Ilusyomo Mboluswaangene Abuumi Bwanu Bwakumbele
“Eno lusyomo ndotupimine kuti luyootujanya ceeco ncotulangila.”—BA-HEBRAYO 11:1.
1. Mbuumi bwakumbele bwamusyobo nzi mbobayanda bantu banji?
SENA mulayanda kuziba zyakumbele? Ibantu banji balayanda. Ncobalangila kumbele nduumuno, kuliiba kakunyina akuyoowa cili coonse, kukkala kabotu, ikubaa mulimo mubotu alimwi uukkomanisya, kupona kabotu, alimwi akoongola. Kakunyina kudooneka mazyalani oonse aakali kupona musyule akali kuziyanda zintu ezyo. Alimwi sunu, munyika eyi iizwide mapenzi, ibukkale buli boobu bwaindila buya kuyandika.
2. Ino muzeezo umwi uujatikizya zyakumbele wakaambwa buti amweendelezi umwi?
2 Ibantu mbobayabuswena kumwaanda wamyaka wa 21, sena kuli mbokunga kwazibwa mbobuyooba buumi kumbele aamazuba? Inzila imwi yakucita boobo yakaambwaa mweendelezi waku Amelika Patrick Henry myaka iinda ku 200 yainda. Wakati: “Taakwe imbi nzila yakuziba zyakumbele njendizi kunze lyakuziba zyamusyule.” Ikweelanaa muzeezo oyu, imazubaa kumbele aamukwasyi wabantu alakonzya kuzibwa kwiinda kuzintu nzyobakacita bantu musyule. Ibanji balauzuminizya muzeezo oyu.
Ino Mazubaa Musyule Akali Buti?
3. Ino makani aamusyule aatondezya nzi kujatikizya zilangilwa kumbele?
3 Ikuti naa zintu zyakacitika musyule kazitondezya zintu ziyakucitika kumbele, sena muyeeya kuti eco cilakulwaizya? Sena buumi bwamazyalani aamusyule bwakali kubota kumbele kwiinda musyule? Peepe. Nobuba buti bulangizi bantu mbobajisi kwazyuulu zyamyaka alimwi nokuba lusumpuko kulubono mumasena amwi, bukkale bwazwide lunya, kudyaamininwa, milandu, kulwana, nkondo alimwi abucete. Eyi nyika yalaa mapenzi aatobelene ikapati aaletwa aabulelo bwabantu ibutakkomanisyi. Ibbaibbele lilalulamika nolyaamba kuti: “Muntu [we]endelezya muntunyina kukumubisizya.”—Mukambausi 8:9.
4, 5. (a) Nkaambo nzi bantu ncobakabaa bulangizi kumatalikilo aamwaanda wamyaka wa 20? (b) Ncinzi cakacitika kubulangizi bwabo bwazyakumbele?
4 Imasimpe ngakuti bukkale bwamuntu bwamusyule bwamapenzi bwazumanana kuliindulula—pele lyalo lino buli koonse-koonse alimwi bwaindila buya kubija. Uno mwaanda wamyaka wa 20 ulacisinizya eci. Sena bantu bayiya kuzwa kukulubizya kwamuciindi camusyule akutantamuka kulubizya oko? Kumatalikilo aamwaanda uno wamyaka ibanji bakali kusyoma kuti buumi kumbele buyoobota nkaambo kwakali ciindi cilamfwu caluumuno alimwi akaambo kakuyaambele kwabukutausi, sayaansi alimwi alwiiyo. Kumatalikilo aakuma 1900, professor umwi waku yunivesiti wakaamba kuti teekwakacili kukonzyeka kuba nkondo pe nkaambo kakuti, “bantu bakali sumpukide kapati.” Iwakali kutobela muleli wacisi ca Britain wakaamba kujatikizya muzeezo wakajisi bantu kuciindi eco ategwa: “Zintu zyoonse zyakali kulangilwa kunooyaabwiindila kubota. Eyo njenyika mundakazyalilwa.” Pele wakati: “Kacitayeeyelwi nokuba kulangilwa, bumwi buzuba mu 1914, eci ciimo cakaide kuzimaana.”
