Bulwazi Buyoosya Kapati Bwamumwaanda Wamyaka wa 19
Mumwaka wa 1854, mudolopo ya London kwakabbuka bulwazi abumbi bwakolela—bulwazi bwakuluka akusoomona ibupa bantu kumaninwa meenda aamumubili. Ibulwazi oobu bwakabayambukila bantu cakufwambaana. Ibantu banji bakali buyo kabotu mafwumo-fwumo, pele kusikila kumabbililo azuba bakafwa. Busilisi tiibwakazyibidwe.
BWAKALI bulwazi buyoosya kapati alimwi kunyina wakazyi cakali kupa kuti bantu kabaciswa. Bamwi bakali kuyeeya kuti bulwazi oobu bwakabayambukila kwiinda mukuyoya muya mubi kuzwa kuzyintu zibolede. Kuyeeyela kwabo kwakali kulimvwisya. Imulonga wa Thames, wiinda mu London wakali kununka kapati. Sena kununka kubyaabi nkokwakaleta bulwazi oobu?
Myaka yosanwe musyule, musilisi umwi wazyina lya John Snow wakaamba kuti bulwazi oobu tabubooli akaambo kamuya mubi, pele bulaboola ameenda aatombe. Musilisi uumbi wazyina lya William Budd wakali kusyoma kuti bulwazi oobu bulaboola akaambo kangubi.
Mu 1854, ba Snow bakavwuntauzya kwiinda mukwiiya maumi aabantu ibakacisidwe bulwazi bwakkolela mucooko ca Soho ku London. Bakalibuzya kuti, ‘Ino ncinzi ncobakacita naa icakabacitikila bantu boonse aaba icakapa kuti baciswe?’ Ibuvwuntauzi bwaba Snow bwakapa kuti bazyibe cintu cimwi cigambya. Boonse ibakaciswa bulwazi oobu mucooko eeco bakali kuteka meenda aakunywa kupompi yomwe, alimwi aayo meenda akali aatombe akaambo kakuti akalisangene ameenda aazwa kuzimbuzi ajisi tuzunda tuleta bulwazi bwakkolela.a
Mumwaka nguwenya ooyo kwakacitika cintu cimwi ciyandika kapati mumakani aabusilisi ciindi muntu umwi wasayaansi waku Italy wazyina lya Filippo Pacini naakalemba kujatikizya kazunda kaleta bulwazi bwakkolela. Nokuba boobo, buvwuntauzi bwakwe alimwi abwa ba Snow aba Budd tiibwakabikkilwa maano. Bulwazi oobu bwakazumanana kusikila mumwaka wa 1858.
“Kununka Kapati”
Bamu Ŋanda Yamilawo bakali kuwaya-waya kwaamba kuti kuyakwe masena aakusalazyila meenda aazwa kuzimbuzi kutegwa mulonga wa Thames usalale, pele akaambo kakupya kapati ciindi cacilimo mu1858 cakapa kuti babweze ntaamu cakufwambaana. Kununka ikwakali kuzwa kumulonga kwakasika ku Ŋanda Yamilawo calo cakapa basitwaambo twacisi kubikka tusani kumpulungwido tunyikidwe mumusamu uulesya kununka. Eeci cakacitika ncobakali kwaamba bantu kuti Kununka Kupati, cakapa kuti baku Ŋanda Yamilawo babweze ntaamu cakufwambaana. Mumazuba buyo aali 18, bakabikka mulawo wakuti kuyakwe masena akusalazyila meenda aazwa kuzimbuzi.
Bakapanga mifwolo mipati kutegwa meenda aazwa kuzimbuzi kaataunki kumulonga, pele kuti kaaunka kujwe aa London akunjila mulwizi. Nzila eeyi yakagwasya kapati. Nobakamanizya kupanga mifwolo eeyi, bulwazi bwakamana.
Aciindi eeci, bantu boonse bakazyiba kuti bulwazi bwakkolela bwakaboola akaambo kameenda naa zyakulya zilaatombe kutali amuya mubi. Alimwi bakazyiba mbobakeelede kulikwabilila kubulwazi oobu—bakeelede kuba balondo.
Mulawo Wakaliko Kale
Zyuulu zyamyaka kabutanabbuka bulwazi bwakkolela ku London, Musa wakasololela bana Israyeli kuzwa ku Egepita. Nokuba kuti bakeenda munkanda ya Sinai kwamyaka iili 40, bana Israyeli tiibakali kuciswa bulwazi bwakkolela. Ino ncinzi cakabagwasya?
Bakalaililwa kuti bakeelede kuzikka tubi kulaale azilabba zyabo kutegwa busena mpobakali kukkala alimwi ameenda kazisalala. Mulawo ooyu ulilembedwe mu Bbaibbele kulugwalo lwa Deuteronomo 23:12, 13, kuti:
“Muleelede kuba abusena anze lyazilao nkomukonzya kwiinka. Alimwi uleelede kuba afosyolo akati kazibelesyo zyako, lino ciindi cakuligwasya anze lyazilao, uleelede kusya andilyo ukaliile zibi zyako.”
