Beembezi Bali Ciloba, Abeendelezi Bali Lusele Ncobayandika Kulindiswe Mazuba Aano
“Tuyoobusya beembezi bali musanu ababili abeendelezi bali musanu abatatu bakubalwisya.”—MIK. 5:5.
SENA INGA MWAINGULA?
Mbuti Hezekiya, Isaya, Mika, alimwi abasilutwe mbobakatondezya kuti bakali beembezi babotu mumwaanda wamyaka walusele B.C.E.?
Ino mbaani baiminina beembezi bali ciloba abeendelezi bali lusele mazuba aano? Alimwi muunzila nzi?
Ncintu nzi ciyandika kapati ncomweelede kucita lino kutegwa mulibambile kulwanwa kwabantu ba Leza ikuboola kumbele?
1. Nkaambo nzi makanze aabana Israyeli abana Aramu ncaakali kulangilwa kutazwidilila?
AKATI kamwaka wa 762 B.C.E. a 759 B.C.E., mwami wa Israyeli amwami wa Aramu bakaamba zyakulwana bwami bwa Juda. Ino makanze nzi ngobakajisi? Bakali kuyanda kunjila mu Jerusalemu, kugwisya Mwami Ahazi acuuno cabwami, akubikka muntu uumbi acuuno eeco, andiza muntu iwatakali waluzubo lwa Mwami Davida. (Is. 7:5, 6) Mwami wa Israyeli wakalaazyi kabotu makani aaya. Jehova wakaambide kuti umwi waluzubo lwa Davida wakali kuyakukkala acuuno cakwe kukabe kutamani, nkaambo lyoonse nzyaamba Leza zilacitika.—Jos. 23:14; 2 Sam. 7:16.
2-4. Amupandulule mbolwakazuzikizyigwa lugwalo lwa Isaya 7:14, 16 (a) mumwaanda wamyaka walusele B.C.E. (b) mumwaanda wamyaka wakusaanguna C.E.
2 Kumatalikilo, cakali kulibonya mbuli kuti bana Israyeli abana Aramu mbabakali kulangilwa kuzunda. Munkondo buyo yomwe, basikalumamba basinguzu ba Ahazi ibali 120,000 bakafwa! Maaseya, “mwana wamwami” wakajaigwa. (2 Mak. 28:6, 7) Pele Jehova wakalibwene zyakali kucitika. Wakayeeya cisyomezyo cakwe kuli Davida; aboobo, wakatuma musinsimi Isaya kutola mulumbe uukulwaizya kapati.
3 Isaya wakati: ‘Amubone! Musimbi uyoomita, uyoozyala mwana mulombe, uyoomuulika izina lya Imanueli. Naacitana kuziba kukaka bubi akusala bubotu, nyika njoyoowa bami bayo bobile Aramu a Israyeli iyoosaalwa.’ (Is. 7:14, 16) Kanji-kanji, cibeela cakusaanguna cabusinsimi oobu cibelesyegwa kwaamba Mesiya, alimwi eeco cileelela. (Mt. 1:23) Nokuba boobo, mbwaanga mumwaanda wamyaka wakusaanguna C.E., ‘bami bobilo,’ mwami wa Aramu amwami wa Israyeli tiibakali kukanza kulwana Juda, businsimi ibwaamba zya Imanueli kweelede kuti bwakazuzikizyigwa ciindi cakusaanguna mumazuba aa Isaya.
4 Nokwakainda buyo ciindi cisyoonto kuzwa ciindi Isaya naakaambilizya makani aayo, mukaakwe wakamita wakazyala mwana akumuulika zyina lyakuti Sikubinzyalusaalo Sikufwanzyalunyanzyo. Kulakonzya kuti mwanooyu ngowakali “Imanueli” ngwaakaamba Isaya.a Mumazuba aakaindi, mwana muvwanda wakali kupegwa zyina lyaamukombo, andiza kutegwa basekelele cintu cimwi, pele bazyali bakwe abamukwasyi kabamuzyi azyina limbi. (2 Sam. 12:24, 25) Taakwe bumboni buli boonse butondezya kuti Jesu wakali kwiitwa azyina lyakuti Imanueli.—Amubale Isaya 7:14; 8:3, 4.