5 Nokuba kuti ciindi eco kwakali lusyomo lwakuti zintu zinooli kabotu kumbele, nkweena kumatalikilo aamwaanda wamyaka oyu mupya inyika yakanjila mumapenzi mapati aatana bwenwe—Nkondo ya Nyika Yakusaanguna. Ikutondezya mbuli mbuyakabede, amulange cakacitika mu 1916 munkondo imwi basilumamba bana Britain nobakalwana bana German aafwaafwi a Mulonga wa Somme mu France. Mumawoola masyoonto buyo kwakafwa bana Britain ibali 20,000 alimwi akwalo kulubazu lwabana German mbanji bakafwa. Mumyaka yone yakujayana, kwakafwa basilumamba bainda kutuulunzuma ituli kkumi alimwi abantu buyo banji. Imweelwe wabantu mu France wakaunkaansi kwaciindi cili mbocibede akaambo kabaalumi banji bakafwa. Buvwubi bwakanyonyoonwa calo cakapa kuti kube Kuwa Kwamakwebo muma 1930. Nkakaambo kaako bamwi ncobaamba kuti buzuba mbuyakatalika Nkondo ya Nyika Yakusaanguna, mbobuzuba nyika noyakasondoka!
6. Sena buumi bwakabota noyakamana Nkondo ya Nyika Yakusaanguna?
6 Sena mbobulangizi obu bwakumbele mbulyakajisi nzyalani elyo? Peepe. Bulangizi bwabo bwakanyonyoonwa; alimwi zyoonse ezyo taakwe bubotu buli boonse mbuzyakaleta. Nokwakainda buyo myaka iili 21 kuzwa ciindi lya Nkondo ya Nyika Yakusaanguna naa mu 1939 ipenzi liinda kubija lyakatalika—Nkondo ya Nyika Yabili. Yakajaya baalumi, banakazi abana batandila kutuulunzuma ituli 50. Ikulosya kwamabbomba cakwiide kumwaya kwakaapwayaula madolopo. Munkondo ya Nyika Yakusaanguna izyuulu-zyuulu zyabasilumamba zyakajaigwa mukulwana kumwi mumawoola masyoonto buyo kakuli mu Nkondo ya Nyika Yabili, imabbomba obile buyo aatomu akajaya bantu bainda ku 100,000 mutuvwaluvwalu tusyoonto buyo! Ibantu banji ncobalanga kuti cakaindila kubija, mbubambe bwakujaya kwakutobelanya kwatuulunzuma tuli mbotubede twabantu bakali muzilabba zyaba Nazi.
7. Ncinzi cini cicitika mumwaanda oonse oyu wamyaka?
7 Ibuvwuntauzi bunji bwaamba kuti, ikuti twabikkilizya ankondo akati kamasi, nkondo zyamucisi mumona alimwi alufwu luletwaa mfwulumende kuli basicisi mbabona mbobalela, aabo bajaigwa mumwaanda uno wamyaka balakonzya kusika kutuulunzuma ituli 200. Bumwi mane bwaamba kuti ntuulunzuma ituli 360. Amuyeeye buyo mbociyoosya—macise, misozi, kupengana alimwi buumi bwakanyonyoonwa! Kunze lyaboobo, imweelwe waakati-kati wabantu bali 40,000, ibunji bwabo kabali bana, balafwa abuzuba akaambo kamalwazi aaletwaa nzala. Abamwi ibasika kumweelwe iwiinda kotatwe aliyooyu balajaigwa abuzuba kwiinda mukusowa mada. Alimwi abambi bantu ibatandila kuzyuulu zyatuulunzuma mbacete kapati cakuti tabakonzyi pe kujana cakulya iciyandika kutegwa babeleke mulimo wabuzuba. Boonse obu bukkale mbumboni bwazintu zyakasinsimwa mu Bbaibbele bwakuti tukkala “kumazuba aakumamanino” aabweende obu bwazintu.—2 Timoteo 3:1-5, 13; Matayo 24:3-12; Luka 21:10, 11; Ciyubunuzyo 6:3-8.
