Bbuku Lyamu Bbaibbele Lyanamba 29—Joeli
Mulembi: Joeli
Busena Nkolyakalembelwa: Juda
Nolyakamana Kulembwa: Kuma 820 B.C.E. (Kuli Kuzumbauzya)
MAPENZI atungana mulongo, zyuuka zitalivwulili zyanyonyoona cisi. Imulilo iwainda kazitanaboola zyuuka aumbi waziccilila wanyonyoona cakumaninina. Koonse-koonse kuli nzala. Izuba lyasiya mbi amwezi wasubila mbuli bulowa, nkaambo buzuba buyoosya bwa Jehova bwasika afwaafwi. Walailila kuti bavwukule cigonsyo akubunganya bamasi boonse kulunyonyooko. Pele bambi ‘bayoofwutulwa.’ (Joel. 2:32) Ikulanga-langa zintu eezi kupa kuti businsimi bwa Joeli kabukkomanisya kapati alimwi kabuli ampindu kulindiswe.
2 Ibbuku litalika amajwi aakuti, “majwi aa-Jehova aakasika kuli-Joeli mwana wa-Petueli.” Kunze lyayaaya, kunyina makani aambi Ibbaibbele ngolitwaambila kujatikizya Joeli. Mulumbe wabusinsimi nguukankaizigwa kutali mulembi. Izina lyakuti “Joeli” (mu Cihebrayo Yoh·ʼelʹ) lizibidwe kupandulula kuti “Jehova Ngu Leza.” Luzibo lwa Joeli kujatikizya Jerusalemu, itempele akuziba kabotu-kabotu milimo yaatempele kulakonzya kutondezya kuti wakalemba bbuku lyakwe kali mu Jerusalemu naa Juda.—Joel. 1:1, 9, 13, 14; 2:1, 15, 16, 32.
3 Ino bbuku lya Joeli lyakalembwa lili? Eeci tacikonzyi kwaambwa cakusinizya. Basyaabupampu baliyeeyela kuti lyakalembwa mumyaka kautanasika mwaka wa 800 B.C.E. kuzikusika kuma 400 B.C.E. Ibupanduluzi bwalubeta lwa Jehova kubamasi mucibanda ca Josafati butondezya kuti Joeli wakalemba businsimi bwakwe, musyule aakuzunda kupati kwa Jehova kalwanina Mwami Josafati wa Juda, aboobo nkokuti mwakali musyule aakuba mwami kwa Josafati mu 936 B.C.E. (Joel. 3:2, 12; 2 Mak. 20:22-26) Musinsimi Amosi ulakonzya kuti wakazubulula kumakani aakalemba Joeli. Aboobo eeci inga capandulula kuti businsimi bwa Joeli bwakataanguna kulembwa kabutana bwa Amosi, walo iwakatalika kusinsima mumyaka yaakati ka 829 a 804 B.C.E. (Joel. 3:16; Am. 1:2) Akwalo kuti lyakalembwa mumyaka yamusyule yayeeyi kulakonzya kulibonya akaambo kabusena mpolibede bbuku mumulongo wamagwalo aamu Cihebrayo, akati ka Hosea a Amosi. Aboobo, imwaka wa 820 B.C.E. nguuyeeyelwa kuti businsimi bwa Joeli nobwakalembwa.
4 Ikusyomeka kwabusinsimi kulasinizigwa kwiinda mukuzubululwa akwaambwa mu Magwalo aa Bunakristo aa Cigiliki. Mubuzuba bwa Pentekoste, Petro wakaamba zya “musinsimi Joeli” akubelesya businsimi bwakwe bumwi. Paulo wakazubulula businsimi mbweenya oobo akutondezya kuzuzikizigwa kwambubo kuba Juda abatali ba Juda. (Joel. 2:28-32; Inc. 2:16-21; Rom. 10:13) Businsimi bwa Joeli bwakusinganya masi aakali mufwaafwi bwakazuzikizigwa boonse. Munzi mupati wa Turo wakasaalwa a Nebukadinezara, kumane munzi wakali ansumbu wakazikunyonyoonwa a Alesandro Mupati. Cisi coonse caba Filisti acalo cakaloba. Edomu wakaba inkanda. (Joel. 3:4, 19) Ba Juda kunyina nobakazumbauzya busena mpolibede bbuku lya Joeli, alimwi bakalibikka abusena bwabili mumabbuku aabusinsimi maniini aali 12.
