Bulangizi​—Sena Kuli Mbobukonzya Kutugwasya Mubuumi?

DANIEL wakajisi buyo myaka iili 10 yakuzwalwa, pele kwakaindide kale mwaka omwe kaciswa bulwazi bwakkansa. Bamadokota bakwe tiibakacijisi bulangizi bwakuti ulapona, kubikkilizya abalongwe bakwe alimwi abanamukwasyi. Pele walo Daniel wakazumanana kuba abulangizi. Mane wakali kulangila kuti aakukomena akabe sikuvwuntauzya mpoonya akugwasyilizya kujana musamu wakkansa. Alimwi icakamugwasya kapati kuba abulangizi ncakuti wakali kulindila dokota walo iwakabuzyi kabotu bulwazi bwakkansa oobo mbwaakali kuciswa. Pele nobwakasika buzuba, dokota ooyo wakaalilwa kusika akaambo kakuti tiibwakacede kabotu. Daniel wakatyompwa kapati. Kwaciindi cakusaanguna, bulangizi boonse mbwaakajisi bwakamana. Aboobo nokwakainda buyo mazuba masyoonto, wakafwa.

Makani aaya aajatikizya Daniel akaluulwa amusilisi umwi walo iwakaiya makani aajatikizya kuba abulangizi alimwi akubula bulangizi mbokukonzya kubujatikizya buumi bwamuntu. Ambweni andinywe mwakaamvwa kale makani aali mbuli yaaya. Mucikozyanyo, ambweni mwakamvwa kale muntu uucembeede alimwi uulangilwa kufwa pele wazumanana kupona akaambo kakuti uliyandide kuyoocita cintu cimwi ncaali kulangila kwaciindi cilamfwu, ambweni cintu mbuli kuswayigwa amuyandwa wakwe umwi naa kusekelela cintu cimwi buyo. Mpoonya mbocainda buyo cintu eeco ncaali kulangila, wafwa kakutanainda ciindi cilamfwu. Ino ncinzi cipa boobo? Sena mbulangizi bupa kuti kacicitika boobo kweelana ambobasyoma bamwi?

Bunji bwabasikuvwuntauzya mumakani aabusilisi baamba kuti ikutafwambaana kutyompwa, kuba abulangizi alimwi akubikkila maano kuzintu zibotu, kulagwasya kapati mubuumi alimwi kupa kuti muntu kali abuumi buli kabotu. Pele tabali boonse ibakazumina kaambo aaka. Basikuvwuntauzya bamwi baamba kuti kunyina bumboni ibutondezya kuti bulangizi bulakonzya kugwasya. Balo baamba kuti muntu uuciswa takonzyi kulimvwa mbubo-mbubo akaambo buyo kakuba aabulangizi.

Pele kuzwa kaindi, bantu bamwi tabasyomi kuti bulangizi bulagwasya kapati. Kwamyaka minji yainda, syaabusongo umwi mu Giriki uutegwa Aristotle wakalombwa kuti apandululule ncolyaamba bbala lyakuti bulangizi, mpoonya walo wakaamba kuti bulangizi “nciloto buyo.” Alimwi caino-ino, walupati-pati umwi waku America uutegwa Benjamin Franklin wakaamba boobu cakufwubaazya: “Ooyo usyoma bulangizi ulisowela buyo ciindi.”

Aboobo, ino mubwini bulangizi ninzi? Sena lyoonse caamba kuti bantu ibajisi abulangizi inga balombozya buyo zintu zitakonzyi kucitika kutegwa balimvwe kabotu? Naa sena kuli kaambo kabotu ikeelede kutupa kubona bulangizi kuti tacili ciloto buyo, pele ncintu ncotweelede kuba ancico kutegwa katupona buumi buli kabotu, alimwi akukkomana?

Nkaambo Nzi Ncotuyandika Kuba​—Abulangizi?

MBUTI kuti Daniel, imukubusi waambwa kumatalikilo aacibalo, naakazumanana kuba abulangizi? Sena naakapona kubulwazi bwakkansa? Sena naacili kupona amazuba aano? Nobaba bantu ibasyoma kuti bulangizi bulaponya tabakonzyi kwaamba boobo. Lino nkaaka kaambo kayandika kapati. Tatweelede kuyeeya kuti bulangizi bulakonzya kuponya malwazi oonse alimwi akumana mapenzi oonse.

