Muntu Mupati Kwiinda Iwakaponede
SENA kuli mwaalumi uukonzya kwaambwa kuti ngo muntu mupati kwiinda iwakaponede kakunyina akudooneka? Ino mubuziba buti bupati bwamuntu? Sena nkwiinda mubusongo bwakwe kunkondo? inguzu? ibusicamba bwakwe?
Sikwiiya zyaciindi H. G. Wells wakaamba kuti bupati bwamuntu bulakonzya kuzibwa kwiinda ‘mumpuwo njasiya, alimwi akuti naa wakapa kuti bantu bamwi batalike kuyeeya munzila mpya cabusungu bwakazumanana kazwide kale walo.’ Nokuba kuti Wells tataminini kuba Munakristo, wakazuminizya kwaamba kuti: “Ikubelesya nzila eyi, Jesu ngowakusaanguna.”
Alesandro Mupati, Charlemagne (wakaambwa kuti “Mupati” nokuba kuciindi ncaakali kupona), alimwi a Napoleon Bonaparte bakali baleli basinguzu. Akaambo kakuzyandamana kwabo bakakonzya kweendelezya bantu babo. Pele kuluulwa kuti Napoleon wakaamba kuti: “Jesu Kristo weendelezya akulailila bantu Bakwe walo katako pe munzila yakumubili.”
Kwiinda mukuyiisya kwakwe kukankamanisya alimwi anzila mbwaakali kupona cakweendalana akuyiisya oku, Jesu waajatikizya kapati maumi aabantu kwamyaka iitandila ku 2000. Mbubwenya mbuli umwi mulembi mbwaakacisalazya kwaamba ategwa: “Boonse basilumamba bakalifwoola kale, mato aankondo woonse aakabambwa kale, maandaa milawo aakakkala kale alimwi amami woonse aakalela kale, ezi zyoonse kuzibikka antoomwe taakwe nozyasika awa ikujatikizya buumi bwamuntu anyika eyi.”
Imuntu Wakaliko Ncobeni
Pele cigambya ncakuti bamwi baamba kuti Jesu kunyina naakaliko—ikuti nkulipungila buyo kwabantu bamwi bamumwaanda wamyaka wakusaanguna. Ikwiingula kwaamba kuli boobu, sikwiiya zyakaindi uulemekwa Will Durant wakakazya ategwa: “Ikwaamba kuti bantu basyoonto buyo muzyalani lyomwe bakalipungila muntu singuzu uukwelelezya boobu, abukkale busumpukide boobu alimwi amuzeezo uukulwaizya wabunyina inga aba maleele aagambya kwiinda woonse aalembedwe mu Makani Mabotu.”
Amulibuzye kuti: Sena muntu uunyina naakaponede ulakonzya kubujatikizya boobu bukkale bwabantu? Ibbuku litegwa The Historians’ History of the World lyakaamba kuti: “Icakacitika akaambo kamilimo [ya Jesu] ncintu cipati kapati nokuba kucilanga munzila yanyika ikwiinda zintu zyakacitwa amuntu umbi uli woonse kuzwa kaindi. Imisyobo yoonse yiinda kusumpuka ilazumina kuti tuli muciindi cipya calo citalikila kukuzyalwa kwakwe.”
Inzya amuciyeeyele. Naaba makkalenda sunu abalwa kuzwa mumwaka Jesu ngwayeeyelwa kuti ngwaakazyalwa. The World Book Encyclopedia ipandulula kuti: “Madeeti kautana mwaka oyo alembwa kuti B.C., naa katana Kristo, madeeti kawiindide mwaka oyo alembwa kuti A.D., naa anno Domini (mumwaka wa Mwami wesu).”
Nokuba boobo basikukazya baamba kuti zyoonse nzyotuzi kujatikizya Jesu zijanika buyo mu Bbaibbele. Balaamba kunyina ambi malembe aakuciindi cakwe aajatikizya nguwe aaliko. Naba H. G. Wells wakalemba kuti: “Basikwiiya zyakaindi bana Roma teebakamubikkilila limwi buya maanu Jesu; kunyina mpuwo njaakasiya mumakani aakaindi kuciindi cakwe.” Pele sena mmasimpe ayo?
Nokuba kuti basikwiiya zyakaindi bakaindi nzisyoonto nzyobaamba kujatikizya Jesu Kristo, zyalo zili boobu nkozili. Sikwiiya zyaciindi muna Roma uulemekwa iwamumwaanda wamyaka wakusaanguna Cornelius Tacitus wakalemba kuti: “Izina lyakuti [Banakristo] lizwa kuli Kristo, walo mweendelezi Pontiyo Pilato ngwaakajaya mubulelo bwa Tiberiyo.” Ibalembi abambi bana Roma ba Suetonius a Pliny Muniini ibakuciindi eco abalo bakalemba kujatikizya Kristo. Kunze lyaboobo, Flavius Josephus, sikwiiya zyaciindi mu Juda wamumwaanda wamyaka wakusaanguna wakalemba kujatikizya Jakobo, walo ngwaakati “mwanaakwabo a Jesu wakali kwiitwa kuti Kristo.”
