Ikulilekelela—Ninzila Iizwidilila Mukubamba Luumuno
“IKULILEKELELA kulagwasya. Kumanizya mazwanga kakunyina nkondo, kumanizya kwaandaana kuli akati kamasi, kupa kuti mfwulumende zizyibe mbubapenga balelwa alimwi kuyumya zilongwe akati kabantu.” Oobo mbwaakalemba Deborah Tannen, imulembi alimwi uuyiide myaambo minji uulaampuwo kapati ku Georgetown University mudolopo lya Washington, D.C.
Ibbaibbele lilazuminizya kuti ikulilekelela kucitwa cakusinizya kanjikanji ninzila iigwasya mukuyumya cilongwe canyongene. Mucikozyanyo, mukaano ka Jesu kamwana mutaka, eelyo mwana ooyo naakapiluka akulilekelela cakusinizya, bausyi bakalilibambilide kumutambula camaanza obile alimwi mumukwasyi wabo. (Luka 15:17-24) Inzya, muntu woonse weelede kuleka kulisumpula nkwajisi, weelede kulilekelela akulomba kulekelelwa. Ee, kubantu balicesya ncobeni, ikulilekelela takubakatazyi pe.
Mbokugwasya Kulilekelela
Abigayeli, imwanakazi musongo mu Israyeli yansiku ncikozyanyo cinga cabelesyegwa kujatikizya mbokugwasya kulilekelela, nokuba kuti ikulilekelela kwakwe kwakali kujatikizya kulubizya kwakacitidwe amulumaakwe. Davida kumbele iwakazyikuba mwami wa Israyeli naakacili kukkala munkanda antoomwe abaalumi bakwe, bakagwasilizya mukukwabilila butanga bwamulumi wa Abigayeli uutegwa Nabala. Pele baalumi ba Davida nobakalomba cinkwa amaanzi, Nabala wakakaka kubapa cintu cili coonse, wakabatanda akubatukila. Kanyemede kapati, Davida wakasololela baalumi bali 400 kuyoolwana Nabala abamukwasyi wakwe. Eelyo Abigayeli naakamvwa cakali kucitika, wakayumuka kuti akaswaangane a Davida. Naakamubona Davida, Abigayeli wakavwundama kumaulu aa Davida. Mpoonya wakaamba kuti: “O mwami, mulandu ube wangu. Ndemulanda wako ngambe kumatwi aako. Swiilila majwi aangu ndemulanda wako.” Mpoonya Abigayeli wakapandulula mbozyakabede zintu akupa Davida cipego cazyakulya azyakunywa. Eelyo Davida wakati: “Koya aluumuno kulinduwe. Bona! Ndaswiilila majwi aako. Ndazumina ncoamba.”—1 Samuele 25:2-35.
Ikulicesya kwa Abigayeli alimwi amajwi aakwe aakulilekelela kujatikizya cisapi cakaamba mulumaakwe kwakafwutula mukwasyi wakwe. Davida mane wakamulumba Abigayeli kuti nguwakamukasya kukubaa mulandu wakutila bulowa. Nokuba kuti tali Abigayeli wakatundulwide Davida alimwi abaalumi bakwe, Abigayeli wakazumina kuti wakalilubizyide mukwasyi wakwe, aboobo wakabamba luumuno a Davida.
Icikozyanyo cimbi camuntu wakazyi nokweelede kulilekelela ncamwaapostolo Paulo. Cimwi ciindi, wakayandika kulungulwida Nkuta Mpati yaba Juda kuti tanaakabisyide pe. Kanyemede kapati akaambo kamajwi aa Paulo aasalede, imupaizi mupati Hananiya wakalailila ibakaimvwi munsi lya Paulo kuti bamuume kumulomo. Eelyo Paulo wakaambila Hananiya kuti: “Ncobeni ayebo Leza ulakuuma, yebo obwaanda bulambidwe mulambo uutuba! Ulayanda kundibeteka ku Mulawo, pele watyola Mulawo kwiindilila mukulailila kuti ngumwe!” Eelyo basikulangilila nobakaamba kuti Paulo wakali kutukila mupaizi mupati, cakufwambaana Paulo wakazumina kuti wakalubizya, ulaamba: “Nsiindazi, nobakwesu, kuti ngomupaizi mupati. Nkaambo Malembe alati, ‘Toelede kwaamba zyabubi bwamuleli wabantu bako.’”—Milimo 23:1-5, Ci.
Masimpe, eeco Paulo ncaakaambide—kuti ooyo uubikkidwe kali mubetesi tayelede kuuma bamwi cakaliluzi. Nokuba boobo, wakalilekelela kuti cakutazyiba wakali kwaambaulaa mupaizi mupati muciimo cakali kunga calibonya kuti tacili cabulemu.a Ikulilekelela kwa Paulo kwakapa kuti Nkuta Mpati iswiilile ncaakali kuyanda kwaamba. Mbwaanga Paulo wakalaazyi mazwanga aakaliko akati kabasinkuta, wakabaambila kuti wakali kuzekwa akaambo kalusyomo ndwaakajisi mububuke bwabafwu. Aboobo kwakaba kuzwangana kupati, iba Farisi kabazuminizya zyakali kwaamba Paulo.—Incito 23:6-10.
