Bbuku Lyamu Bbaibbele Lyanamba 25—Malilo
Mulembi: Jeremiya
Busena Nkolyakalembelwa: Kufwaafwi a Jerusalemu
Nolyakamana Kulembwa: 607 B.C.E.
IBBUKU eeli lyamu Magwalo aakasololelwa amuuya mmasimpe lyuuzikidwe kabotu. Mmalila aabuumba bupati kujatikizya mapenzi aayo mapati aakacitikilide bantu ba Leza basalidwe, ikunyonyoonwa kwa Jerusalemu mu 607 B.C.E. a Nebukadinezara imwami wa Babuloni. Mu Cihebrayo, ibbuku eeli liitwa abbala lyalyo lyakusaanguna lyakuti,ʼEh·khahʹ!, ilipandulula kuti “Ibuti!” Basanduluzi ba Septuaginta ya Cigiliki bbuku eeli bakaliita kuti Threʹnoi, icipandulula kuti “Nyimbo Zyabuumba; Malila.” Mabbuku aazilengwa zyaba Juda aakalembwa aba Juda bakali ku Babuloni (Babylonian Talmud), abelesya bbala lyakuti Qi·nohthʹ, ilipandulula kuti “Nyimbo Zyabuumba; Kweema Kwabuumba.” Ngu Jeromeb kalemba mumwaambo waci Latin wakalipa zina lyakuti Lamentationes, ikuzwa zina lyamu Cingisi lyakuti Lamentations.
2 Muma Bbaibbele aamu Cingisi, ibbuku lya Malilo litobela bbuku lya Jeremiya, pele mumulongo wamalembe aa Cihebrayo livwula kujanika kumabbuku aayitwa kuti Hagiographa, naa Malembe (Amubone Kabbokesi apeeji 32), antoomwe a Lwiimbo lwa-Solomoni, Rute, Mukambausi a Esita—imabbuku masyoonto antoomwe aayitwa kuti Meghil·lohthʹ (Mabbuku Aavwungidwe). Muma Bbaibbele amwi aa Cihebrayo aasunu, libikkidwe akati ka Rute naa Esita a Mukambausi, pele mumalembe aansiku lyaambwa kuti lyakali kutobela Jeremiya, mbubwenya mbuli mbolibede mu Bbaibbele lyesu mazuba aano.
3 Ibbuku eeli talimwaambi mulembi walyo. Pele kunyina kudooneka kuti ngu Jeremiya wakalilemba. Mu Septuagint ya Cigiliki, ibbuku eeli lijisi majwi aantalisyo aakuti: “Musyule akutolwa mubuzike kwabana Israyeli akunyonyoonwa kwa Jerusalemu, Jeremiya wakakkala ansi walila, wakalila Jerusalemu alwiimbo oolu lwabuumba kaamba kuti.” Jerome wakayeeya kuti majwi aaya ngakubeja aboobo tanaakaabikkilizya mubusanduluzi bwakwe bwa Bbaibbele. Pele makani aakuti bbuku lya Malilo lyakalembwa a Jeremiya mmuzeezo uuzuminwa aba Juda alimwi ulasinizigwa muma Bbaibbele aaci Syriac, Latin Vulgate, Targum ya Jonathan, alimwi amu Babylonian Talmud.
4 Basikukazya bamwi basola kutondezya kuti Jeremiya tali nguwakalemba bbuku lya Malilo. Pele, ikutondezya kuti ngu Jeremiya wakalilemba, ibbuku litegwa A Commentary on the Holy Bible lipa bumboni bujatikizya “bupanduluzi busalede bwa Jerusalemu ibuli kuzyaand. 2 a 4, ibuli mbupanduluzi bukonzya kucitwa buyo amuntu wakalibonena ameso; alimwi amajwi aaluse akweema kwabusinsimi, indembelo, imajwi aakabelesegwa amizeezo, zyoonse zyeendelana buyo a Jeremiya.”c Kuli majwi aakozyenye aajanwa ku Malilo akuli Jeremiya, mbuli akuusa kapati aakuti “meso aangu alalosya misozi” (Malo. 1:16; 2:11; 3:48, 49; Jer. 9:1; 13:17; 14:17) ayaayo aakucimwa basinsimi abapaizi akaambo kabumpelenge bwabo. (Malo. 2:14; 4:13, 14; Jer. 2:34; 5:30, 31; 14:13, 14) Zibalo zili kuli Jeremiya 8:18-22 a Jeremiya 14:17, 18 zitondezya kuti Jeremiya nguuyelela ndililo yabuumba iili mubbuku lya Malilo.