5 Joeli ulemba twaambo cakusalazya alimwi akulikwaya. Ulainduluka kutegwa akankaizye twaambo alimwi ubelesya zikozyanyo zibotu kapati. Cisozi ucaamba kuti ncisi, bantu alimwi ampi. Imenyo aaco ali mbuli abasyuumbwa, cilibonya mbuli kuti mabbiza, alimwi cilayooma mbuli nkalaki ziya kunkondo. Ibbaibbele litegwa The Interpreter’s Bible lizubulula bbuku lyaamba mbocijayigwa cisozi kuti: “Bupanduluzi bwa Joeli bwakusaalwa acisozi kunyina nobwakaindwa abupanduluzi bumbi mukululama cakumaninina.”a Amuteelele lino Joeli nasinsima kujatikizya buzuba buyoosya bwa Jehova.
NCOLIGWASYA
12 Basikulanga-langa twaambo bamwi bapandulula Joeli kuti mmusinsimi wamalweza. Pele, kweelana ambobazibona zintu bantu ba Leza, ulibonya kuti mmukambausi wamakani mabotu aalufwutuko. Mwaapostolo Paulo ulakakankaizya kaambo aaka ku Ba-Roma 10:13, naamba kuti: “Umwi aumwi uulilila izina lya-Mwami ulafutuka.” (Joel. 2:32) Kwakali kuzuzikizigwa kugambya kwabusinsimi bwa Joeli mubuzuba bwa Pentekoste 33 C.E. Buzuba oobuya, Petro wakasololelwa amuuya kupandulula kuti, kupegwa nkobakapegwa muuya wa Leza basikwiiya ba Kristo kwakali kuzuzikizya businsimi bwa Joeli. (Inc. 2:1-21; Joel. 2:28, 29, 32) Petro wakabukankaizya kapati bupanduluzi bwabusinsimi bwamajwi aa Joeli aakuti: “Kuyooba kuti umwi umwi uukomba muzina lya-Jehova uyoofutulwa.”—Inc. 2:21, 39, 40.
13 Kukozyanya kupati kulakonzya kubonwa akati kacisozi ncaakapandulula Joeli apenzi lyakasinsimwa ku Ciyubunuzyo caandaano 9. Alimwi izuba lyasizigwa. Nsozi zikozyenye amabbiza aalibambilide nkondo, zilayooma mbuli nkalaki alimwi zijisi menyo aali mbuli abasyuumbwa. (Joel. 2:4, 5, 10; 1:6; Ciy. 9:2, 7-9) Businsimi bwa Joeli kuli Joeli 2:31 ibwaamba kusiya kwazuba, bulikozyenye acicitika caambwa kuli Isaya 13:9, 10 a Ciyubunuzyo 6:12-17, alimwi akuli Matayo 24:29, 30 ooko Jesu nkwatondezya kuti businsimi bwaamba ciindi aakuboola kali Mwana wamuntu anguzu abulemu bupati. Majwi aali kuli Joeli 2:11 aakuti, “buzuba bwa-Jehova mbupati, bulayoosya loko,” ayelede kuti ngaambwa akuli Malaki 4:5. Bupanduluzi bukozyenye ‘bwabuzuba oobu bwamudima amakumbi aasiya mbi’ bulajanwa alimwi kuli Joeli 2:2 akuli Zefaniya 1:14, 15.
14 Businsimi bwaku Ciyubunuzyo butondeka kumbele ‘kubuzuba bupati’ bwabukali bwa Leza. (Ciy. 6:17) Joeli awalo usinsima zyakuciindi eeco ikutondezya kuti bwaakubasikila bamasi “buzuba” bupati “bwa-Jehova,” aabo bayita azina lyakwe kutegwa bakwabililwe ‘bayoofwutulwa.’ ‘Jehova uyooba maccijilo aabantu bakwe.’ Buvwubi bwamu Edeni buyoopilusigwa: “Lino mubuzuba obo zilundu ziyoolosya waini uunona, atulundulundu tuyookunkya malili, atulonga toonse twa-Juda tuyoozula maanzi. Alimwi kuyoozwa kasensa muŋanda ya-Jehova.” Mukwaamba zisyomezyo zibotu eezi zyakupilusigwa, Joeli wasumpula bweendelezi bwa Jehova Leza alimwi watamba ibabombe myoyo kwiinda muluzyalo Lwakwe lupati kuti: “Amupiluke kuli-Jehova Leza wanu, nkaambo ngusiluse, ngusiluzyalo, tafwambi kukalala, ulizwiide buuya.” Boonse ibakutobela kutamba ooku kwakasololelwa amuuya, bayoojana mpindu zitamani.—Joel. 2:1, 32; 3:16, 18; 2:13.
Bupanduluzi buyungizidwe
a 1956, Bbuku VI, peeji 733.