Ino ncinzi ncotwiiya kuzikozyanyo eezi zyobile zyamu Bbaibbele? Muzikozyanyo zyoonse zyobile, ikulilekelela ikwakusinizya kwakapa kuti kubandika kuzumanane. Aboobo, ikulilekelela kulakonzya kutugwasya kubamba luumuno. Inzya, ikuzumina kuti twalubizya alimwi akulilekelela kububi mbotwacita kulakonzya kupa zyoolwe zyakubaa mibandi iigwasya.
‘Pele Kunyina Cibi Ncindacita’
Eelyo notuzyiba kuti muntu umwi wakatyompwa akaambo kazeezyo nzyotwakaamba naa kucita, tulakonzya kulimvwa kuti muntu ooyo ulaciindizya naa ulaantenda. Pele Jesu Kristo wakalailila basikwiiya bakwe kuti: “Nkaambo kaako kuti koli mukutuula cipo cako acipaililo, nkabela awo waibulukwa kuti munyoko ulijisi kaambo kulinduwe, usie cipo cako nkukonya oko kunembo lyacipaililo, uye, ukasaangune kuyanzana amunyoko, elyo musule uboole kuzootuula cipo cako.”—Matayo 5:23, 24.
Mucikozyanyo, imukwesu ulakonzya kulimvwa kuti mwamubisizya. Zintu nozili boobo, Jesu waamba kuti mweelede kuunka ‘mukabukulusye luyanzano amunyoko,’ kunyina makani naa mulimvwa kuti ndinywe mwamubisizya naa pe. Ikweelanaa malembe aa Cigiliki, ibbala ndyaakabelesya Jesu aawa ‘lyaamba koombolozyanya mwamana kuzwangana amuntu.’ (Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words) Mmasimpe, eelyo bantu bobile nobazwangana, boonse balakonzya kabalubizyide mumbazu zimwi mbwaanga boonse bobile tabalondokede alimwi balalubizya. Eeci ciyanda kuti kube koombolozyanya.
Icipati tacijatikizyi kuzyiba uuluzi naa uulubizyide, pele cijatikizya uutibwezye ntaamu yakusaanguna mukubamba luumuno. Eelyo mwaapostolo Paulo naakazyiba kuti Banakristo mu Korinto bakali kutola babelesinyina ba Leza kunkuta kujatikizya kuzwangana kwakali kucitika akati kabo mbuli ikujatikizya mali, wakabalulamika kati: “Sa taciindi kubota kuti mubisizigwe buyo? Sena taciindi kubota kuti muondongwe buyo?” (1 Ba-Korinto 6:7) Nokuba kuti Paulo wakaamba makani aaya ikutegwa alesye Banakristonyina kunooambilizya mazwanga aamulicabo munkuta, injiisyo iiliko ilalimvwisya kuti njakuti: Luumuno akati kabasyomima lulayandika kapati kwiinda kulwanina kuzyiba uuluzi alimwi awalubizya. Ikwiibikkila maanu njiisyo eeyi kupa kuti cuube-ube kulilekelela kujatikizya kulubizya umwi nkwayeeyela kuti twamubisizya.
Ikusyomeka Kulayandika
Pele bantu bamwi balaciindizya kubelesya mabala aayelede kutondezya kulilekelela. Mucikozyanyo, mucisi ca Japan, ibbala lyakuti sumimasen, ibbala lizizyilwe kapati lyakulilekela lilamvwugwa ziindi zinji kapati. Lilakonzya akubelesyegwa kutondezya kulumba, kalitondezya kutalimvwa kabotu akaambo kakutacikonzya kubweedezezya bamwi zintu kweelana ambobatupa balo. Akaambo kambolibelesyegwa munzila zinjaanji, ibamwi balakonzya kulimvwa kuti ibbala eeli lilabelesyegwa kapati, aboobo inga batalika kudooneka naa aabo ibabelesya bbala eelyo inga balisinizizye ncobeni. Ikulilekelela kwiindene-indene kulakonzya kakulibonya mbuli kuti kucitwa cakuciindizya amuziinga zimbi.
Mumwaambo uuli woonse, cilayandika kapati ikusinizya notulilekelela. Imabala ngotubelesya alimwi ajwi ndyotubelesya notwaambaula zyeelede kutondezya kuti twalilekelela ncobeni. Mu Mulumbe waa Cilundu, Jesu Kristo wakayiisya basikwiiya bakwe kuti: ‘Kwaamba kwanu akube Iiyi naa Peepe, nkaambo zyoonse ziyungizyigwa waawa zizwa kumubi.’ (Matayo 5:37) Amusinizye nomulilekelela. Mucikozyanyo: Imwaalumi umwi wakali mumulongo aabusena mpobalangila-langila mpasya ziyumwide basilweendo kubbuwa lyandeke wakalilekelela eelyo cibbudu cakwe nocakaguma mwanakazi wakali kumbele lyakwe kalindila mumulongo ngoona. Nokwakainda ciindi cisyoonto buyo, bakaswena, eelyo ibbokesi lyakwe lyakamuguma alimwi mwanakazi ooyo. Alimwi imwaalumi ooyo wakalilekelela cabulemu. Eelyo eeco nocakacitika alimwi, imusankwa ngocakali kweendaa mwanakazi iwakali kugumwa cibbudu wakaambila mwaalumi ooyo kuti, ikuti naa wakali masimpe kuli zeezyo nzyaakali kwaamba, wakeelede kubona kuti izibbudu zyakwe zyaleka kumuguma mwanakazi ooyo. Inzya, ikulilekelela kweelede kujatikizyaa kusoleka kutaindulula kulubizya kwacitwa.
