskiya ntchitu. Mujiyeruzgiyengi kuti nkhani ya munthu yo muŵerenga yichitikiya yimwi. Mulungurukengi vo ateŵeti akugomezgeka aku Yehova ŵenaŵa anguchita kweniso mo wanguŵawovye kumalana ndi masuzgu ngo angukumana nangu. Pavuli paki, mugwiriskiyengi ntchitu fundu zo mwasambira pa suzgu lo mwakumana nalu. Mumuwongengi Yehova chifukwa chakuti watikuwovyani. Ndipu mulongongi kuti muwonga chovyu cho iyu watikupaskani mwa kusaniya nthowa zo mungachiskiya anyinu kweniso kuŵawovya.
23. Mwakukoliyana ndi Yesaya 41:10, 13, kumbi Yehova walayizga kuti watichitiyengenji?
23 Mucharu ichi cho chilamulika ndi Satana, umoyu ungaŵa wakusuzga ukongwa, ndipu nyengu zinyaki tiziŵa cha vakuti tingachita. (2 Timo. 3:1) Kweni tikhumbika cha kufipa mtima pamwenga kuchita mantha. Yehova waziŵa masuzgu ngo tikumana nangu. Ndipu asani tikhumbika chovyu, iyu walayizga kuti watikongi ndi janja laki lanthazi lamaryi. (Ŵerengani Yesaya 41:10, 13.) Mwaviyo, po tigomezga ndi mtima wosi kuti iyu watiwovyengi, Bayibolu lingatipaska nthazi zo tikhumbikiya kuti tikunthiyepu suzgu yeyosi yo tingakumana nayu.
SUMU 96 Buku Laku Chiuta Ndi Chuma Chakuzirwa
a Nkhani zinandi zo zikulembeka mu Bayibolu, zilongo kuti Yehova watanja ateŵeti ŵaki kweniso watiŵawovya kuti akunthiyengepu mayeseru ngengosi ngo angakumana nangu. Nkhani iyi, yikonkhoska mo mungasambiriya Bayibolu pakumwija ndi chilatu chakuti musambiri vinandi pa nkhani zo muŵerenga.
b Nthowa yakusambiriya yo yakambika yapa, njimoza mwa nthowa zinandi zo mungagwiriskiya ntchitu. Masachizgu nganyaki ngakusambiriya Bayibolu, mungangasaniya mu Kabuku Kakufufuziya Nkhani ka Akaboni aku Yehova pa mutu wakuti “Bayibolu” ndipuso pa kamutu kamana kakuti “Kuŵerenga Bayibolu Ndipuso Kulivwisa.”
c Mungaŵerenganga cha malemba yanga pa Sambiru la Chigongwi cha Alinda.
d Wonani kamutu kakuti “Yezgani Chivwanu Chawu—Anthulumi ndi Anthukazi wo Azumbulika mu Bayibolu” pa jw.org. (Lutani po palembeka kuti VO BAYIBOLU LISAMBIZA > KUGOMEZGA CHIUTA.)