Sena Masimpe Wakaliko Muunda Wa Edeni?

SENA mulaazyi makani aajatikizya Adamu a Eva alimwi amuunda wa Edeni? Bantu banji balaazyi makani aaya. Ino mbuti kuti mwalibalila nobeni? Alajanika kulugwalo lwa Matalikilo 1:26–3:24. Ngaaya makani mapati aali mucibalo eeci:

Jehova Lezaa wakapanga muntu kuzwa kubulongo, akumuulika kuti Adamu mpoonya akumubikka mumuunda uutegwa Edeni. Leza lwakwe nguwakabamba muunda ooyu. Muli maanzi manji alimwi azisamu zinji izizyala micelo. Mpoonya akati kamuunda kuli “cisamu cakuzyiba bubotu abubi.” Leza wakabakasya bantu kulya kucisamu eeci, akubaambila kuti, ikuti naa bausotoka mulawo ooyu bakali kuyoofwa. Mukuya kwaciindi, Jehova wakamupangila mweenzinyina Adamu, imukaintu uutegwa Eva kwiinda mukugwisya kabambo komwe ka Adamu. Mpoonya Leza wakabapa mulimo wakulanganya muunda ooyu alimwi wakabaambila kuti bazyalane bazuzye nyika.

Ciindi Eva naakali alikke, nzoka yakaboola kwaambaula anguwe, ikumusunka kuti alye mucelo ngobakakasyigwa kwiinda mukumwaambila kuti Leza wakabeena alimwi akuti ubasisa cintu cimwi cibotu, icintu cikonzya kubapa kuba mbuli Leza. Mpoonya Eva wakazumina kulya mucelo ooyo ngobakakasyidwe. Kumane awalo Adamu wakamusangana Eva mukuzangila Leza. Aboobo Jehova wakamusinganya Adamu, Eva alimwi anzoka. Mpoonya wakabatanda ba Adamu a Eva mumuunda waparadaiso, akubikka bangelo kumanjililo aanguwo.

Aciindi cimwi, akati kabasyaazibwene, basyaabusongo alimwi abasyaazibwene mumakani aakaindi, cakalidumide kwaamba kuti zintu izyaambidwe mu Bbaibbele kulugwalo lwa Matalikilo zyakali zyamasimpe. Pele mazuba aano, kudooneka kujatikizya makani aaya kulidumide kapati. Ino ncinzi cipa bantu kudooneka makani aali kuli Matalikilo aajatikizya Adamu, Eva alimwi amuunda wa Edeni? Atulange-lange twaambo tone.

1. Sena muunda wa Edeni bwakali busena bwini?

Nkaambo nzi ncokuli kudooneka mumakani aaya? Kweelede kuti busongo bwabantu mbobwakapa kuti kube boobo. Kwamyaanda yamyaka, basyaazibwene mumakani aabukombi bakali kuyeeyela kuti muunda ooyu wa Leza wakaciliko kubusena kumwi. Nokuba boobo, zikombelo zyakayungwa abasyaazibwene ba Giriki mbuli Plato a Aristotle, balo ibakali kwaamba kuti aano anyika kunyina nokukonzya kuba cintu cilondokede. Ccita buyo kujulu kulikke nkokukonzya kuba zintu zilondokede. Aboobo, basyaazibwene mumakani aabukombi bakayeeya kuti, paradaiso yakusaanguna kweelede kuti yakali afwaafwi kapati akujulu.b Bamwi baamba kuti muunda ooyu wa Edeni wakakkede atala aamulundu mulamfwu kapati cakuti muunda ooyu tiiwakali kukonzya kusofwaazyigwa anyika eeyi iisofweede; bamwi baamba kuti wakali ku North Pole naa ku South Pole; pele bamwi baamba kuti wakali kumwezi naa afwaafwi akumwezi. Aboobo tacigambyi kuti, makani woonse aajatikizya muunda wa Edeni akaba mbuli kuti ncintu cakuyeeyela buyo. Basyaazibwene bamwi bamazuba aano balakaka kuti kwakali busena bwiitwa kuti Edeni, baamba kuti kunyina nokwakabede busena buli boobu.

