Ayisirayeli a mu Nyengu Yakali Achitanga Nkhondu—Ntchifukwa Wuli Isi Tichita Cha?
PA NYENGU ya Nkhondu Yachiŵi ya Pacharu Chosi, msilikali wa chipani cha Nazi wangudaniriziya Akaboni aku Yehova kuti: “Asani weyosi waku yimwi wakana kuchita nkhondu ndi charu cha France pamwenga England, mbwenu mosi mubayikengi!” Chinanga kuti asilikali a chipani cha Nazi anguma pafupi, kweni pengavi mubali weyosi yo wanguthera. Yapa yiwu angulongo kuti ŵe ndi chiganga! Chakuwoniyapu cha abali ŵenaŵa, chilongo mo isi Akaboni aku Yehova tiwone nkhondu. Tichitaku cha nkhondu zo zichitika pacharu ichi. Chinanga kuti ŵanthu angatiwofyeza kuti atibayengi, kweni tichitaku cha viwawa vo vichitika mucharu ichi.
Kweni mbanthu wosi cha wo atijikamba kuti Mbakhristu wo akoliyana ndi maŵanaŵanu ngenanga. Anandi agomezga kuti Mkhristu wakhumbika kuvikiliya charu chaki. Yiwu angakamba kuti: ‘Ayisirayeli a mu nyengu yakali ŵenga ŵanthu aku Chiuta ndipu achitanga nkhondu, sonu ntchifukwa wuli Akhristu akhumbika cha kuchita nkhondu mazuŵa nganu?’ Kumbi mungaŵamuka wuli? Mungaŵakonkhoske kuti mo vinthu ve nge ndi Ayisirayeli a mu nyengu yakali, vipambana ukongwa ndi mo viliri ndi ŵanthu aku Chiuta mazuŵa nganu. Tiyeni tikambiskani vinthu vinkhondi vo vichitiska kuti paŵi mphambanu.
1. ŴANTHU AKU CHIUTA WOSI ŴENGA MTUNDU UMOZA
Mu nyengu yakali, Yehova wangusankha mtundu umoza wa Ayisirayeli kuja ŵanthu ŵaki. Iyu wangudana Ayisirayeli kuti ‘chuma chaki chapade kutuliya mu mitundu yosi ya ŵanthu.’ (Eki. 19:5) Chiuta wanguŵapaska so malu ngawu ndi ngawu. Mwaviyo, asani Chiuta walamula Ayisirayeli kuti akachiti nkhondu ndi mitundu yinyaki, yiwu achitanga nkhondi ndi Ayisirayeli anyawu cha pamwenga kuŵabaya.a
Mazuŵa nganu, Akhristu auneneska atuliya mu “mitundu yosi, mu mafuku ngosi, mu ŵanthu wosi ndipuso mu malilimi ngosi.” (Chivu. 7:9) Asani ŵanthu aku Chiuta angaluta ku nkhondu, ndikuti angachita nkhondu ndi Akhristu anyawu ndipuso chinanga nkhuŵabaya.
2. YEHOVA WACHITANGA KUŴALAMULA AYISIRAYELI KULUTA KU NKHONDU
Mu nyengu yakali, Yehova wasankhanga nyengu kweniso chifukwa cho Ayisirayeli akhumbikiyanga kuluta ku nkhondu. Mwakuyeruzgiyapu, Chiuta wangukambiya Ayisirayeli kuti aluti kuchichita nkhondu ndi chilatu chakuti akapereki cheruzgu chaki pa Akanani wo aziŵikanga kuti asopanga angoza, achitanga ureŵi wakuchitiska soni ndipuso aperekanga ŵana ŵawu sembi. Yehova wangulamula Ayisirayeli kuti abayi ŵanthu ŵenaŵa wo achitanga vinthu viheni Mucharu Chakulayizgika kuti nawu angachitanga cha vinthu venivi. (Levi. 18:24, 25) Ayisirayeli ŵati asere Mucharu Chakulayizgika, nyengu zinyaki Chiuta waŵakambiyanga kuti aluti kuchichita nkhondu ndi chilatu chakuti avikiliyi mtundu wa Ayisirayeli kwa arwani ŵawu wo aŵakandirizganga. (2 Samu. 5:17-25) Kweni Yehova waŵazomerezanga cha Ayisirayeli kuti aluti ku nkhondu mwakukhumba ŵija. Asani aluta mwakukhumba kwawu, kanandi vinthu vaŵamaliyanga umampha cha.—Nume. 14:41-45; 2 Mbiri 35:20-24.