Mulawo ooyu muuba-uba wakabakwabilila bana Israyeli kumalwazi ngobakali kuciswa bantu bamumasi aakabazungulukide. Mbubwenya buyo, bulondo bulabakwabilila bantu mazuba aano.b Amubone cikozyanyo.
“Tiitwakayambukilwa Bulwazi Bupati”
Muma 1970, Bakamboni ba Jehova banji bakazwa mucisi ca Malawi akaambo kakupenzyegwa. Bakaunka kucisi ca Mozambique, ooko nkobakaakukkala muzilawo zyabasimutuntuli zili kkumi, mwalo mwakali bantu bainda ku 30,000. Mbubwenya mbotuzyi kale, muzilawo zyabasimutuntuli mulajanika malwazi manji aaboola akaambo kameenda aatombe. Ino Bakamboni ba Jehova bakalikwabilila buti mubukkale oobu?
Ba Lemon Kabwazi, antoomwe a Bakamboni bambi ibali 17,000 bakali kukkala kucilawo cipati ku Mlangeni. Baamba kuti: “Cilawo cakali kusalazyigwa ciindi coonse. Twakasya zimbuzi kunze aacilawo, alimwi kunyina wakazumizyidwe kusya cimbuzi cakwe mukati kacilawo. Azyalo zilindi zyakusowela tombe zyakali kulaale acilawo. Basikulisungula bakabikkila maano kubulondo kubikkilizya akubona kuti meenda aakuzikala zyakali kunze azilawo akali kusalala. Nokuba kuti twakali banji kapati, twakali kwiitobela milawo yamu Bbaibbele iijatikizya bulondo, aboobo tiitwakayambukilwa bulwazi bupati alimwi kunyina wakaciswa bulwazi bwakkolela.”
Cuusisya ncakuti mumasena amwi aamunyika, maanda amwi taajisi zimbuzi zibotu. Malwazi aaboola akaambo katubi alajaya bana basika ku 5,000 buzuba abuzuba.
Nokuba kuti bantu balakonzya kulikwabilila kubulwazi bwakkolela alimwi amalwazi aakozyenye aboobu akuti kusoleka nkobacita mumakani aabulondo kwabagwasya kapati bantu, Ibbaibbele lilapa bulangizi bwakuti malwazi oonse ayoomana lino-lino. Lugwalo lwa Ciyubunuzyo 21:4 lwaamba kuti mu Bwami bwa Leza, “lufwu talukooyoobako limbi, akwalo koomoka, kulila nokuba kucisa takukooyoobako limbi.” Bbaibbele lisyomezya kuti aciindi eeci, “takukooyooba naba omwe akati kabantu banyika uuamba kuti, Ndaciswa.”—Isaya 33:24.
Ikuti kamuyanda kuzyiba zinji kujatikizya Bwami bwa Leza ncobuyoocitila bantu, amubone zibalo 3 alimwi 8 mubbuku lyakuti Ino Ncinzi Cini Bbaibbele Ncoliisya? lyakamwaigwa a Bakamboni ba Jehova.
[Bupanduluzi buyungizidwe]
a Nokuba kuti mumwaka wa 1854 kwakali kale zimbuzi zyakugujumuna, tubi twakali kuunka mumulonga wa Thames—ikwakali kuzwa meenda aakunywa—kakunyina kwiinda kubusena nkwaasalazyigwa maanzi aazwa kuzimbuzi (naa suweji).
b Akaambo kakuti bulwazi bwakkolela bulaboola kwiinda muzyakulya naa meenda aatombe, tulakonzya kulikwabilila kuti katutobela malailile aajatikizya zyintu nzyotulya akunywa. Kusalazya meenda alimwi akujika kapati zyakulya kulakonzya kutukwabilila kumalwazi.
[Majwi aakwelelezya sikubala aali apeeji 13]
Mumulonga wa Thames iwakali kwiinda mudolopo lya London, mwakali meenda aazwa kuzimbuzi aakajisi tuzunda tuleta bulwazi bwakkolela, walo ngobatondezya muzifwanikiso zinji kutalikila buyo kuciindi eeco
[Cifwanikiso icili apeeji 12]
Lufwu kumulonga wa Thames: © Cakazumizigwa aba Mary Evans Picture Library; maapu: yakazumizigwa aba University of Texas Libraries
[Cifwanikiso Credit Line icili apeeji 14]
Bantu bainda ku 30,000 bakali kukkala muzilawo zyabasimutuntuli zili kkumi ku Mozambique, zyalo zyakali kusalazyigwa ciindi coonse