5. Nkusala kuli buti kwabufwubafwuba nkwaakacita Mwami Ahazi?
5 Ciindi bana Israyeli abana Aramu nobakali kuyanda kulwana cisi ca Juda, cisi cimbi icakajisi basikalumamba bacibwene kulwana, cakajisi makanze kujatikizya Juda. Cisi eeco cakali cisi ca Asuri icakazikuba cisi cakali kweendelezya nyika yoonse. Kweelana alugwalo lwa Isaya 8:3, 4, cisi ca Asuri cakali kuyakubweza “mbono zya-Damasko” alimwi “abuvubi bwa-Samariya” kacitanalwana cibeela cakumusanza cabwami bwa Juda. Muciindi cakusyoma majwi aa Leza ngaakaamba kwiinda muli Isaya, Ahazi iwatakajisi lusyomo wakanjila mucilongwe abana Asuri, calo icakapa kuti ba Juda bapenzyegwe kubana Asuri. (2 Bam. 16:7-10) Ahazi kunyina naakazuzikizya mukuli wakwe wakuba mweembezi mu Juda! Tulakonzya kulibuzya kuti, ‘Ciindi nondiyanda kusala zyintu zipati, sena ndisyoma Leza naa bantu?’—Tus. 3:5, 6.
MWEEMBEZI MUPYA WASALA BUMBI
6. Nkwiindana nzi kuliko akati kabulelo bwa Ahazi alimwi abwa Hezekiya?
6 Ahazi wakafwa mumwaka wa 746 B.C.E., mpoonya mwanaakwe Hezekiya ngowakatalika kweendelezya bwami bwa Juda ibwakali mumapenzi aakumubili aakumuuya. Ncinzi ncaakali kuyakusaanguna kucita mwami ooyu iwakacili mwana-mwana? Sena wakali kuyakugwasya kutegwa zyintu kazyeenda kabotu kumubili mucisi ca Juda icakali mumapenzi? Peepe. Hezekiya wakali muntu iwakali kubikkila maano kuzyintu zya Leza, mweembezi weelela wabutanga. Cintu ncaakasaanguna kucita, nkubukulusya bukombi busalala akugwasya cisi kutegwa ciyumye cilongwe a Jehova. Hezekiya naakazyiba Leza ncaakali kuyanda kuti acite walo, wakacita oobo cabusungu. Eelo kaka ncikozyanyo cibotu kulindiswe!—2 Mak. 29:1-19.
7. Nkaambo nzi ba Levi ncobakali kuyandika kwaambilwa mbwaakali kuyakubagwasya mwami mupya?
7 Ba Levi bakali kuyakucita mulimo mupati mukubukulusya bukombi busalala. Aboobo, Hezekiya wakaswaangana ambabo akubaambila kuti wakali kuyakubagwasya. Amweezyeezye kuti mulibabwene ba Levi basyomeka ibakaliko kumuswaangano ooyo, kabalila akaambo kakukkomana nobakamvwa mwami kaamba kuti: “Jehova wakasala ndinywe kuti mwiime kubusyu bwakwe kukumumanina milimo.” (2 Mak. 29:11) Inzya, ba Levi bakajisi mulimo wakusumpula bukombi busalala.
8. Nintaamu nzi zimwi Hezekiya nzyaakabweza kutegwa agwasye ba Juda kuyumya cilongwe cabo a Leza, alimwi ncinzi cakacitika?
8 Hezekiya wakabatamba ba Juda boonse abana Israyeli kuti baboole ku Pobwe Lyakwiindilila lipati, ilyakatobelwa a Pobwe Lyazinkwa Zitakwe Bumena lyamazuba aali ciloba. Bantu bakakkomana kapati apobwe eeli cakuti bakayungizya mazuba aali ciloba aambi. Bbaibbele litwaambila kuti: “Kwakaba kukondwa kupati mu-Jerusalemu. Kuzwa kumazuba aa-Solomoni mwana wa-Davida mwami wa-Israyeli kakutakwe kukondwa kuli boobo mu-Jerusalemu.” (2 Mak. 30:25, 26) Eeli pobwe lyakumuuya lyakabakulwaizya kapati loko bantu boonse! Lugwalo lwa 2 Makani 31:1 lutwaambila kuti: “Aya makani oonse naakamana, . . . bakainka kuyoomwaya zipaililo. Bakagonka zisamu akumwaya zikombelo zyakuzilundu azipaililo zyoonse.” Munzila eeyo, cisi ca Juda cakatalika kupiluka kuli Jehova. Kusalazya ooku kwakumuuya kwakali kuyandika kapati akaambo kazyintu izyakali kuboola kumbele.
MWAMI WALIBAMBILA MAPENZI
9. (a) Mbuti makanze aabana Israyeli mbwaakanyonganizyigwa? (b) Muunzila nzi Sanakeribu mwaakazwidilila mu Juda kumatalikilo?