Nokuba boobo, Bbaibbele kunyina nolyaamba boobo kujatikizya muunda ooyu. Kulugwalo lwa Matalikilo 2:​8-​14, kuli zintu zinji zigaminide izyaambidwe kujatikizya busena oobu. Bwakali kujwe kwacooko ca Edeni. Bwakali kujana maanzi kuzwa kumulonga wakazikuba kasensa kamilonga yone. Milonga eeyi yoonse yone ilijisi mazina alimwi abupanduluzi bumwi busyoonto kujatikizya njiyo. Twaambo ootu twakabakkomanisya kapati basyaazibwene, cakuti bunji bwabo bakatalika kubelesya cibalo eeci camu Bbaibbele ikusola kuzyiba nkobubede mazuba aano busena oobu bwakaindi. Nokuba boobo, baba amizeezo minji yalo iikazyanya. Sena eeci caamba kuti bupanduluzi bwa Edeni, muunda wanguwo alimwi amilonga iyakali mumo zyakubeja naa ncaano buyo?

Amulange-lange kaambo aaka: Zintu izyakacitika mumuunda wa Edeni zyakaambwa myaka iibalilwa ku 6,000 yainda. Kweelede kuti Musa nguwakazilemba, walo uulangilwa kuti wakabelesya zintu zyaakamvwa naa makani aalembedwe aakaliko. Pele Musa wakazilemba nokwakainda myaka iibalilwa ku 2,500 kuzwa ciindi zintu eezyi nozyakaambwa. Edeni akali kale makani aakaindi. Pele sena cilakonzyeka kuti zintu zilibonya kapati mbuli milonga inga zyacinca kwainda myaanda yamyaka? Nyika iluujisi kuyaabucinca. Cooko aalangilwa kuti mpaakali Edeni, mbobusena aavwula kucitikila mizuzumo yanyika alimwi 17 pesenti yamizuzumo mipati yamunyika yoonse icitikila kubusena oobu. Mumasena aali boobu, kucinca kwazintu tacigambyi pe. Kuyungizya waawo, kulalangilwa kuti Zambangulwe lyamumazuba aa Nowa lyakapa kuti bucince mbobwakabede busena munzila njotutakonzyi kuzyiba mazuba aano.c

Pele ntootu twaambo tusyoonto twamasimpe ntotuzyi: Cibalo ca Matalikilo caamba muunda ooyu kuti bwakali busena bwini buya. Milonga yobilo iyaambidwe mucibalo eeci akati kamilonga yone, nkokuti Firate a Tigrisi naa Hidekeli icikunka asunu, alimwi ilibambene mpoitalikila. Cibalo eeci mane cilaamba amazina aamasena milonga eeyi moyakali kwiinda alimwi azilengwaleza zigaminide izyakaliko mubusena oobo. Kubantu bamu Israyeli yansiku, bantu ibakasaanguna kubala makani aaya, bakagwasyigwa kapati.

Sena twaano mbotubede oobo? Naa tatwaambi zintu zigaminide zikonzya kusinizyigwa naa kukakwa? Mucikozyanyo twaano tulatalika kwiinda mukwaamba kuti: “Mukaaninga! Kwakali busena bumwi ibwakali kulamfwu kapati.” Pele makani aakaindi kanji-kanji alabikkilizya atwaambo tuyandika kapati, mbuli mbotubona mucibalo caamba zya Edeni.

2. Sena masimpe kuti Leza wakalenga Adamu kuzwa kubulongo alimwi a Eva kuzwa kukabambo komwe ka Adamu?

Sayaansi yamazuba aano ilazumina kuti mubili wamuntu ujisi zintu ziindene-indene, mbuli hydrogen, oxygen, a carbon zyalo izijanika mubulongo bwaanyika. Ino mbuti zintu eezyi mbozyakabikkwa antoomwe akupanga cintu cipona?

Ibasayaansi banji baamba kuti buumi bwakaile kulitalikila buyo, bwakatalika atuntu tusyoonto kapati twalo itwakali kuyaabucinca mukuya kwaciindi, mpoonya nokwakainda mamiliyoni aamyaka, twakali kuyaabuba zintu zigambya kapati. Pele bbala lyakuti “tusyoonto” lilakonzya kunyonganya, nkaambo zintu zyoonse zipona, notuba tuntu tusyoonto kapati itukonzya kulibonya buyo kwiinda mukubelesya muncini uutegwa microscope tulagambya kapati. Kunyina bumboni butondezya kuti kuli cilenge cili coonse icakalitalikila buyo naa icikonzya kulitalikila. Muciindi caboobo, zilenge zyoonse zipona zilapa bumboni buzulide bwakuti kuli Mulengi musongo kwiinda muntu uuli woonse.d​—Baroma 1:​20.