Ikuti katusinizyide, ikulilekelela kwesu kuyoobikkilizyaa kuzumina kuti twakabisya, kulomba kulekelelwa alimwi akusoleka kubambulula zyakanyonyoonwa kusikila mpotugolela. Awalo ooyo wakabisyilwa weelede kulisungula kulekelela sikubisya iweempwa. (Matayo 18:21, 22; Marko 11:25; Ba-Efeso 4:32; Ba-Kolose 3:13) Mbwaanga boonse tabalondokede, talili lyoonse ikubamba luumuno nokunga kwacitwa kakunyina penzi. Nokuba boobo, ikulilekelela kulagwasya kapati mukubamba luumuno.
Eelyo Kulilekelela Nokuteelede
Nokuba kuti ikuusa alimwi amajwi aakweempwa alagwasya mukuyozya-yozya bukali alimwi akubamba luumuno, imuntu musongo taabelesyi pe majwi aayo nokutayandiki kucita boobo. Mucikozyanyo, amweezyeezye kuti makani ajatikizya kusyomeka kuli Leza. Eelyo Jesu Kristo naakali anyika, “wakalibombya akuzumina nikuba kufwa, inzya, lufwu lwaacisamu cakupenzezya.” (Ba-Filipi 2:8, NW) Pele kunyina naakalilekelela kujatikizya nzyaakali kusyoma ikutegwa atapengi. Alimwi Jesu kunyina naakalilekelela eelyo mupaizi mupati naakamwaambila kuti: “Ndakukonkezya kuli-Leza muumi kuti utwaambile na nduwe Kristo Mwana a-Leza.” Muciindi cakulilekelela cabukandu, Jesu wakaingula cabusicamba ategwa: “Waamba. Alimwi ndamwaambila kuti kuzwa sunu mulabona Mwana a-Muntu ulikede kululyo lwa-Singuzu, uleza amayoba aakujulu.” (Matayo 26:63, 64) Kunyina naakauyeeya pe Jesu imuzeezo wakubamba luumuno amupaizi mupati kwiinda mukutasyomeka kuli Wisi Jehova Leza.
Banakristo balabalemeka bantu bajisi bweendelezi. Nokuba boobo, tabeelede kulilekelela kujatikizya kuswiilila Leza nkobacita alimwi aluyando ndobajisi kubanyina.—Matayo 28:19, 20; Ba-Roma 13:5-7.
Tacili Cisinkilizyo Kuluumuno
Tulalubizya mazubaano akaambo kakuti twakakona kutalondoka alimwi acibi kuzwa kuli taata sinsiku Adamu. (Ba-Roma 5:12; 1 Johane 1:10) Ikuba sizibi kwa Adamu kwakacitika akaambo kakuzangila Mulengi. Pele kumatalikilo ba Adamu a Eva bakalilondokede alimwi bakanyina cibi, aboobo Leza wasyomezya kuti kumbele uyooboozya bantu kuciimo eeci cakulondoka. Uyoogwisya cibi coonse alimwi azyoonse ziboola akaambo kacibi.—1 Ba-Korinto 15:56, 57.
Kamweezyeezya buyo ncociyooamba eeco! Mululayo lwakwe lujatikizya kubelesya lulimi, mwanookwabo Jesu uutegwa Jakobo wakati: “Kuti muntu talubyi mukwaamba kwakwe, nkokuti ulilondokede ncobeni, alimwi ulakonzya kulijata lwakwe mwini.” (Jemusi 3:2, Ci) Imuntu uulondokede ulakonzya kulweendelezya lulimi lwakwe ikutegwa atabi nayandika kulilekelela akaambo kakwaamba zintu ziteelede. Ulakonzya ‘kujata mubili wakwe woonse.’ Elo cinooli cibotu kapati kaka eelyo twaakulondoka! Kuciindi eeco, takukabi limbi mampindamangobe aasinkilila luumuno akati kabantu. Pele calino, ikulilekelela cakusinizya alimwi aciindi ceelede kucibi cacitwa kuyoogwasya kapati mukubamba luumuno.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Ambweni ncaatakamuzyiba mupaizi mupati nkaambo kapenzi ndyaakajisi Paulo lyakutabona kabotu.
[Cifwanikiso icili apeeji 5]
Ino ncinzi ncotukonzya kwiiya kucikozyanyo ca Paulo?
[Cifwanikiso icili apeeji 7]
Eelyo bantu boonse baakulondoka, takukabi zisinkilizyo kuluumuno