Sena Muyakufwutuka Ciindi Leza Nayakubweza Ntaamu?
“Nkabela mazuba ayo naatakafwiinsigwa nikwatazooba muntu naba umwi wali kunoozoofutulwa, pele mazuba ayoofwiinsigwa nkaambo kabasale.”—MATAYO 24:22.
1, 2. (a) Nkaambo nzi ncocili cintu ciluzi kuyanda kuziba ciyakucitika kulindiswe kumbele aamazuba? (b) Mibuzyo nzi mipati iijatikizya luyandisisyo luluzi?
MULIYANDA kapati buti nywebo lwenu? Bantu banji sunu balaindilizya kuliyanda, balilanga lwabo beni luzutu. Nokuba boobo Ibbaibbele talikasyi kuyanda zintu izitujatikizya munzila yeelede. (Ba-Efeso 5:33) Eci cilajatikizya akuyanda kuziba zyakumbele. Aboobo cililuzi kuyanda kuziba iciyakucitika kulindiswe kumbele aamazuba. Sena mulayanda?
2 Tulakonzya kusyoma kuti bamaapostolo ba Jesu abalo bakali kuyanda kuziba zyakumbele aamazuba. (Matayo 19:27) Eeco cilalibonya kwiinda mumubuzyo ngobakabuzya ciindi basiciiya bone kabali aa Jesu a Mulundu wa Elaioni. Bakabuzya kuti: “Tulwiide, ino kai ayooba lili, aya makani? Alimwi, ncinzi ciyooba citondezyo cakuti aya makani oonse aamba kulondolwa?” (Marko 13:4) Jesu tanaakacita muuzyamvwide kumibuzyo yabo yakuyanda kuziba zyakumbele—izibajatikizya alimwi azijatikizya ndiswe. Lyoonse wakalikubaambila zintu ezi mboziyoobajatikizya basikumutobela alimwi aciyakucitika kumamanino.
3. Nkaambo nzi ncotuswaanganya kwiingula kwa Jesu amazubaano?
3 Mukwiingula kwakwe, Jesu wakaamba businsimi ibujatikizya kuzuzikizigwa kupati mazubaano. Eeci cilalibonya kwiinda munkondo zyanyika yoonse mbwiizulwa alimwi amazwanga aambi aacitika mumwaanda wesu wamyaka, mizuzumo yanyika iyamana bantu, inzala iileta kuciswa alimwi alufwu, alimwi amalwazi—ikuzwa kufuluenza mu 1918 kusikila kubulwazi bwa AIDS ibuliino. Pele ibupanduluzi bwa Jesu mukwiingula kwakwe bwakali kubikkilizya akuzuzikizigwa kujatikizya kunyonyoonwa kwa Jerusalemu kuba Roma mu 70 C.E. Jesu wakabacenjezya basiciiya bakwe kuti: “Pele nywebo amucenjele, nkaambo bayoomwaaba kumbeta, akumuuma muzikombelo, alimwi muyooima kubusyu bwabeendelezi abami nkaambo kandime, kuti mukabe bakamboni bangu.”—Marko 13:9.
Ncaakasinsima Jesu Mbocakazuzikizigwa
4. Ino wakacenjezya nzi mukwiingula kwakwe Jesu?
4 Jesu tanaakagolela buyo mukwaamba mbobayakweendelezegwa abantu basiciiya bakwe. Wakabaambila ncobeelede kucita balo. Mucikozyanyo wakati: “Lino mwaakubona cisesemyo cabusaale ciliimvwi mpociteelede kwiima (oyo uubala amvwisye), elyo abo bali mu-Judaya bakacijile muzilundu.” (Marko 13:14) Icibalo ca Luka 21:20 icikozyenye aceeci caamba kuti: “Wabona kuti Jerusalemu wazinganwa mukati kempi.” Ino eco cakazuzikizigwa buti kusaanguna?
5.Ncinzi cakacitika akati kabama Juda mu Judaya mu 66 C.E.?
