Bazenimutende Basika!
Mwaka amwaka, kumatalikilo aamwezi wa July, bazenimutende bazyazi ibaitwa kuti southern right whales (Eubalaena australis) balasika kunkomwe yakumusanza ya Santa Catarina, Brazil. Inga bazwa kumasena aali kulamfwu mbuli subantarctic, makkilomita manji kutegwa bazoozyalile ikuli maanzi mafwaafwi alimwi akulanganya bana babo. Kwamyezi minji basicisi alimwi abantu ibaswaya kubona masena kunkomwe naa mumajelele balakkomana kweebelela bazenimutende abana babo ciindi nobalyookezya naa kusobana mumaanzi!1a
Zilenge Zipati Zyamulwizi Zisotoka
Icizyazi cilakonzya kulampa mamita aali 16, kacili cipati mbuli mabbaasi obilo alimwi cilema makkilogilamu aasika ku 80,000! Kanji-kanji cilasiya amubili, zimwi ziindi inga cilijisi tubala tutuba abula. Mutwe waco mupati, mulamfwu kusika ku 25 pesenti yabulamfwu bwamubili waco woonse. Mulomo waco mulamfwu alimwi uli mbuli wamubondo. Tacijisi kayambyo kaamusana mbuli misyobo imwi. Kutegwa ciyambe kuya kumbele, cinyanyaasya mucila waco kuya mujulu aansi muciindi camumabali-bali mbuli nswi mbozicita. Kuti kaciyanda kunyona, cibelesya tuyambyo twaco twamumabali. Oobu mbombubo ayalo ndeke mboinyonwa.
Icigambya ncakuti nokuba kuti bazenimutende mbapati boobu, balakonzya kulinyona akusotoka munzila iigambya. Mulakonzya kubabona kabayamba mumaanzi, mucila kauli atala aamaanzi kwaciindi cilamfwu; kabanyamuna mucila akuuma amaanzi canguzu; kusotoka mujulu mpoonya akuwida mumaanzi calo icipa kuti maanzi kaatapauka kuya mujulu alo aakonzya kubonwa kamuli kulamfwu.
Mbobapangidwe Munzila Iilibedelede
Amutwe alimwi akuzinguluka mutwe, bazenimutende aaba balijisi zisyutila zituba naa zyamungunga waji—zili bumbilidwe azyuuka zyamulwizi iziboneka mbuli nkala iziitwa kuti whale lice (njina zyabazenimutende). Ba Karina Groch, beendelezi bakabunga ka Brazilian Right Whale Project, bakaamba kuti: “Cisyutila cimwi acimwi cipangidwe munzila iilibedelede, mbubwenya tweengo ituli kuminwe yamuntu umwi aumwi mbotulibedelede, calo icizyibya zenimutende umwi aumwi mbwapangidwe. Tulazifwotola zisyutila zyabazenimutende ciindi nobaboola kunkomwe yesu mpoonya tulaabamba mafwoto aayo mubbuku.”
Basyaazibwene mulwiiyo lwa Biology baamba kuti tacili cuuba-uba ikwaamba myaka njajisi zenimutende umwi aumwi ciindi naafwa, nkaambo musyobo ooyu inga taujisi menyo. Beezeezya kuti bazenimutende aaba balasisya myaka iitaleli ku 65 yakupona.b
Mbocilya Munzila Iigambya
Bazenimutende aaba balya zyuuka zyamulwizi. Kumabazu oonse obilo amweebo waatala wabazenimutende kuli nsefwa izipangidwe antambo izili mbuli mayaayila aajisi tutambo tuniini-niini mbuli masusu. Nobayamba, mulomo wabo uujalukide upa kuti maanzi anjile pele zyuuka zilajatwa mumayaayila. Kwiinda mukucita boobo, zenimutende umwi aumwi ulakonzya kulya zyuuka zyamumaanzi izilema makkilogilamu aasika ku 2,000 abuzuba.
Mu January a February, bazenimutende aaba balida ku Antarctic Ocean, alimwi aciindi eeci balapanga mafwuta mumubili. Mafwuta aaya apa kuti bataandwi ciindi nobakkala mumaanzi aatontola alimwi ncakulya ciindi nobalonga.
Ino Bakapegwa Buti Zina Lyabo?
Kuzwa mumwaka wamwaanda wa 18 kuyakumbele, basikuvwima bakabavwima kapati bazenimutende aaba ku Southern Hemisphere. Bakali kubonwa kuti mbebazenimutende beelela (right whales) kuvwima. Ino nkaambo nzi? Akaambo kakuti tabazuzi nobayamba, cakali cuuba-uba kubajata, nokuba kuli basikuvwima ibakali kubelesya mato aazisamu ibakajisi buyo masumo. Kuyungizya waawo, mukwiimpana abazenimutende bambi, musyobo ooyu ulaibuka amaanzi ikuti wafwa akaambo kamafwuta manji ngobajisi mumubili. Aboobo, cakali kubaubila-ubila ibavwimi kubakwelela kunkomwe.
Kuyungizya waawo, mafwuta alimwi amayaayila akali kuyandika kapati kuciindi eeco. Mafwuta akali kubelesyegwa mumalambe aamumigwagwa alimwi akubikka muzintu kutegwa zitakwiyani. Mayaayila akali kubelesyegwa kupanga zisani nzyobaita kuti bbambabula, zimboko alimwi atubulo twama ambulela. Mubwini, mayaayila aakali kubwezyegwa kuli zenimutende omwe, akali kukonzya kubbadelela zyoonse izyakali kuyandika mulweendo lwabo loonse.
Kumatalikilo aamwaanda wamyaka wa 20, mweelwe wabazenimutende aaba wakaceya kapati akaambo kakubajaya kapati, mpoonya mukuya kwaciindi makwebo aabazenimutende tanaakali kukonzyeka. Ku Brazil, busena bwamamanino mpobakali kuletwa bazenimutende bwakajalwa mu 1973. Nokuba kuti misyobo imwi iyaabujanika asyoonto-syoonto, imbi misyobo iboneka kuti inga yazibaanina limwi.
Cakutadooneka, bazenimutende aaba bali akati kazilenge zilibedelede zipangidwe munzila iikatazya izili mumisyobo minji aano anyika. Eeci cipa bumboni bwakuti ooyo iwakazilenga, Sikwaanza Mupati, Jehova Leza ulijisi busongo bugambya alimwi anguzu.—Intembauzyo 148:7.
a Aambi masena nkobazyalila ali kufwaafwi ankomwe yaku Argentina, Australia, South Africa, alimwi a Uruguay, kubikkilizya ansumbu zyaku New Zealand.
b Basayaansi baamba kuti kuli misyobo yotatwe yabazenimutende ibaitwa kuti right whales. Kunze lyabaabo ibaitwa kuti Eubalaena australis ibajanika ku Southern Hemisphere, kuli abaitwa kuti Eubalaena glacialis alimwi a Eubalaena japonica ibajanika ku Northern Hemisphere.