Aboobo The New Encyclopædia Britannica ilamanizya akwaamba kuti: “Eezi zibalo ziliiminide zisinizya kwaamba kuti insiku abalo basikukazya Bunakristo taakwe nobakadooneka kuti Jesu wakaliko ncobeni calo cakakazigwa kwaciindi cakusaanguna alimwi kakutakwe atwaambo twini-twini kumamanino aamwaanda wamyaka wa 18, muli wa 19, alimwi akumatalikilo aawa 20.”
Nokuba boobo zyoonse zipati-pati nzyotuzi kujatikizya Jesu zyakalembwa abasikumutobela bamumwaanda wamyaka wakusaanguna. Ikuluula kwabo kuliyobodwe mu Makani Mabotu—mumabbuku aa Bbaibbele aakalembwaa Matayo, Marko, Luka, alimwi a Johane. Ino ezi zibalo zyaamba kuti Jesu nguni?
Ino Wakali ni?
Ibalongwe ba Jesu bamumwaanda wamyaka wakusaanguna bakauyeeyesya mubuzyo oyo. Nobakabona Jesu waumuzya guwo kulwizi camaleele kwiinda mukulisinsa bakagambwa balaamba: “Ino oyu nguni?” Mpoonya kuciindi cimbi Jesu wakabuzya baapostolo bakwe ategwa: “Pele inywe mulaamba kuti ndimeni?”—Marko 4:41; Matayo 16:15.
Ikuti mwabuzigwa mubuzyo uliboobo inga mwaingula buti? Sena Jesu wakali Leza? Ibanji sunu baamba kuti mbombubo. Pele balongwe bakwe taakwe nobakali kusyoma kuti wakali Leza. Ikwiingula kwamwaapostolo Petro kumubuzyo wa Jesu kwakali kwakuti: “Nduwe Kristo, Mwana a-Leza muumi.”—Matayo 16:16.
Jesu kunyina naakalitaminina kuba Leza pe, pele wakazumina kuti wakali Mesiya wakasyomezyedwe naa Kristo. Alimwi wakaamba kuti wakali “Mwana a-Leza,” kutali Leza. (Johane 4:25, 26; 10:36) Pele Bbaibbele kunyina nolyaamba kuti Jesu wakali muntu mbubwenya mbuli bantu bambi. Wakali muntu uulibedelede kapati nkaambo wakalengwa a Leza katanalenga zintu zyoonse zimbi. (Ba-Kolose 1:15) Kwazyuulu zyamamiliyoni aatabaliki aamyaka kaitana lengwa nyika, Jesu wakali kupona kali muntu wamuuya kujulu alimwi wakalaa cilongwe cibotu a Wisi, Jehova Leza, Mulengi Mupati.—Tusimpi 8:22, 27-31.
Mpoonya myaka iitandila ku 2000 yainda, Leza wakalonzya buumi bwa Mwanaakwe kubutola mwida lyamukaintu elyo Jesu wakazyooba mwanaa Leza muntunsi iwakazyalwa munzila njobazyalwa boonse kwiinda mumukaintu. (Ba-Galatiya 4:4) Iciindi Jesu naakamitidwe alimwi anaakali buyabukomena kazyedwe wakalikusyoma baabo Leza mbaakasala kuti babe bazyali bakwe baanyika. Mpoonya Jesu wakasika muciimo cabwaalumi elyo wakayeekezyegwa cilongwe cakwe ncaakajisi a Leza kujulu.—Johane 8:23; 17:5.
Ncinzi Cakamupa Kuti Abe Mupati Kwiinda
Akaambo kakuti wakali kumwiiya Wisi wakujulu kabotu-kabotu Jesu ngomuntu mupati kwiinda iwakaponede. Mbwaakali Mwana usyomeka, Jesu wakamwiiya kapati Wisi cakuti wakali kukonzya kwaambila basikumutobela kuti: “Oyo uwandibona, wamubona awalo Taata.” (Johane 14:9, 10) Mubukkale boonse ano anyika wakacita mbubonya mbuli Wisi, Leza Singuzuzyoonse mbwaakali kunga wacita. Jesu wakapandulula ategwa: “Nsilicitili cintu ndemwini, pele ndaamba aya mbuli mbwandiisya Taata.” (Johane 8:28) Aboobo notwiiya buumi bwa Jesu Kristo, mubwini tuziba bwini-bwini Leza mbwabede.