5 The International Standard Bible Encyclopedia (1982) itwaambila kuti: “Ibuzangi bwama Juda kubweendelezi bwaba Roma bwakali kuya buya ambele alimwi beendelezi abalo bakaindilizya mubukali, lunya alimwi abumpelenge bwabo. Mu A.D. 66 buzangi bwaantangalala bwakabuka. . . . Inkondo yakatalika ciindi nkamu ya Bazangi noyakasaala Masada alimwi imane yabweza lweendo kuya ku Jerusalemu mubweendelezi bwa Manahemu. Aciindi mpoona awo kwakajayigwa bama Juda bakali mucooko camunzi wa Kaisareya, mpoona mpuwo yamalweza aya yakamvwugwa mucisi coonse. Aamali mapya kwakasimbwa Mwaka 1 kuyakusika ku Mwaka 5 wakuzanga.”
6. Ino buzangi bwama Juda bwakapa kuti ba Roma bacite nzi?
6 Inkamu ya Basikalumamba ba Roma ibakali kweendelezegwa a Sesteusi Galusi yakatalikila ku Suriya, imane yasaala Galilaya a Judaya, kuzwa waawo yasaala “Jerusalemu Munzi uusalala” mane kuyakusika nkoisaala lubazu lwawo nkouli kumulundu. (Nehemiya 11:1; Matayo 4:5; 5:35; 27:53) Ikupandulula izyakacitika mukukosaula-kosaula, ibbuku litegwa The Roman Siege of Jerusalem lyaamba kuti: “Ikwamazuba osanwe ba Roma bakasola kutanta bwaanda pele kabatandwa ciindi aciindi. Limwi basikukwabilila munzi bakazundwa amivwi yakali kufwuswa. Bacimana kununganya ntobo zyabo atalaa mitwe yabo izyakulikwabilila—basikalumamba ba Roma bakafwumba kunsi abwaanda akusola kuumpa citendele. Basikukwabilila munzi bakatalika kulibilika kapati.” Banakristo ibakali mumunzi bakaayeeya majwi aa Jesu akubona kuti cisesemyo cabusaale cakaliimvwi abusena busalala.a Mbwaanga munzi wakali zingulukidwe mbuti mbobakali kunga balatija Banakristo kweelana amalailile aa Jesu?
7. Ciindi nobakaamba kuzunda ba Roma mu 66 C.E., ino bakacita nzi?
7 Haabupampu kumakani aazyakaindi uutegwa Flavius Josifasi uluula kuti: “Sesteusi [Galusi], katazi penzi lyabasikusaalwa noiba mizeezo yabantu, wakabaimika basikalumamba bakwe aciindi catakali kulangilwa, wakaide kwiilesya nkondo nokuba kuti tanaakajana buyumuyumu buli boonse, alimwi wakazwa mumunzi kakutazibwi ancaakacitila boobo.” (The Jewish War, II, 540 [xix, 7]) Ino nkaambo nzi ncaakabweedela Galusi? Notutakazi kaambo ncaakacitila boobo, ikubweeda kwakwe kwakazumizya Banakristo kumvwa malailile aa Jesu aakuti batijile kumalundu kwakufwutukila nkuko.
8. Ino bakacita nzi nobakapiluka lwabili ba Roma kulwana Jerusalemu, alimwi ncinzi cakacitika kuli baabo bakafwutuka?
8 Ikutegwa bafwutuke bakalikuyandika kumvwa. Kakatanaba kaindi ba Roma bakabweedela kubumanizizya limwi buzangi. Lumamba lwakali kweendelezegwa a Mupati wamasole Tito kumamanino lwakasaala Jerusalemu kuzwa mu April kusikila mu August 70 C.E. Ikubala bupanduluzi bwa Josifasi bwambuli mbobakapenga bama Juda cilayoosya. Kunze lyabaabo bakajaigwa aba Roma munkondo, bamwi bama Juda bakajaigwa abama Judanyina basinkondonyina alimwi inzala yakabapa kulya bantunyina. Aciindi ncobakazunda ba Roma kwakafwa bama Juda basika ku 1,100,000.b Akati kabasikufwutuka ibali 97,000 bamwi bakajaigwa mpoona-mpoona; bamwi bakaba bazike. Josifasi uluula kuti: “Aabo bakali aamyaka yakuzyalwa iyiinda ku 17 bakaangwa ansimbi akutuminwa ku Egepita nkobaakubeleka mubuzike, pele banji Tito wakabatumina mweena muzyooko zyacisi oomo mobakajaigwa apanga naa zinyama zyamusyokwe mumabuwa aakusobanina.” Nociba ciindi nokwakacili kusolwa kubona ncobakeelede kucitwa bamwi, bazike basika ku 11,000 bakalifwida akaambo kanzala.