Amweezeezye kuti muswiilila nyimbo mbotu naa mweebelela cakuzekaula icilibonya kabotu naa kuyaambele kwasayaansi, sena inga mwaamba kuti zintu eezyi kunyina wakazipanga? Peepe. Pele zintu zili boobu kunyina nozikonzya kweelana naaceya amboupangidwe mubili wamuntu munzila iigambya alimwi yeebeka. Sena ncamaano kwaamba kuti kunyina wakaulenga? Kuyungizya waawo, lugwalo lwa Matalikilo lwaamba kuti akati kazintu zyoonse zipona anyika, bantu balikke mbobakalengwa mucinkozya ca Leza. (Matalikilo 1:​26) Aboobo cileelela kuti, balikke bantu anyika mbobakonzya kutondezya bube bwa Leza bwakuyanda kupanga zintu. Zimwi ziindi balapanga zintu zigambya mbuli nyimbo, zyakuzekaula alimwi amincini yasayaansi. Sena ceelede kutugambya kuti Leza ulapanga zintu zibotu kapati kwiinda nzyotupanga tobantu?

Kujatikizya kulenga mukaintu kwiinda mukubelesya kabambo kuzwa kumwaalumi, ino mpaali mpocikatazya kucita boobu?e Leza naakayanda, naakabelesya nzila iimbi, pele kuli kaambo ncaakabelesya nzila eeyi kupanga mukaintu. Wakali kuyanda kuti mwaalumi amukaintu bakwatane alimwi akuba acilongwe ciyumu kapati, mbuli kuti “mubili omwe.” (Matalikilo 2:​24) Sena mwaalumi amukaintu mbobagwasyanya, mbobacikonzya kuba acilongwe ciyumu kapati akati kabo, tacili citondezyo cabusongo alimwi aluyando ndwajisi Mulengi?

Kuyungizya waawo, basyaazibwene mumakani aambozizyalana zintu zyuumi bakazumina kuti bantu boonse kulibonya kuti bakazwa buyo kumwaalumi omwe amukaintu omwe. Aboobo, sena masimpe kuti makani aali mulugwalo lwa Matalikilo ngakuyeeyela buyo?

3. Cisamu cakuzyiba bubotu abubi alimwi acisamu cabuumi kulibonya kuti nzyakuyeeyela buyo.

Lugwalo lwa Matalikilo kunyina noluyiisya kuti zisamu eezyi zyakajisi nguzu zigambya naa nguzu zyaalubazu. Muciindi caboobo, zyakali zisamu buyo Jehova nzyaakabikka kwiiminina cintu cimwi.

Sena abalo bantu tabaciti oobo zimwi ziindi? Mucikozyanyo, mubetesi ulakonzya kucenjezya kujatikizya mulandu wakusampaula nkuta. Mubetesi inga taambi zintu zili munkuta naa bwaanda bwamunkuta bwini, pele inga waamba bululami ibwiimininwa ankuta. Abalo bami banji balabelesya musako alimwi amusini kwiiminina nguzu zyabo zyabweendelezi.

Aboobo, ino zisamu eezyo zyobilo zyakali kwiiminina nzi? Kwali kwaambwa zintu zisiyene-siyene zikatazya kumvwa kujatikizya makani aaya. Pele bwiinguzi bwamasimpe mbuubauba alimwi tabukatazyi kumvwa. Cisamu cakuzyiba bubotu abubi cakali kwiiminina coolwe icijisi buyo Leza alikke, nkokuti nguzu zyakwaamba cintu ciluzi acitaluzi. (Jeremiya 10:23) Nkakaambo kaako, wakali mulandu kubba kucisamu eeco. Pele cisamu cabuumi, cakali kwiiminina cipego calo icikonzya kuzwa buyo kuli Leza alikke, nkokuti buumi butamani.​—Baroma 6:​23.

4. Kulibonya kuti nzoka iyakaambaula njakuyeeyela buyo.

Masimpe kuti, cibeela eeci ca Matalikilo cilakonzya kukatazya kucimvwisya, kwaambisya kuti tiitwabikkila maano kucibalo coonse camu Bbaibbele. Nokuba boobo, Magwalo alacipandulula cakusalazya cibalo eeci.

Ino nguni naa ncinzi cakapa kuti nzoka ilibonye kuti ilaambaula? Bantu bamu Israyeli yansiku bakalizyi twaambo tumbi itugwasya kumvwisya lubazu ndoyakajisi nzoka eeyi. Mucikozyanyo, bakalizyi kuti nokuba kuti banyama tabaambauli, cilenge camuuya cilakonzya kupa munyama kulibonya kuti ulaambaula. Awalo Musa wakalemba kujatikizya makani aa Balamu; Leza wakatuma mungelo kuyoopa kuti mbongolo ya Balamu yaambaule mbuli muntu.​—Myeelwe 22:26-​31; 2 Petro 2:​15, 16.