9 Kweelana amajwi aa Isaya, bana Asuri bakabuzunda bwami bwakunyika bwa Israyeli akubatola mubuzike bantu bamumo, aboobo makanze aabana Israyeli aakwaatula mwami akubikka umbi acuuno cabwami ca Davida akanyonganizyigwa. Pele mbuti kujatikizya makanze aabana Asuri? Bana Asuri lino bakatalika kukanza kulwana cisi ca Juda. Bbaibbele lyaamba kuti: “Mumwaka wakumi aine wabwami bwa-Hezekiya, Sanakeribu mwami wa-Asuri wakeza kuzoolwisya minzi yoonse ya-Juda iili ambaya, waizunda.” Kwaambwa kuti Sanakeribu wakazunda minzi yoonse yaba Juda iili 46. Amuyeeye buyo mbomwakali kunga mwalimvwa ikuti nomwakali kukkala mu Jerusalemu aciindi eeco. Minzi yoonse yaba Juda yakazundwa abasikalumamba bana Asuri!—2 Bam. 18:13.
10. Ino kweelede kuti wakakulwaizyigwa buti Hezekiya alugwalo lwa Mika 5:5, 6?
10 Cakutadooneka, Hezekiya wakaliizyi ntenda iyakali kuboola, pele muciindi cakulangaula lugwasyo kuzwa kuzisi zimbi izyatakali kukomba Leza wakasimpe, mbuli mbobakacita bausyi basiluleyo, ba Ahazi, Hezekiya wakasyoma Jehova. (2 Mak. 28:20, 21) Kweelede kuti wakalaazyi majwi aamusinsimi Mika, iwakali kupona mumazuba aakwe iwakaambide kujatikizya Asuri kuti: “Ba-Asuri nibayoosika, . . . elyo tuyoobusya beembezi bali musanu ababili abeendelezi bali musanu abatatu bakubalwisya. Bayooendelezya cisi ca-Asuri kunguzu zyapanga.” (Mik. 5:5, 6) Kweelede kuti majwi aaya aakasololelwa amuuya uusalala akamukulwaizya Hezekiya, nkaambo atondezya kuti impi yeenzu yakali kuyakulwana cisi ca Asuri alimwi akuti basinkondo aaba basilunya bakali kuyakuzundwa.
11. Ndilili businsimi ibujatikizya beembezi bali ciloba abeendelezi bali lusele nobuya kuzuzikizyigwa cakumaninina?
11 Kuzuzikizyigwa kupati kwabusinsimi bujatikizya beembezi bali ciloba abeendelezi bali lusele kwakali kuyakucitika kakwiindide ciindi kuzwa Jesu naakazyalwa, ‘mweendelezi wa Israyeli, wakalekale.’ (Amubale Mika 5:1, 2.) Eeci cakali kuyakuba ciindi babelesi ba Jehova bamazuba aano nobakali kulangila kulwanwa acisi ciiminina “Asuri” mazuba aano. Mbaasikalumamba bali, ibasololelwa a Mwanaakwe, Jehova mbayakubelesya kuzunda basinkondo aaba? Tulawiingula kabotu mubuzyo ooyu. Cakusaanguna, atubone ncotukonzya kwiiya kuzyintu Hezekiya nzyaakacita ciindi bana Asuri nobakaboola kumulwana.
HEZEKIYA WAKABWEZA NTAAMU ZIGWASYA
12. Nintaamu nzi Hezekiya alimwi abaalumi mbaakali aambabo nzyobakabweza kutegwa bakwabilile bantu ba Leza?
12 Jehova lyoonse uliyandide kutucitila zyintu nzyotutakonzyi kucita tobeni, nokuba boobo ulalangila kuti tucite nzyotukonzya. Hezekiya wakababuzya “bapati bakwe abasilumamba bakwe” alimwi caantoomwe bakasala kuti ‘basinke maanzi aakasensa ikakali anze lyamunzi . . . Alimwi Hezekiya wakaliyumya, wayakulula bulambo boonse ibwakamwaika, wabusisya kumaanda malamfu, wayaka bulambo abumwi anze, . . . akupanga masumo antobo zinji loko.’ (2 Mak. 32:3-5) Kutegwa akwabilile akweembela bantu bakwe aciindi eciya, Jehova wakabelesya baalumi basinguzu—Hezekiya, basilutwe, alimwi abasinsimi ibakali kubikkila maano kuzyintu zya Leza.