9. Nkaambo nzi Banakristo ncobatakajatikizigwa azintu zyakacitikila bama Juda, pele mibuzyo nzi iitana ingulwa?
9 Banakristo bakabona kuti balaa coolwe akaambo kakuti bakamvwa ncenjezyo ya Mwami, bakatijide kale basikalumamba ba Roma nobakabweeda. Nkabela bakafwutulwa kuzwa kuli cimwi caceeco Jesu ncaakaita kuti ‘mapenzi mapati aatakaninga kubonwa kuzwa kumalengelo aanyika kusikila sunu, alimwi aatakacitiki limbi’ kuli Jerusalemu. (Matayo 24:21) Jesu wakayungizya kuti: “Nkabela mazuba ayo naatakafwiinsigwa nikwatazooba muntu naba umwi wali kunoozoofutulwa, pele mazuba ayoofwiinsigwa nkaambo kabasale.” (Matayo 24:22) Ino eco cakali kupandulula nzi ciindi eco, alimwi cipandulula nzi lino?
10. Ino lugwalo lwa Matayo 24:22 twaali kulupandulula buti kaindi?
10 Kaindi eci cakali kupandululwa kuti aba ‘bantu bali kunoozoofutulwa’ mbaama Juda ibakafwutuka mapenzi aakasikila Jerusalemu mu 70 C.E. Mbwaanga Banakristo bakali tijide kale, Leza wakali kukonzya kulekela ba Roma kuunyonyoona munzi mpoona-mpoona. Atwaambe kuti, akaambo kakuti “basale” bakalizwide kale muntenda, mazubaa mapenzi akali kukonzya kufwiinsigwa ikuzumizya “[ba]ntu” bamwi bama Juda kufwutuka. Kwakali kuyeeyegwa kuti bama Juda ibakafwutuka bakali kwiiminina baabo ibayakufwutuka mapenzi mapati aayakuboola muciindi cino.—Ciyubunuzyo 7:14.
11. Nkaambo nzi ncocilibonya kuti bupanduluzi bwa Matayo 24:22 bweelede kulangwa alimwi?
11 Pele sena oobo bupanduluzi buleendelana acakacitika mu 70 C.E.? Jesu wakaamba kuti “[ba]ntu” bali “kunoozoofutulwa” kuzwa mumapenzi. Sena inga mwabelesya bbala lyakuti bali “kunoozoofutulwa” ikwaamba basikufwutuka bali 97,000, kakuli zyuulu zyambabo zyakazoomana kufwa akaambo kanzala naa kujaigwa mumabbuwa aakusobanina? Ikujatikizya bbuwa limwi lyakusobanina lyaku Kaisareya, Josifasi waamba kuti: “Mweelwe wabaabo bakamana kufwa mukulwanisigwa azinyama zikali naa kulwanisigwa mulicabo-cabo naa ibakaumpwa buumbulu ulainda ku 2,500.” Nokuba kuti teebakafwida munkondo, ‘teebakafwutulwa’ pe. Aboobo sena Jesu inga wabakozyanisya abantu ibakkomene ibayakufutuka “mapenzi mapati” aaboola?
Ibantu—Bali Kunoozoofwutuka Buti?