Naakali kubuzyigwa-buzyigwa aba CBS News, Dr.  Nathan Cherney wakacenjezya kujatikizya ntenda iiliko ikuti twaciindizya kwaamba nguzu nzyobujisi bulangizi ciindi notubandika abantu bacisidwe kapati. Wakaamba kuti: “Zimwi ziindi bamalumi bakali kufwubaazya bamakaintu babo ibakali kuciswa kuti kunyina nobakali kujana ciindi cinji cakuzinzibala kuyeeya alimwi akuti tiibakajisi bulangizi buyumu.” Dr. Cherney wakayungizya kuti: “Kuyeeya kuli boobu kukulwaizya muzeezo uutaluzi wakuti ikuti muntu kajisi bulangizi alimwi akuyeeya zintu zili kabotu ulakonzya kupona kubulwazi, mpoonya ikuti tanaapona bamwi balakonzya kwaamba kuti tanaakasolekesya kutegwa apone. Pele kuyeeya kuli boobu takuluzi pe.”

Kwaamba masimpe, aabo baciswa bulwazi butasilikiki, bali mubukkale bukatazya kapati, bali munkondo. Aboobo, Bayandwa babo kunyina nobanga bayanda kubayungizyila mukuli uuminya bantu aaba baciswa kwiinda mukubapa kulimvwa kuba amulandu nkaambo bali kale mubukkale bukatazya. Pele sena eeci caamba kuti bulangizi tabukonzyi kutugwasya?

Peepe. Mucikozyanyo, dokota nguwenya ooyu ulabagwasilizya bantu baciswa bulwazi butasilikiki ikuba bantu bakkomene ciindi nobali mumazuba aamamanino abuumi bwabo, ikutali kusilika bulwazi naa kusumpya buumi bwabo, pele kupa buyo kuti mulwazi kalimvwa kwaanguluka kufwumbwa buyo kuti kacipona. Bamadokota aaba basyoma kuti busilisi ibupa kuti mulwazi atabikkili maano kapati kubulwazi bwakwe bulagwasya kumuntu uucisidwe kapati. Kuli bumboni bumvwika bwakuti bulangizi bulakonzya kumugwasya kapati mulwazi.

Mbobugwasya Bulangizi

Syaazibwene mumakani aamisamu Dr.  W. Gifford-Jones wakaamba kuti: “Bulangizi mbusilisi bugwasya kapati.” Wakalanga-langa lwiiyo lwiindene-indene kutegwa abone mbociyandika kubagwasya balwazi ibakonzya kufwa kufwumbwa ciindi. Kuyeeyelwa kuti, busilisi oobu bulabagwasya bantu kuba aabulangizi alimwi akuzilanga kabotu zintu. Lwiiyo lumwi lwamu 1989 lwakatondezya kuti balwazi ibasilikwa kwiinda mukubagwasya kutabikkila maano kubulwazi bwabo balapona kwaciindi cilamfwu, mpoonya buvwuntauzi ibwakacitwa caino-ino tiibwakaasinizya cakumaninina makani aaya. Pele mukuya kwaaciindi, buvwuntauzi tiibwakatondezya kuti balwazi aaba balakonzya kupona kwaciindi cilamfwu kakunyina kubagwasya kutabikkila maano kumalwazi aabo.

Atulange-lange buvwuntauzi bumbi ibutondezya kuba aabulangizi alimwi akubula bulangizi mbokukonzya kubajatikizya bantu ibaciswa bulwazi bwamoyo (coronary heart disease). Kabunga kabamaalumi bainda ku 1,300 bakabuzyigwa-buzyigwa kujatikizya mbobazilanga zintu mubuumi. Nokwakainda myaka iili 10, kwakajanwa kuti akati kabamaalumi aaba ibakabuzyigwa-buzyigwa, ibabalilwa ku 160 bakatalika kuciswa bulwazi bwamoyo. Alimwi bunji bwabaabo bakatalika kuciswa mbaabo batakajisi bulangizi. Ikujatikizya buvwuntauzi oobu, Laura Kubzansky dokota uuzwa kucikolo cabusilisi citegwa Harvard School of Public Health, wakaamba kuti: “Oobu mbumboni bwakusaanguna bwasayaansi ibutondezya kuti ‘ikuzilanga kabotu zintu’ kulagwasya kapati kutegwa muntu acesye ntenda yakuciswa bulwazi bwamoyo.”