Ibantu Baalilwa
8. Nkaambo nzi basololi bantunsi ncobatakonzyi kwaamana mapenzi aamunyika?
8 Mwaanda oyu wamyaka wa 20 mbouyaa busika kumamanino tulakonzya kusanganizya zyacitika kuli zyeezyo zyamumyaanda yamyaka yamusyule. Aboobo ino zyoonse ezyo zyakacitika kaindi zitondezya nzi? Zitwaambila kuti basololi bantunsi taakwe nobacikonzya kwaamana mapenzi mapati-pati aamunyika, alimukubaalila lino alimwi taakwe nobayakwaakonzya kumbele. Tabajisi nguzu zyakukonzya kutupa buumi bwakumbele mbotuyanda nobakanzide buti. Alimwi bamwi ibali mubweendelezi tabakanzi boobo pe; bayanda zyuuno abweendelezi ikutegwa baligwasye lwabo beni alimwi akuti balijanine buyo lubono ikutali kuti bagwasye bamwi.
9. Nkaambo nzi ncotukonzya kudoonekela kuti sayaansi ilakonzya kumana mapenzi aamuntu?
9 Sena basayaansi balakonzya kugwasya? Ikuti twalanga kuzyakacitika musyule, inga twati peepe. Ibasayaansi bana mfwulumende basowa mali manji kapati, ciindi alimwi anguzu zyabo ikubamba zilwanyo zibelesya misamu, tuzunda alimwi amisyobo imbi. Imasi kubikkilizya ayaayo macete alasowa madola aainda kuzyuulu zili ciloba zyatuulunzuma amwaka kuula zilwanyo! Alwalo ‘lusumpuko lwasayaansi’ lulaalubazu kumakani aamisamu yalo yaleta busofwaazi mumuwo, mubulongo, mumeenda alimwi amuzyakulya.
10. Noluba lwiiyo, nkaambo nzi ncolutasyomezyi buumi bwakumbele bubotu?
10 Sena tulasyoma kuti zikolo zyamunyika ziyoogwasya kuyaka buumi bwakumbele buli kabotu kwiinda mukuyiisya zyeelelo zyakulilemeka zisumpukide, kulanganya bamwi alimwi akuyanda basimukoboma? Peepe. Muciindi caboobo zibikkila kapati maanu kumilimo njobayanda kuyoocita bana, kujana mali. Ziyiisya muuya wakuzundana kutali wakubelekela antoomwe; alimwi zikolo taziyiisyi kulilemeka. Muciindi caboobo, ibunji bwazyo zilazumizya bwaamu calo cakuvwuzya kapati kumita kubakubusi alimwi amalwazi aayambukila mukoonana.
11. Mbuti mpuwo yambunga zyamakwebo mboipa kudooneka kuti twalanga kumbele aamazuba?
11 Sena basimakwebo bazuunyene banyika kuli nobayookulwaizigwa kulanganya kabotu nyika yesu akutondezya luyando kuli bamwi kwiinda mukubamba zintu zili kabotu ncobeni kuleka zyakujanina mpawo mpindu? Eco tacilangilwi. Sena bayooleka kubamba mapulogilamu aatelevisyini alo aazwide kulwana akutalilemeka zyalo zyagwasilizya kusofwaazya mizeezo yabantu ikapati bana basyoonto? Icacitika musyule tacikulwaizyi pe nkaambo mubwini, TV caba cimbotela cini-cini cakutalilemeka alimwi akulwana.