12. Mbaani ibakali “basale” ba Leza mumwaanda wamyaka wakusaanguna?
12 Mu 70 C.E. Leza tanaakacili kubalanga kuti mbantu bakwe bama Juda bakumubili. Jesu wakaamba kuti Leza wakali ukakide musyobo wama Juda alimwi akuti uyakuulekela munzi wawo mupati, tempele, alimwi abukombi bwawo kunyonyoonwa. (Matayo 23:37–24:2) Leza wakasala musyobo umbi, Israyeli wakumuuya. (Incito 15:14; Ba-Roma 2:28, 29; Ba-Galatiya 6:16) Oyu musyobo ngwabaalumi abamakaintu ibakasalwa kuzwa mumisyobo yoonse akunanikwa amuuya uusalala. (Matayo 22:14; Johane 15:19; Incito 10:1, 2, 34, 35, 44, 45) Kakucili myaka minji yakuti Sesteusi Galusi atalike nkondo, Petro wakalembela baabo “[b]akasalwa kumakankilo kubukanze bwa-Leza Taateesu akusalazigwa kunguzu zya-Muuya Uusalala.” Aabo bakananikidwe muuya wakali “musyobo musale, bapaizi bami, cisi cisalala.” (1 Petro 1:1, 2; 2:9) Aaba basale Leza mbaali kuzootola kujulu kuti bakalele a Jesu.—Ba-Kolose 1:1, 2; 3:12; Tito 1:1; Ciyubunuzyo 17:14.
13. Ino majwi aa Jesu ku Matayo 24:22 ayeeyelwa kuti akali kwaamba nzi?
13 Oku kuziba basale kulagwasya nkaambo Jesu wakasinsima kuti mazuba aamapenzi azoofwiinsigwa “nkaambo kabasale.” Ibbala lya Cigiliki ilyakasandululwa kwaamba kuti “nkaambo ka” alimwi inga lyasandululwa kuti “akaambo ka.” (Marko 2:27; Johane 12:30; 1 Ba-Korinto 8:11; 9:10, 23; 11:9; 2 Timoteo 2:10; Ciyubunuzyo 2:3, Ci) Aboobo Jesu wakali kwaamba kuti “aayo mazuba naatakafwiinsigwa, taakwe muntu naba omwe wali kunoyoofutuka pe, pele Leza uyooafwiinsya mazuba aaya akaambo kabantu mbaakasala.”c (Mateyo 24:22, Ci) Sena kuli cakacitwa ‘akaambo ka’ Banakristo basale ibakali mu Jerusalemu?
14. Ino ‘bantu’ bakafutulwa buti ciindi basikalumamba ba Roma nobakaimika nkondo yabo akubweeda kusiya munzi wa Jerusalemu mu 66 C.E.?
14 Mutalubi kuti mu 66 C.E., ba Roma bakeenda mucisi baakunjila mu Jerusalemu nkwiili kumulundu akutalika kufumba bwaanda. Josifasi waamba kuti: “Naakazumanana buyo kwakaindi kasyoonto munkondo yakwe naakauzunda Munzi.” Mubuzyo ngomweelede kulibuzya ngwakuti, ‘Nkaambo nzi basikalumamba ba Roma ibakali bakali mpoona-mpoona ncobakaileka nkondo yabo akutalika “kutija kakunyina akaambo kalikoonse” bapiluka?’ Rupert Furneaux haabupampu mukupandulula makani aazyansiku waamba kuti: “Taakwe haabupampu mumakani aakaindi naba omwe iwakonzya kupa kaambo kazwide kuntaamu ikatazya kuteelela njaakabweza Galusi.” Nokatazizilwe kaambo, eeci cakapa kuti mapenzi afwiinsigwe. Ba Roma bakabweedela munsi kabayabulwanwa abama Juda. Ino mbuti Banakristo “basale” ibakacili mumunzi? Ikwiimikwa kwankondo kwakapa kuti batajaigwi mumapenzi aaya. Aboobo aabo Banakristo ibakagwasigwa kwiinda mukufwiinsya mapenzi mu 66 C.E., ‘mbebantu’ bakali kuyandika kufutula baambwa ku Matayo 24:22.
Ino Bulangizi Bwanu Bwakumbele Buli Buti?