5 Banji balazumina kuti lyakalembwa mbowakazwa buyo akuwa Jerusalemu mu 607 B.C.E. Kuyoosya kwakusaalwa akuumpwa kwamunzi kwakacili mumizeezo ya Jeremiya, alimwi ikuusa kwakwe kulalibonya caantangalala. Muntu umwi uulanga-langa twaambo waamba kuti kwiina buumba nobutondezyegwa aciindi comwe buyo, pele bulaindulukwa-indulukwa mukweema koonse. Mpoonya waamba kuti: “Kunyongana mumizeezo ooku . . . mbumboni bumwi bupati butondezya kuti bbuku eeli lileendelana azintu zyakacitika amizeezo njoliyanda kutondezya.”d
6 Mbolyakalembwa bbuku lya Malilo ncintu ciyandisi kapati kuli sikwiiya zyamu Bbaibbele. Lijisi zyaandaano zyosanwe, nkokuti kweema kosanwe. Akamwi kapango muzyaandaano zyakusaanguna zyone katalika abbala limwi akati kamabala aali 22 mumusemo wamabala aa Cihebrayo. Pele caandaano catatu cijisi tupango 66, cakuti tupango 3 tutobelene tutalika abbala ndimunya lyomwe mumusemo wamabala aa Cihebrayo kakutanaunkwa kubbala litobela. Kweema kwasanu takulembedwe bulembedwe kweema kwakusaanguna kone nokuba kuti kujisi tupango tuli 22.
7 Bbuku lya Malilo litondezya buumba bupati akaambo kakusaalwa, kuzingwa akunyonyoonwa kwa Jerusalemu kwakacitwa a Nebukadinezara, alimwi kunyina bbuku liliinda kupandulula zyakacitika caantangalala akweetezya. Mulembi uli abuumba bupati akaambo kalunyonyooko, mapenzi alupyopyongano ndwabona. Nzala, inkondo azimwi ziyoosya zyaleta kupenga kupati mumunzi—zyoonse eezi ncisubulo kuzwa kuli Leza, akaambo kazinyonyoono zyabantu, basinsimi abapaizi. Nokuba boobo, bulangizi alusyomo muli Jehova nkozicili, alimwi kulinguwe nkwiigamikwa mipailo yakupilusigwa.
NCOLIGWASYA
13 Ibbuku lya Malilo litondezya lusyomo lwa Jeremiya lumaninide muli Leza. Kauside akupenga citaambiki, kanyina bulangizi bwaluumbulizyo kuzwa kubantu, musinsimi ulangila lufwutuko kuzwa buyo kuli Leza mupati mububumbo boonse, Jehova. Ibbuku lya Malilo lyeelede kubakulwaizya kumvwida alimwi akusyomeka bakombi bakasimpe boonse, alimwi akupa kucenjezya kupati kuli baabo batabikkili maano kuzina lipati kwiinda oonse alimwi ancoliiminina. Kunyina makani aambi kuzwa kaindi aamba zyamunzi umbi wakanyonyoonwa iwakalilwa munzila eeyi yeetezya kapati. Lilagwasya ncobeni ikupandulula bukali bwa Leza kuli baabo bazumanana kuzanga, kutanyoneka alimwi akuteempwa.
14 Alimwi bbuku lya Malilo lilagwasya mukutondezya kuzuzikizigwa kwabusinsimi akucenjezya kwa Leza kuli mbokubede. (Malo. 1:2—Jer. 30:14; Malo. 2:15—Jer. 18:16; Malo. 2:17—Lev. 26:17; Malo. 2:20—Dt. 28:53) Alimwi amubone kuti zili mubbuku lya Malilo mbumboni bwaantangalala bwakuzuzikizigwa kwa Deuteronomo 28:63-65. Alimwi ibbuku eeli lilazubulula kuzwa mumbazu zimwi zili mbozibede zya Magwalo aasalala. (Malo. 2:15—Int. 48:2; Malo. 3:24—Int. 119:57) Ibbuku lya Daniele 9:5-14 lisinizya caambwa ku Malilo 1:5 a 3:42 mukutondezya kuti mapenzi akaboola akaambo kakubisya kwabantu.
15 Cileetezya kaka cakacitikila Jerusalemu! Mumapenzi aali boobu, ibbuku lya Malilo lyaamba zyalusyomo lwakuti Jehova uyootondezya buuya aluzyalo alimwi akuti uyoomuyeeya Zioni akumubukulusya alimwi. (Malo. 3:31, 32; 4:22) Lyaamba zyabulangizi ‘bwamazuba mapya’ mbuli mazuba aakale Mwami Davida a Solomoni nobakali kweendelezya mu Jerusalemu. Nkocicili cizuminano ncaakabamba Jehova a Davida cabwami butamani! “Buuya bwakwe tabumani. Bulabukuluka cifumo coonse.” Alimwi buyoozumanana kuli baabo bamuyanda Jehova, kusikila mubulelo bwa Bwami bwakwe bululeme, izipona zyoonse noziya koongolola cakulumba kuti: “Jehova ncecaabilo cangu.”—5:21; 3:22-24.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Septuagint bwakali busanduluzi bwakusaanguna bwa Magwalo oonse aa Cihebrayo kutola mu Cigiliki.
b Jerome wakasandulula Bbaibbele kuzwa mu Cihebrayo a Cigiliki kutola muci Latin. Bbaibbele eeli liitwa kuti Latin Vulgate.
c 1952, lyakabambululwa aba J. R. Dummelow, peeji 483.
d Studies in the Book of Lamentations, lyakalembwa mu 1954, aba Norman K. Gottwald, peeji 31.