12. Ino bukkale bwabantu buli buti kujatikizya kuciswa alufwu?
12 Kunze lyaboobo, nobayandisya buti bamadokotela, tabakonzyi kwaakonzya malwazi alufwu. Mucikozyanyo, kumamanino aa Nkondo ya Nyika Yakusaanguna, bakaalilwa kulwana bulwazi bwanamakwekwe; bwakajaya tuulunzuma tuli 20 twabantu nyika yoonse. Sunu bulwazi bwamoyo, bulwazi bulya mubili (kkansa) amalwazi amwi aajaya avwula kapati. Alimwi basilisi baalilwa kusilika bulwazi buliko lino bwasikalileke naa AIDS. Pele, ilipooti yakamwaigwa mu Novermber 1997 yaba U.N. yakaamba kuti ikufwambaana kuyambukila kwakazunda kabulwazi bwasikalileke kulainda ziindi zyobile kwiinda mbukakali kuyeeyelwa musyule. Ituulunzuma tuli mbotubede twabantu balifwide kale kukazunda aka. Mumwaka walino-lino abambi basika kutuulunzuma totatwe bakayambukilwa.
Mbobabulanga Buumi Bwakumbele Bakamboni ba Jehova
13, 14. (a) Ino Bakamboni ba Jehova babulanga buti buumi bwakumbele? (b) Nkaambo nzi bantunsi ncobatakonzyi kuleta buumi bwakumbele bubotu?
13 Nokuba boobo, Bakamboni ba Jehova basyoma kuti bantu bayookkala kabotu kumbele, kuyoobota cini-cini! Pele tabalangili kubantu kuti mbabayoobotya zintu. Basyoma mu Mulengi, Jehova Leza. Ulizi mbuli mbobuyooba buumi bwakumbele, alimwi bunooli bubotu kapati! Alimwi ulizi kuti bantu taakwe nobanga bazilulamika boobo zintu kumbele. Mbwaanga Leza nguwakabalenga, ulimuzi mubagolela ikabotu-kabotu kwiinda muntu umbi uli woonse. Mu Jwi lyakwe ulasalazya kwaamba kuti taakalenga bantu amuzeezo wakukonzya kulyeendelezya balikke akuzwidilila kakunyina busolozi bwa Leza. Kakunyinaa kudooneka, ikuzumizya nkwaakazumizya bantu Leza kuti balilele kwaciindi cilamfwu kwasinizya kuti bantu tabajisi nguzu ezyo. Umwi mulembi wakazuminizya kuti: “Imuzeezo wamuntu wasoleka bweendelezi boonse bwabulelo pele caala.”
14 Kubbuku lya Jeremiya 10:23, tubala majwi aamusinsimi wakasololelwaa muuya aamba kuti: “O Jehova, ndizi kuti muntu waansi tezi kubamba kabotu inzila yakwe. Muntu ulaya bweenda, pele tabwene kweenzya intaamu zyakwe.” Alimwi ibbuku lya Intembauzyo 146:3 lyaamba kuti: “Mutasyomi bami, na muntu waansi uutagwasyi.” Akaambo kakuti twakazyalwa katutalondokede, mbubwenya bwaamba bbuku lya Ba-Roma 5:12, Ijwi lya Leza lilatucenjezya kuti tutalisyomi tubeni. Ibbuku lya Jeremiya 17:9 lyaamba kuti: “Moyo wamuntu uleena kwiinda zintu zyoonse.” Aboobo ibbuku lya Tusimpi 28:26 lilaamba: “Uusyoma moyo wakwe mwini mufubafuba, pele oyo uuenda mubusongo ulavunwa.”
15. Nkuli nkotunga twajana busongo bwakutweendelezya?
15 Ino nkuli nkotunga twabujana busongo obu? “Kuyoowa Jehova matalikilo aabusongo; kuziba Uusalala nduzibo.” (Tusimpi 9:10) Jehova alikke nguujisi busongo bukonzya kutusololela muziindi ezi ziyoosya. Alimwi wacita kuti tubuzibe busongo bwakwe kwiinda mu Magwalo Aasalala alo aakazwa kulinguwe kuti atusololele.—Tusimpi 2:1-9; 3:1-6; 2 Timoteo 3:16, 17.