15. Nkaambo nzi ncomunga mwaamba kuti lugwalo lwa Matayo caandaano 24 lweelede kutujatikizya kapati mazubaano?
15 Muntu ulakonzya kubaa mubuzyo wakuti, ‘Nkaambo nzi ncondeelede kubikkila maanu kukusalazigwa kwabupanduluzi bwamajwi aa Jesu?’ Kuli kaambo kazwide kakusyomena kuti businsimi bwa Jesu buyoozuzikizigwa munzila mpati kwiinda yiilya njobwakazuzikigwa mu 70 C.E.d (Amukozyanisye a Matayo 24:7; Luka 21:10, 11; Ciyubunuzyo 6:2-8) Ikwamakumi aamyaka, Bakamboni ba Jehova bali kukambauka kuti kuzuzikizigwa kupati ikuli sunu kusinizya kuti tuleelede kulangila “mapenzi mapati” kapati kumbele aamazuba. Ino ayakuzuzikizigwa buti majwi aabusinsimi aali ku Matayo 24:22 ciindi eco?
16. Ino ncinzi ncolwaamba lugwalo lwa Ciyubunuzyo cikulwaizya kumakani aamapenzi mapati aaboola?
16 Kakwiindide myaka itandila kumakumi obile kuzwa ciindi camapenzi aakasikila Jerusalemu, mwaapostolo Johane wakalemba bbuku lya Ciyubunuzyo. Lyakasinizya kwaamba kuti mapenzi mapati akacili kuza kumbele aamazuba. Mbwaanga tulayandisisya kuziba zintu zitujatikizya, inga twakkomana kuziba kuti lugwalo lwa Ciyubunuzyo kwiinda mubusinsimi bwalyo lusinizya kuti bantu bayakwaafutuka mapenzi mapati aalimukuza. Johane wakasinsima kuti kuyakuba “inkamu impati yabantu . . . bazwa kuzisi zyoonse akumisyobo yoonse akumikowa yoonse akumyaambo yoonse.” Ino mbaani? Ijwi lilavuwa kuzwa kujulu kuti: “Mbaaba bakazwa kumapenzi ayo mapati.” (Ciyubunuzyo 7:9, 14) Ee, mbebayooba basikufutuka! Alimwi Lugwalo lwa Ciyubunuzyo lulatugwasya kuteelela zintu mboziyooba muciindi camapenzi aaboola alimwi amboluyakuzuzikizigwa lugwalo lwa Matayo 24:22.
17. Matalikilo aamapenzi mapati ayakubikkilizya nzi?
17 Aya mapenzi ayakutalikila mukulwana mwanakazi muvuule wacikozyanyo uutegwa “Babuloni Mupati.” (Ciyubunuzyo 14:8; 17:1, 2) Ooyu Mwanakazi wiiminina bukombi bwakubeja buli munyika yoonse mbwiizulwa kubikkilizya a Kristendomu iijisi mulandu mupati. Kweelana amajwi aali ku Ciyubunuzyo 17:16-18, Leza uyakubikka muzeezo wakulwana mwanakazi muvuule wacikozyanyo mumyoyo yamaami baansi.e Amuyeeye buyo mbobalangilwa kucibona eco bantu ba Leza bananike “basale” abeenzinyina “[ba]nkamu impati.” Mboinooyaabuya nkondo eyi yakunyonyoona bukombi, ciyakulibonya mbuli kuti iyanda kunyonyweeda limwi zyoonse zikombelo kubikkilizya abantu ba Jehova.