Sena zilenge zimbi zyamuuya, kubikkilizya abasinkondonyina a Leza, zilakonzya kucita maleele? Musa wakababona bapaizi basimasalamuzi bamu Egepita kabacita maleele amwi ngaakacita Leza, mbuli kucinca musako kuba nzoka. Tacidoonekwi kuti nguzu eezyi zyakucita maleele zyakazwa kuli basikondonyina ba Leza bamyuuya.​—Kulonga 7:​8-​12.

Alimwi kweelede kuti Musa ngomulembi wakasololelwa amuuya kulemba bbuku lya Jobu. Bbuku eeli liyiisya zinji kujatikizya sinkondonyina wa Leza mupati, Saatani, walo iwakaamba makani aakubeja kujatikizya kusyomeka kwababelesi ba Leza boonse. (Jobu 1:​6-​11; 2:​4, 5) Aboobo, sena eeci cakapa bana Israyeli bansiku kuyeeya kuti Saatani nguwakapa kuti nzoka yamumuunda wa Edeni iboneke mbuli kuti ilaambaula, ikucenga Eva kuti aleke kusyomeka kuli Leza? Inzya.

Sena Saatani nguwakapa kuti nzoka yaambe zyakubeja? Jesu wakaamba Saatani kuti “mubeji alimwi ngousyi wabubeji.” (Johane 8:44) Majwi aakuti “ngousyi wabubeji” inga atondezya kuti ngosikutalisya bubeji bwakusaanguna, tee kayi? Bubeji bwakusaanguna bujanika mumajwi aanzoka ngoyakaambila Eva. Ikukazya kucenjezya kwa Leza kwakuti ikuti balya kucisamu cakakasidwe bakali kuyoofwa, inzoka yalo yakaamba kuti: “Tamukonzyi kufwa pe.” (Matalikilo 3:4) Cilisalede kuti, Jesu wakalizyi kuti Saatani nguwakaambaula kwiinda munzoka. Cintu ncaakayubununa Jesu kumwaapostolo Johane cilakasalazya kaambo aaka, wakaamba Saatani kuti “imuzoka ooyo wakaindi.”​—Ciyubunuzyo 1:​1; 12:9.

Sena tacipangi maano kusyoma kuti cilenge camuuya icilaanguzu cilakonzya kupa kuti nzoka yaambaule? Nobaba bantu ibatajisi nguzu mbuli zilenge zyamuuya, balakonzya kucita masalamuzi aagambya akupa bantu kusyoma zintu zyakubeja.

Bumboni Buzulide

Sena tamuzumini kuti kudooneka kujatikizya makani aali kuli Matalikilo takuyi koomoonga? Kulubazu lumbi, kuli bumboni buzulide ibusinizya kuti makani aaya ngamasimpe.

Mucikozyanyo, Jesu Kristo wiitwa kuti “kamboni uusyomeka alimwi wamasimpe.” (Ciyubunuzyo 3:​14) Mbwaanga wakali muntu uulondokede, kunyina naakabeja, kunyina naakanyonganya kasimpe munzila iili yoonse. Mane buya, wakayiisya kuti wakapona kwamyaka minji katanaboola aano anyika, alimwi buya wakali antoomwe a Jehova, Usyi “inyika kaitanaba.” (Johane 17:5) Aboobo wakaliko kale ciindi nokwakatalika kulengwa zilenge zyuumi anyika. Ino ncinzi ncaakaamba kamboni ooyu wiinda kusyomeka?

Jesu wakaamba kuti Adamu a Eva bakali bantu beni-beni. Wakaamba kujatikizya cikwati cabo ciindi naakali kupandulula zyeelelo zya Jehova zyakukwata mukaintu omwe. (Matayo 19:​3-6) Ikuti naa Adamu a Eva kunyina nobakaponede akuti muunda wa Edeni oomo mobakali kukkala wakali wakuyeeyela buyo, nkokuti awalo Jesu wakeenwa naa wakali mubeji. Pele aaya taakonzyi kuba masimpe. Nkaambo Jesu wakali kupona kujulu kalangilila izyakali kucitika mumuunda wa Edeni. Ino mbumboni nzi bukonzya kulimvwisya kwiinda boobu?

Mubwini, kutasyoma makani aali kuli Matalikilo citondezya kubula lusyomo muli Jesu. Alimwi kutasyoma ooku kupa kuti cikatazye kumvwisya makani amwi aayandika kapati aamu Bbaibbele alimwi azisyomezyo zikkomanisya kapati. Atubone eeci mbocili boobo.

[Bupanduluzi Buyungizidwe]