Mazuŵa nganu, Yehova watiŵakambiya cha ŵanthu kuti alutengi kunkhondu. Vyaru vichita nkhondu chifukwa cha vo Chiuta wakhumba cha kweni chifukwa cha vo ŵanthu akhumba. Yiwu atambisa nkhondu chifukwa chakuti akhumba kuja ndi charu chikulu, kupanga ndalama zinandi pamwenga pa vifukwa va ndali. Nanga wuli ŵanthu wo akamba kuti achita nkhondu mu zina laku Chiuta kuti avikiliyi chisopa chawu pamwenga kubaya arwani aku Chiuta? Yehova wazamuvikiliya ŵanthu wo atimusopa mwauneneska kweniso kubaya arwani ŵaki pa nkhondu ya Aramagedoni yo yichitikengi kunthazi. (Chivu. 16:14, 16) Pa nkhondu yeniyi, asilikali aku Chiuta azamukuŵa vakulengeka vauzimu pe, ŵanthu wo atimusopa pacharu chapasi cha.—Chivu. 19:11-15.
3. AYISIRAYELI AŴABAYANGA CHA WO ALONGONGA CHIVWANU MWAKU YEHOVA
Kumbi ŵanthu wo achita nkhondu mazuŵa nganu aleka kubaya ŵanthu akugomezgeka nge mo Yehova wanguleke kubayiya Rahabi ndi a mu banja laki pa nyengu yo Yeriko wabwangandulikanga?
Mu nyengu yakali, Asilikali a Ayisirayeli kanandi aŵalongonga lisungu ŵanthu wo alongonga chivwanu mwaku Chiuta ndipu abayanga ŵanthu ŵija wo Yehova waŵayeruzga kuti mbakwenere kubayika. Wonani vakuyeruzgiyapu viŵi ivi. Chinanga kuti Yehova wangulamula Ayisirayeli kuti anangi tawuni ya Yeriko, yiwu angutaska Rahabi ndi ŵanthu a mu banja laki chifukwa cha chivwanu chaki. (Yoswa 2:9-16; 6:16, 17.) Pati pajumpha nyengu, tawuni yosi ya Gibeyoni anguyinanga cha chifukwa ŵanthu a mutawuni yeniyi angulongo kuti atopa Chiuta.—Yoswa 9:3-9, 17-19.
Mazuŵa nganu, vyaru vo vichita nkhondu vitiŵabaya ŵanthu wo alongo kuti ŵe ndi chivwanu. Ndipu asilikali abaya ŵanthu wo ŵe ndi chivwanu pamwenga ŵanthu wo mbasilikali cha.
4. AYISIRAYELI ALONDONGA MARANGU NGAKU CHIUTA
Mu nyengu yakali, Yehova wakhumbanga kuti asilikali a Ayisirayeli achitengi nkhondu mwakukoliyana ndi marangu ngaki. Mwakuyeruzgiyapu, nyengu zinyaki Chiuta waŵakambiyanga kuti tawuni ya arwani ayikambiyi dankha “fundu zakuti paje chimangu.” (Doto. 20:10) Yehova wakhumbanga so kuti asilikali a Ayisirayeli ajengi achanda kweniso alondongi marangu ngaki nga mijalidu yamampha. (Doto. 23:9-14) Chinanga kuti asilikali a mumatawuni ngapafupi kanandi akoleliyanga anthukazi a mutawuni yo achita nayu nkhondu, Yehova wangukaniza Ayisirayeli kuchita venivi. Mwakuti yiwu azomerezekanga cha kumuto nthengwa munthukazi yo amuko ukapolu mpaka po pajumphiya mwezi umoza kutuliya po angumukole.—Doto. 21:10-13.
Mazuŵa nganu, vyaru vinandi vikukoliyana kuti vichitengi nkhondu mwakukoliyana ndi marangu ngo akujalikiska. Chinanga kuti akupanga marangu ngenanga kuti ngavikiliyengi ŵanthu wo mbasilikali cha kweni vachitima kuti kanandi vyaru vilondo cha marangu ngenanga.