Iziyoocitika ku Bulelo Bwabantu Kumbele
16. Ino zintu zili mumaanzaani ikujatikizya mbokuyooba kumbele?
16 Ino Jwi lya Leza litwaambila nzi kujatikizya makani aazyakumbele? Litwaambila kuti masimpe buumi bwakumbele tabukatondezyi nzyobakacita bantu musyule. Aboobo muzeezo waa Patrick Henry teewakaluzi pe. Ciimo mboiyooba nyika alimwi abuumi bwabantu boonse bakkala alinjiyo zili mumaanzaa Jehova Leza kutali abantu. Kuyanda kwakwe kuyoocitwa anyika kuleka kuyanda kwamuntu uuli woonse naa masi aamunyika eyi. “Muli miyeeyo minji mumoyo wamuntu, pele makanze aa-Jehova ngaayooima nji.”—Tusimpi 19:21.
17, 18. Ino kuyanda kwa Leza sunu kujatikizya nzi?
17 Ino kuyanda kwa Leza sunu kujatikizya nzi? Wakanza kunyonyoona bweende bwazintu obu bwabantu balunya ibatalilemeki. Ibulelo bubyaabi bwabantu ibwamana myaanda yamyaka buyoogwisigwa lino-lino mubusena bwambubo kukabikkwe bulelo mbwayanda Leza. Ibusinsimi bujanwa kubbuku lya Daniele 2:44 bwaamba kuti: “Lino mumazuba aabaami abo, [ibaliko lino] Leza wakujulu uyoobusya bwami [kujulu] butakooyoonyonyoonwa abuniini mane kukabe kutamani, anguzu zyabo tazikooyoosiilwa bantu bambi. Obo bwami buyoopwayaula akumanisya mami aya oonse, alimwi bwalo buyooima nji kukabe kutamani.” Alimwi obu Bwami buyoogwisya ikuyunga kubyaabi kwa Saatani Diabolosi, calo ncobaalilwa kucita bantu. Ibulelo bwakwe kunyika eyi buyoogwisilwa limwi.—Ba-Roma 16:20; 2 Ba-Korinto 4:4; 1 Johane 5:19.
18 Amuzibe kuti obu bwami bwakujulu buyoopwayaula misyobo yoonse yabulelo bwabantu. Ibweendelezi bwanyika eyi tabukapegwi bantu pe. Aabo babamba Bwami bwa Leza kujulu bayooendelezya bweende boonse bwaansi ikugwasya bantu. (Ciyubunuzyo 5:10; 20:4-6) Ibantu basyomeka anyika bayootobela malailile aa Bwami bwa Leza. Oobu mbweendelezi Jesu mbwaakatuyiisya kuti tupailile naakati: “Abuze Bwami bwako, alucitwe luyando lwako, ansi ano mbubonya mbuli kujulu.”—Matayo 6:10.
19, 20. (a) Ino Bbaibbele libupandulula buti bubambe bwa Bwami? (b) Ino bulelo bwambubo buyoobacitila nzi bantu?
19 Bakamboni ba Jehova basyoma Bwami bwa Leza. Nde “ijulu ipya” mwaapostolo Petro ndyaakalemba naakati: “Tulangila ijulu ipya anyika impya, mbubonya mbuli mbwaakatusyomezya. Mulinzizyo momukala bululami.” (2 Petro 3:13) “[I]nyika impya” mbantu bayoolelwaa julu ipya, Bwami bwa Leza. Obu mbubambe mbwaakayubulula Leza mucilengaano kumwaapostolo Johane walo wakalemba kuti: “Ndakabona ijulu ipya anyika impya, nkaambo ijulu lyakusaanguna anyika yakusaanguna zyoonse zyakamaninina, . . . Nkabela [Leza] uyoosindula misozi yoonse kumeso aabo, takukooyooba limbi lufu, nikuba kuomoka nikuba kulila nikuba kuciswa, nkaambo zintu zyakale zyamaninina.”—Ciyubunuzyo 21:1, 4.
20 Amuzibe kuti inyika mpya inooluleme. Izintu zyoonse zitaluleme zinoogwisidwe kwiinda mumucito wa Leza wankondo ya Harmagedoni. (Ciyubunuzyo 16:14, 16) Ibusinsimi buli kubbuku lya Tusimpi 2:21, 22 bwaamba boobu: “Baluleme bayookala munyika; baololokede mbebayoosyaala mulinjiyo; pele basizibi bayoonyonyoonwa munyika, abasilweeno bayoogwisigwa.” Alimwi bbuku lya Intembauzyo 37:9 lisyomezya kuti: “Basizibi balanyonyooka, pele balangila Jehova mbombabo bayookona nyika.” Sena tamukonzyi kuyanda kuyookkala munyika mpya ili boobu?