18. Nkaambo nzi ncociyakulibonya mbuli kuti kunyina ‘bantu’ bayakufutuka kumatalikilo aamapenzi mapati?
18 Eeci nceciindi majwi aa Jesu aali ku Matayo 24:22 naayakuzuzikizigwa munzila mpati. Mbweena mbuli basale ibakali mu Jerusalemu mbobakalibonya aanga bayanda kunyonyoonwa, abalo bantu ba Jehova bayakulibonya aanga bayanda kunyonyoonwa ciindi cakulwana bukombi caakusika, kuyakulibonya aanga ‘bantu’ ba Leza boonse balalobela limwi ankondo eyo. Pele atuyeeye cakacitika mu 66 C.E. Mapenzi aakaletwa aba Roma akafwiinsigwa kutegwa bantu ba Leza bananike basale babe aciindi cakutija, bacaale kabapona. Aboobo tulakonzya kusyoma kuti nkondo yakunyonyoona bukombi taikalekelwi kulobya mbunga yoonse yabakombi bakasimpe munyika yoonse mbwiizulwa. Iyakwiinda kufwambaana mbuli kuti “muubuzuba bomwe.” Nokuba kuti iyakufwiinsigwa, taikazumizigwi kumanizya makanze aayo kutegwa bantu ba Leza bakakonzye ‘kufutuka.’—Ciyubunuzyo 18:8.
19. (a) Caakwiinda cibeela cakusaanguna camapenzi mapati, ncinzi ciyakulibonya? (b) Ino ncinzi ciyakutobela?
19 Kuzwa waawo bumwi bubambe bwa Saatani Diabolosi bwanyika buyakuzumanana kwakaindi-indi kabulila simamambenyina ngobali kubeleka limwi walo uutaciwo. (Ciyubunuzyo 18:9-19) Kuli ciindi nobayakubona kuti babelesi ba Leza bacaala, “bakede caluumuno, [ka]batakwe malambo” alimwi kababoneka mbuli bantu batakwabilidwe. Ino bayoogambwa! Mbwayakubonena buyo kuti babelesi bakwe banjila mumapenzi, Leza uyakunjilila akuleta lubeta kuli basinkondonyina kumamanino aamapenzi mapati.—Ezekiele 38:10-12, 14, 18-23.
20. Nkaambo nzi bantu ba Leza ncobatakanyonyoonwi mucibeela cabili camapenzi mapati?
20 Eeci cibeela cabili camapenzi mapati cinookozyenye acakacitika kuli Jerusalemu abantu bakali mumo munkondo yabili yaba Roma mu 70 C.E. Kuyakuba “mapenzi mapati aatana kubonwa kuzwa kumalengelo aanyika kusikila [ciindi eco], alimwi takoozooba limbi aali boobu pe.” (Matayo 24:21) Nokuba boobo mulakonzya kusyoma kuti bantu ba Leza basale antoomwe abeenzinyina tabakabi muntenda, tabakabi muciimo ncobanga bajaigwa pe. Tabanooli batijila kubusena bwancobeni biya pe. Banakristo baku Jerusalemu bamumwaanda wamyaka wakusaanguna bakali kukonzya kutija kuzwa mumunzi oyo kuya kumalundu, mbuli Pella kutala a Jordano. Kumbele aamazuba Bakamboni ba Leza basyomeka banookkala munyika yoonse mbwiizulwa, aboobo kunyina busena nobuba bomwe bukonzya kubakwabilila pe.
21. Ino mbaani bayakulwana nkondo yamamanino alimwi ncinzi ciyakucitika?
21 Lunyonyooko talukaletwi aabasikalumamba ba Roma noiba mbunga iili yoonse yabantu. Pele bbuku lya Ciyubunuzyo lyaamba kuti luyakuzwa kujulu. Ee, oyu mulimo wamamanino wamapenzi mapati taukacitwi aabasikalumamba bali boonse bantunsi pe, uyakucitwaa yooyo uutegwa “Ijwi lya-Leza” Mwami Jesu Kristo antoomwe ‘abasinkondo bakujulu’ kubikkilizya a Banakristo bananike banooli babusigwa kuzwa kubafwu. “Mwami wabami, mweendelezi wabeendelezi” uyakuleta lunyonyooko lupati kwiinda loluya lwakaletwa aba Roma mu 70 C.E. Boonse bantu bakazya Leza—bami, basinkondo bapati, baangulukide, bazike, baniini abapati. Noziba mbunga zyabantu zyanyika ya Saatani ziyakuloba.—Ciyubunuzyo 2:26, 27; 17:14; 19:11-21; 1 Johane 5:19.