5. CHIUTA WAWUCHITIYANGA NKHONDU MTUNDU WAKI
Kumbi Chiuta watovya vyaru pa nkhondu nge mo wanguchitiya ndi Ayisirayeli ku Yeriko?
Mu nyengu yakali, Yehova wachitiyanga nkhondu Ayisirayeli ndipu kanandi wachitanga vakuziziswa kuti yiwu apundi. Mwakuyeruzgiyapu, kumbi Yehova wanguŵawovya wuli Ayisirayeli kuti athereski tawuni ya Yeriko? Nge mo Yehova wangukambiya, Ayisirayeli ŵati “adaniriza ndi chiwawa chikulu cha nkhondu, mpanda unguwa mpaka pasi” ndipu vinguŵawovya kuti ayithereski mwambula kusuzga tawuni yeniyi. (Yoswa 6:20) Nanga angupunda wuli nkhondu yo achitanga ndi Aamori? “Yehova wanguŵawisiya matalala ngakulungakulu kutuliya kuchanya . . . Wo angubayika ndi matalala ŵenga anandi kuluska wo angubayika ndi lipanga la Ayisirayeli.”—Yoswa 10:6-11.
Mazuŵa nganu, palivi charu chechosi cho Yehova watichiwovya pa nkhondu. Ufumu waki wo Yesu ndiyu Fumu, “ngwacharu ichi cha.” (Yoha. 18:36) Kweni Satana ndiyu we ndi mazaza pa maboma ngosi nga ŵanthu. Nkhondu za nkhaza zo zichitika pacharu, zilongo jalidu laki lankhaza.—Luka 4:5, 6; 1 Yoha. 5:19.
AKHRISTU A UNENESKA ATANJA CHIMANGU
Nge mo tawone, mo vinthu viliri ndi isi mazuŵa nganu vipambana ukongwa ndi mo ve nge ndi Ayisirayeli a mu nyengu yakali. Kweni ndi venivi pe cha vo vichitiska kuti tilekengi kuchita nkhondu. Pe so vifukwa vinyaki. Mwakuyeruzgiyapu, Chiuta wangukambiya limu kuti mu mazuŵa ngakumaliya, ŵanthu wo asambizika ndi iyu “azamusambira so nkhondu cha” ndipuso azamuchitaku cha nkhondu. (Yesa. 2:2-4) Kusazgiyapu yapa, Khristu wangukamba kuti akusambira ŵaki azamukuŵa ‘a charu cha.’ Yiwu azamuchitaku cha nkhondu zo zichitika pacharu.—Yoha. 15:19.
Khristu wanguchiska so akusambira ŵaki kuti achitengi so vinthu vinyaki. Iyu wanguŵakambiya kuti akhwechengi nkharu zo zingachitiska kuti aweziyengi, ajengi akali ndipuso achitengi nkhondu. (Mate. 5:21, 22) Iyu wangukambiya so akusambira ŵaki kuti ‘ayanjengi chimangu’ kweniso ayanjengi arwani ŵawu.—Mate. 5:9, 44.
Kumbi tingachita wuli venivi? Panyaki tikuŵanaŵanapu cha vakuchita nkhondu, kweni kumbi te ndi nkharu zinyaki zo zingachitiska kuti ŵanthu ayambanengi pamwenga kugaŵikana mumpingu? Asani ndi viyo, tiyeni tilutirizgi kuchitapu kanthu kuti timalani ndi nkharu zenizi.—Yako. 4:1, 11.
Mumalu mwakuchitaku nkhondu zo zichitika pacharu chapasi, titesesa kuja mwachimangu kweniso kwanjana. (Yoha. 13:34, 35) Mwaviyo, tiyeni tilutirizgi kuleka kuseleriyamu mu va nkhondu mpaka pa zuŵa lo Yehova wazamumalisiya limu nkhondu.—Salimo 46:9.
a Nyengu zinyaki mafuku nga Ayisirayeli ngachitanga nkhondu ngijangija chinanga kuti Yehova wakondwanga cha ndi nkhondu zenizi. (1 Mafu. 12:24) Kweni nyengu zinyaki wazomerezanga kuti Ayisirayeli achiti nkhondu ŵijaŵija asani mafuku nganyaki ngaleka kuja ngakugomezgeka kwaku iyu pamwenga asani ngachita maubudi ngakulu.—Ŵeru. 20:3-35; 2 Mbiri 13:3-18; 25:14-22; 28:1-8.