13. Nintaamu nzi iiyandika kapati Hezekiya njaakabweza kutegwa agwasye bantu kulibambila kulwanwa ikwakali kulangilwa? Amupandulule.
13 Cintu citobela ncaakacita Hezekiya cilayandika kapati kwiinda kusinkila maanzi naa kuyaka bulambo bwamunzi. Mbwaanga Hezekiya wakali mweembezi uubikkila maano, wakabunganya bantu akubakulwaizya kumuuya amajwi aakuti: “Mutayoowi nikuba kukankama kubusyu bwamwami wa-Asuri . . . , nkaambo mbotuli abo mbanji kwiinda mbajisi walo. Walo ulijisi kuboko kwanyama buyo, anukuti iswe, Jehova Leza wesu nguutugwasya akulwa munkondo zyesu.” Eeci cakali ciyeekezyo ciyumya lusyomo—Jehova wakali kuyakubalwanina bantu bakwe! Nobakamvwa majwi aaya, ba Juda “bakasyoma majwi aa-Hezekiya mwami wa-Juda.” Amubone kuti “majwi aa-Hezekiya” ngaakapa kuti bantu bakkalwe moyo. Hezekiya, basilutwe, baalumi basinguzu, alimwi amusinsimi Mika a Isaya, bakali beembezi babikkila maano mbubwenya mbuli mbwaakaambide Jehova kwiinda mumusinsimi wakwe.—2 Mak. 32:7, 8; amubale Mika 5:5, 6.
14. Ino Rabisake wakajisi mulimo nzi, alimwi ino bantu bakacita nzi?
14 Mwami wa Asuri wakabunganya impi yakwe mu Lakisi, kumusanzaambo kwa Jerusalemu. Kali kokuya, kwiinda mubaiminizi botatwe, wakaambila ba Juda kuti balyaabe mumaanzaakwe. Mwaambilizi wakwe iwakajisi zyina lyabulemu lyakuti Rabisake, wakabelesya nzila zyabumpelenge zisiyene-siyene. Kaambaula mumwaambo wa Chihebrayo wakakulwaizya bantu kuti bamwaabe mwami akumvwida bana Asuri, kubacenga kuti wakali kuyakubapa nyika kwalo nkobakali kuyakupona buumi bwakuliiba. (Amubale 2 Bami 18:31, 32.) Kumane Rabisake wakaamba kuti mbubwenya mbuli baleza bazisi zimbi mbobaalilwa kukwabilila bantu babo, awalo Jehova uyakwaalilwa kuvwuna ba Juda kuzwa mumaanza aabana Asuri. Cabusongo, bantu kunyina nobakasola kumwiingula kumakani aakwe aakubeja, abalo babelesi ba Jehova bamazuba aano kanji-kanji balacita oobo.—Amubale 2 Bami 18:35, 36.
15. Ncinzi ncobakali kuyandika kucita bantu bamu Jerusalemu, alimwi ino Jehova wakabafwutula buti bantu?
15 Cakutadooneka, makani aaya akamunyonganya Hezekiya, pele muciindi cakulomba lugwasyo kucisi cimbi cilaanguzu, wakalomba lugwasyo lwa Jehova kwiinda mumusinsimi Isaya. Isaya wakaambila Hezekiya kuti: ‘Sanakeribu takooyoonjila mumunzi uno, nikuba kufusa muvwi mulinguwo.’ (2 Bam. 19:32) Bantu boonse bamu Jerusalemu ncobakali kuyandika kucita buyo, nkutatyompwa. Jehova wakali kuyakubalwanina ba Juda. Alimwi wakacita oobo! Bbaibbele lyaamba kuti: “Lino masiku ayo ngaonya angelo wa-Jehova wakainka kuyoojaya kuzilao zyaba-Asuri zyuulu zyabantu zili mwaanda amakumi aali musanu aatatu amusanu.” (2 Bam. 19:35) Lufwutuko lwaba Juda lwakaboola kutali akaambo kakuti Hezekiya wakasinkila tusensa twamaanzi aamunzi naa kwiinda mubulambo mbwaakayaka, pele lwakaboola kwiinda mukugwasyigwa aa Leza.
ZIIYO KULINDISWE MAZUBA AANO
16. Ino mazuba aano mbaani baiminina (a) bantu bamu Jerusalemu (b) bana “Asuri” (c) beembezi bali ciloba abeendelezi bali lusele?