Aboobo nokuba kuti mwaapostolo Johane wakazumina kuti “takukwe muntu uwakabona Leza” wakacili kukonzya kulemba kuti “Leza nduluyando.” (Johane 1:18; 1 Johane 4:8) Johane wakali kukonzya kucita obo nkaambo wakali luzi luyando lwa Leza kwiinda muli ncaakabona muli Jesu, walo wakali mwiiminizi uulondokede wa Wisi. Jesu wakali siluse, siluzyalo, uubombede alimwi uuvwulika munsi. Ibakompeme abadyaamindwe bakali kukkalwa myoyo kuti kabalaanguwe mbubwenya mbubakali kulimvwa bantu bamisyobo yoonse—baalumi, bamakaintu, bana, bavwubi, bacete, basinguzu nobaba basizibi beni-beni. Balikke abo bakajisi myoyo mibyaabi mbibatakali kumuyanda.
Mmasimpe Jesu taakayiisya buyo basikumutobela kuti kabayandana pele wakabatondezya mbokucitwa. Wakati: “Mbuli mbwendali kumuyanda, anywebo [mweelede] muyandane mbubonya.” (Johane 13:34) Umwi wabaapostolo bakwe wakapandulula kuti ikuziba “luyando lwa-Kristo [k]wiinda luzibo loonse.” (Ba-Efeso 3:19) Inzya, luyando ndwaakatondezya Kristo lulalwiinda luzibo lwalwiiyo buyo alimwi ‘lusinikizya’ bamwi kutola ntaamu. (2 Ba-Korinto 5:14) Aboobo cikozyanyo caluyando ciinda ncaakapa Jesu ncecakamupa kuti abe ngomuntu mupati kwiinda iwakaponede. Iluyando lwakwe lwajatikizya myoyo yamamiliyoni aabantu kumana kwamyaanda yamyaka alimwi lwapa kuti babe abuumi bubotu.
Pele bamwi balakonzya kukazya kabati: ‘Amulange milandu yoonse yacitwa muzina lya Kristo—inkondo zyabukombi, Imbeta Zyalunya zyakali kucitwaa bakatolika alimwi ankondo mwalo mamiliyoni aabantu bataminina kuti Mbanakristo mobajayana kumabazu aakazyanya aankondo.’ Pele masimpe ngakuti aba bantu balicengeezya buyo kuba basikutobela Jesu. Ikuyiisya kwakwe alimwi anzila yakwe yabuponi ilaikaka micito yabo. Naba Mohandas Gandhi, imu Hindu, cakamupa kwaamba kuti: ‘Ndilamuyanda Kristo, pele ndilabasulaika Banakristo nkaambo tabaponi mbuli mbwaakali kupona Kristo.’
Amugwasigwe Kwiinda Mukwiiya Kujatikizya Nguwe
Masimpe kunyina kwiiya kuyandika kapati sunu kwiinda kooko kwabuumi alimwi amulimo wa Jesu Kristo. Mwaapostolo Paulo wakakulwaizya ategwa: “Katuduneme kuli-Jesu. . . Kamwiilizya nguwe.” Alimwi Leza mwini wakalailila kujatikizya Mwanaakwe ategwa: “Amuswiilile nguwe.” Eci ncencico bbuku lya Muntu Mupati Kwiinda Iwakaponede ncoliyoomugwasya kucita.—Ba-Hebrayo 12:2, 3; Matayo 17:5.
Twasoleka kwaamba zintu zyoonse zyakacitika mubuumi bwa Jesu bwaanyika izilembedwe mumabbuku one aa Makani Mabotu kubikkilizya a makani ngaakaamba, zikozyanyo zyakwe alimwi amaleele. Ikusika waawo aakonzyeka, makani oonse aluulwa kweelana ambwaakali kutobelana kucitika. Kumamanino aa cibalo comwe-comwe kuli magwalo aamu Bbaibbele mwalo mwakajanwa cibalo eco. Mwakulwaizigwa kubala magwalo aya akwiingula mibuzyo yakwiindulula iipedwe.
Sikwiiya umwi waku University yaku Chicago lino-lino wakaamba kuti: “Nzinji zyalembwa kujatikizya Jesu mumyaka iili 20 yainda kwiinda zyakalembwa mumyaka iili 2000 yamusyule.” Pele kulayandika kapati kwaalanga-langa Makani Mabotu tobeni nkaambo mbubwenya The Encyclopædia Britannica mboyaamba: “Basikwiiya basunu banji bagama kubikkila maanu kunjiisyo zikazyanya kujatikizya Jesu alimwi a Makani Mabotu cakuti balubila limwi akwiiya zyeezi zyantalisyo zyalo.”
Mwamana kuzilanga-langa kabotu-kabotu camoyo omwe izibeela zya Makani Mabotu, tusyoma kuti mulazumina kuti icintu cipati kwiinda icakacitika mubukkale bwamuntu cakacitika mubulelo bwamuna Roma Kaisara Augusto, iciindi Jesu waku Nazareta naakalibonya kuti ape buumi bwakwe akaambo kandiswe.