Amusyome Zisyomezyo zya Jehova
21. Nkaambo nzi ncotukonzya kusyoma zisyomezyo zya Jehova?
21 Sena tulakonzya kusyoma zisyomezyo zya Jehova? Amumvwe mbwaamba kwiinda mumusinsimi wakwe Isaya: “Amwiingasile makani mataanzi aakalekale, nkaambo ndime Leza, taakwe umbi. Ndime Leza, taakwe ngutweelene awe. Ndime uulungulula makani aamamanino nikuba kuzwa kumatalikilo, uumulwiida makani naatana kuba. Ndati, Lulayo lwangu luyoozuzikizigwa, njoocita zyoonse nzinjanda.” Kaambo kamamanino mukapango ka 11 kaamba kuti: “Ndaamba kale makani, lino njooazuzikizya. Ndikanzide, lino njoocita obo.” (Isaya 46:9-11) Inzya tulakonzya kusyoma Jehova azisyomezyo zyakwe akucita mbuli kuti zisyomezyo ezyo zilicitikide kale. Ibbaibbele lyaamba boobu: “Lusyomo ndotupimine kuti luyootujanya ceeco ncotulangila, tulazumina kuzintu nzyotutana kubona.”—Ba-Hebrayo 11:1.
22. Nkaambo nzi ncotunga twasyomena kuti Jehova uyoozuzikizya zisyomezyo zyakwe?
22 Ibantu babombe myoyo balalutondezya lusyomo luli boobu nkaambo balizi kuti Leza uyoozizuzikizya zisyomezyo zyakwe. Mucikozyanyo, kubbuku lya Intembauzyo 37:29, tubala kuti: “Balulami bayookona nyika, bayookala alinjiyo lyoonse.” Sena tulacisyoma eci? Inzya, nkaambo bbuku lya Ba-Hebrayo 6:18 lyaamba kuti: “Takonzya kubeja Leza.” Sena Leza nguulaayo nyika cakuti ulakonzya kwiipa kubabombe myoyo? Ibbuku lya Ciyubunuzyo 4:11 lyaamba obuya: “Nduwe wakalenga zintu zyoonse, nkaambo kabukanze bwako nkizibeda, ankizyakalengelwa.” Aboobo ibbuku lya Intembauzyo 24:1 lyaamba kuti: “Nyika njiya-Jehova azili mumo zyoonse.” Jehova nguwakalenga nyika, njiyakwe, alimwi ulaipa kulibaabo ibamusyoma. Ikutegwa tugwasigwe kukomezya lusyomo lwesu kumakani aya, icibalo citobela ciyootondezya Jehova mbwaasyomeka muzisyomezyo zyakwe kubantu bakwe kumazuba aamusyule alimwi akuciindi cesu alimwi akaambo ncotukonzya kusyoma cakumaninina kuti uyoocita mbubonya kumbele.
Twaambo Twakwiindulula
◻ Ncinzi cacitika kubulangizi bwabantu musyule?
◻ Nkaambo nzi ncotuteelede kusyoma bantunsi kuti mbabayoobotya zintu kumbele?
◻ Ino kuyanda kwa Leza kuli buti kujatikizya zyakumbele?
◻ Nkaambo nzi ncotusyomena kuti Leza uyoozuzikizya zisyomezyo zyakwe?
[Cifwanikiso icili apeeji 4]
Ibbaibbele lilacilulamika kwaamba kuti: “Muntu ulaya bweenda, pele tabwene kweenzya intaamu zyakwe.”—Jeremiya 10:23
[Kulumba]
Ibbomba: U.S. National Archives photo; ibana balaanzala: WHO/OXFAM; bamuzwakule: UN PHOTO 186763/J. Isaac; Mussolini a Hitler: U.S. National Archives photo