22. Muunzila nzi imbi njobayakufutulwa ‘bantu’?
22 Mutalubi kuti ‘bantu’ bananike basyeede alimwi “[aba]nkamu mpati” banooli bafutulwa kale ciindi Babuloni Mupati nayakunyonyoonenwa limwi mucibeela cakusaanguna camapenzi ayo. Mbubonya akumamanino aamapenzi, ‘bantu’ banooli batijila kulubazu lwa Jehova bayakufutulwa. Eeci ciyakwiindana kapati acakacitika kuli bama Juda bazangi bamu 70 C.E.!
23. Mbulangizi nzi mbobanoojisi ‘bantu’ banooli bafutuka?
23 Kumakani aazintu nzyomukonzya kulangila kumbele aamazuba antoomwe abayandwa banu, lugwalo lwa Ciyubunuzyo 7:16, 17 lwaamba kuti: “Tabakooyoofwa limbi inzala, tabakooyoofwa limbi nyota. Alyalo izuba talikooyoobabala, niiba inkasaalo. Ikuti Mwanambelele uuli akati kacuuno ca-Leza uyoobeembela akubasololela kutusensa twamaanzi aabuumi, nkabela Leza uyoosansamuna misozi yoonse kumeso aabo.” Ooku “nkokufutulwa” ncobeni kubotu alimwi kutamani.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Amubone Ngazi Yamulindizi ya June 1, 1996, amapeeji 14 kusikila ku 19.
b Josifasi uluula kuti: “Tito naakanjila mumunzi wakagambwa kapati naakabona bukwabilizi bwamunzi . . . Wakakankamuka ajwi pati wakati: ‘Leza wali andiswe; ngu Leza wapa kuti ba Juda bazundwe nobaba mubukwabilizi buli boobu; ino inga ncinzi muntunsi noziba zilwanyo ncozinga zilacita mubukwabilizi buli boobu?’”
c Shem-Tob mucibalo cakwe ca Matayo 24:22 ubelesya bbala lya Cihebrayo litegwa ʽa·vurʹ, ilyaamba kuti “akaambo ka, nkaambo ka, kutegwa.”—Amulange cibalo cainda kupeeji 7.
d Amulange Ngazi Yamulindizi ya February 15, 1994 ya Cikuwa naa ya Chichewa, aamapeeji 11 alimwi a 12, alimwi accaati iili amapeeji 14 alimwi a 15 iitondezya kumbali kwiingula kwa Jesu kwabusinsimi ku Matayo caandaano 24, Marko caandaano 13, alimwi a Luka caandaano 21.
e Amubone Revelation—Its Grand Climax At Hand!, amapeeji 235 kuyakusika ku 258 iyakamwaigwa mu 1988 aba Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
Ino Mulaingula Buti?
◻ Ino nkondo njobakalwana Jerusalemu basikalumamba ba Roma yakacitika muzibeela nzi zyobile?
◻ Nkaambo nzi ncocitalangilwi kuti bama Juda bali 97,000 ibakafutuka mu 70 C.E. ‘mbebantu’ baambwa ku Matayo 24:22?
◻ Ino mbuti mazubaa mapenzi aa Jerusalemu mbwaakafwiinsigwa, alimwi mbuti ‘bantu’ mbobakafutuka?
◻ Ino mazuba ayakufwiinsigwa buti alimwi ‘bantu’ bayakufwutuka buti mumapenzi mapati aalimukuboola?
[Cifwanikiso icili apeeji 10]
Idi lyabama Juda ilyakabambwa kuzwa ciindi cabuzangi. Atala kusimbidwe mabala aa Cihebrayo aategwa “Mwaka wabili,” ikupandulula 67 C.E., mwaka wabili wakulilela kwabo
[Kulumba]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Caption on page 11]
Idi lyaba Roma ilyakabambwa mu 71 C.E. Kulubazu lwakulumwensi kuli mu Roma uujisi cilwanyo; kulubazu lwakululyo kuli mukaintu mu Juda uulila. Kuli mabala aakuti “IVDAEA CAPTA” aapandulula kuti “Judaya Watolwa Buzike”
[Kulumba]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.