16 Kuzuzikizyigwa kupati kwabusinsimi ibwaamba zyabeembezi bali ciloba abeendelezi ibali lusele kuyakucitika mumazuba eesu. Bantu bamu Jerusalemu wakaindi bakalwanwa abana Asuri. Ino-ino kumbele, bantu ba Jehova ibalibonya mbuli kuti tabajisi lugwasyo bayakulwanwa acisi ciiminina “Asuri” camazuba aano, icijisi makanze aakubajaya boonse. Magwalo atwaambila zyakulwanwa aa ‘Gogo wa Magogo,’ kulwanwa ‘amwami wakunyika,’ alimwi akulwanwa “abami bamunyika.” (Ezk. 38:2, 10-13; Dan. 11:40, 44, 45; Ciy. 17:14; 19:19) Sena kulwana ooku kuliindene? Tatuzyi. Bbaibbele lilakonzya kuti libelesya mazyina aasiyene-siyene kupandulula kulwana komwe. Nimpi iili iitondezyedwe mubusinsimi bwa Mika Jehova njayakubelesya kulwana sinkondo ooyu mubi, uutegwa “Asuri”? Nimpi iitayeeyelwi—“beembezi bali musanu ababili abeendelezi bali musanu abatatu”! (Mik. 5:5) Beembezi abeendelezi aaba mbaalu bamumbungano. (1 Pe. 5:2) Mazuba aano, Jehova wapa baalumi banji basimide kumuuya kuti beembele mbelele zyakwe zibotu, kubagwasya bantu bakwe kulibambila kulwanwa ikuboola kumbele acisi ciiminina “Asuri”b mazuba aano. Businsimi bwa Mika bwaamba kuti: “Bayooendelezya cisi ca-Asuri kunguzu zyapanga.” (Mik. 5:6) Cilwanyo cimwi ncobabelesya kuzunda basinkondo babo ‘ndipanga lyamuuya,’ Jwi lya Leza.—2 Ko. 10:4; Ef. 6:17.
17. Nziiyo nzi zyone baalu nzyobakonzya kwiiya kuzwa mucibalo ncotwali kubandika?
17 Nobaalu, nzyeezyi ziiyo zimwi zigwasya nzyotwabandika: (1) Cintu cibotu iciyandika kapati ncomweelede kucita kulibambila kulwanwa kwa “Asuri” ikuboola kumbele, nkuyumya lusyomo lwanu muli Leza akubagwasya Banakristonyoko kucita oobo abalo. (2) Baakulwana bana “Asuri,” nobaalu mweelede kuyakuba alusyomo lumaninide muli Jehova kuti ulatuvwuna. (3) Aciindi eeco, malailile aagwasya ngomuyakutambula kuzwa kumbunga ya Jehova alakonzya kulibonya mbuli kuti taagwasyi. Toonse buyo tweelede kulibambila kumvwida kufwumbwa malailile ngotuya kutambula, tacikwe makani naa alibonya kuti taakonzyi kugwasya. (4) Ecino nceciindi cakuti aabo boonse ibasyoma mulwiiyo lwakunyika, zyintu zyamunyika, naa mbunga zyabantu kuti bacince mbobayeeya. Nobaalu mweelede kulibambila kubagwasya aabo boonse ibatasyomi Jehova cakumaninina.
18. Mbuti kulanga-langa cibalo eeci mbokuyakutugwasya kumbele?
18 Ciindi ciyakusika mwalo babelesi ba Leza bamazuba aano nobaya kulibonya mbuli kuti tabajisi lugwasyo mbuli ba Juda ibakali mu Jerusalemu mumazuba aa Hezekiya. Caakusika ciindi eeco, atukagwasyigwe kuyumya lusyomo lwesu amajwi aa Hezekiya. Tutalubi kuti basinkondoma “bajisi kuboko kwanyama buyo, anukuti iswe, Jehova Leza wesu nguutugwasya akulwa munkondo zyesu”!—2 Mak. 32:8.
[Bupanduluzi buyungizidwe]
a Ibbala lya Chihebrayo ilyakasandululwa kuti “musimbi” mulugwalo lwa Isaya 7:14 lilakonzya kwaamba mukaintu uukwetwe naa nakalindu. Aboobo, bbala ndimunya eeli lilakonzya kubelesyegwa kwaamba mukaintu wa Isaya alimwi anakalindu Mariya mu Juda.
b Namba yaciloba ilabelesyegwa kanji-kanji mu Magwalo kutondezya kuzulila. Namba yalusele (namba iinda aali ciloba akomwe) zimwi ziindi iiminina kuvwula.
[Cifwanikiso icili apeeji 18]
Majwi aa Hezekiya akapa kuti bantu bakkalwe moyo (Amubone muncali 12 a 13)