Buvwuntauzi bumbi butondezya kuti bantu ibakali kusyoma kuti buumi bwabo buli buyo kabotu, bakali kufwambaana kupona ciindi nobakali kwaandulwa kwiinda baabo ibakali kulimvwa kuti tabajisi buumi buli kabotu. Mane buya, buvwuntauzi bumbi bwakaamba kuti bantu bajisi bulangizi mubuumi balapona kwamyaka minji. Mpoonya buvwuntauzi bumwi, bwakalanga-langa mbobajatikizyigwa bantu bacembeede ciindi kucembaala nobakulanga munzila yeelede. Basikuvwuntauzya bakatondezya kakamu kabantu bacembeede mameseji aakali kwaamba kuti ibantu bacembeede mbasongo alimwi balaaluzyibo. Akaambo kaceeci, bakayumizyigwa alimwi akuba anguzu. Inguzu nzyobakajana zyakalikozyenye anguzu nzyakonzya kuba azyalo muntu uujisi pulogilamu yakunyanyaasya mubili yansondo zili 12.

Nkaambo nzi kuba abulangizi, kutafwambaana kutyompwa alimwi akuzilanga kabotu zintu ncokugwasya mukuba abuumi buli kabotu? Ambweni basayaansi abamadokota tabanamvwisya kabotu mbobubeleka bongo bwamuntu alimwi amubili kutegwa bape bwiinguzi bumvwika. Pele kwiinda mubuvwuntauzi mbobakacita, basyaazibwene balijisi mizeezo iimwi kujatikizya makani aaya. Mucikozyanyo, syaazibwene mumakani aamisamu iijatikizya nsinga wakaamba kuti: “Ikuti muntu kakkomene, inga tajisi zintu zinji zyakulibilika alimwi eeci cilagwasya kapati kumubili. Eeci ncintu bantu ncobeelede kucita kutegwa babe abuumi bubotu.”

Muzeezo ooyu ulakonzya kulibonya kuba mupya kuli bamadokota bamwi, basyaazibwene kujatikizya mizeezo yabantu alimwi abasayaansi, pele tauli muzeezo mupya kuli basikwiiya Bbaibbele. Myaka iitandila ku 3,000 yainda Mwami Solomoni wakasololelwa amuuya kulemba muzeezo ooyu wakuti: “Moyo uukkomene musamu mubotu uuponya, pele kupengana mumizeezo kupa kuti muntu amaninwe nguzu.” (Tusimpi 17:22) Amubone caambwa mulugwalo oolu. Kapango aaka takaambi kuti moyo uukkomene ulakonzya kuponya kufwumbwa bulwazi, pele kaamba kuti “musamu mubotu uuponya.”

Masimpe tulakonzya kwaamba kuti, ikuti bulangizi nowali musamu, tee bamadokota boonse nokunga ngobapa bamalwazi babo. Nokuba boobo, bulangizi bulakonzya kutugwasya kapati kunze buyo aakupa kuti katupona buumi buli kabotu.

Kuba Abulangizi, Kubula Bulangizi Alimwi Abuumi Bwanu

Basikuvwuntauzya bakajana kuti bantu ibajisi bulangizi balagwasyigwa kapati akaambo kakuzilanga munzila yeelede zintu. Kanji-kanji balacita kabotu kucikolo, kumulimo alimwi amuzisobano. Mucikozyanyo, kwakacitwa buvwuntauzi ibujatikizya tiimu yabamakaintu basikuzuza. Bamakkoocci bakamulingula cakulomya mukaintu umwi aumwi iwakali mutiimu kutegwa babone mbwanga wazuza. Alimwi bamakaintu aaba bakabuzyigwa kujatikizya mbobakali kuyeeya kuti inga bacita mumuzundano. Pele mbobakacita bamakaintu aaba mumuzundano ooyo, citondezya kuti nzyobakaamba zyakaliluzi ikwiinda nzyobakali kuyeeya bamakkoocci babo. Nkaambo nzi bulangizi ncobugwasya kapati boobu?

Basayaansi bazyiba zinji kwiinda mukwiiya bantu ibatazilangi munzila yeelede zintu. Myaka yiinda ku 50 yainda, kweelana abuvwuntauzi mbobakacita, basayaansi bakazyiba kuti banyama alimwi abantu balakonzya kubula bulangizi. Mucikozyanyo, bakabikka bantu muluumu mwakali coongo kapati akubaambila kuti bakali kukonzya kuumuzya coongo eeco kwiinda mukutyanka mabbatani aamwi aakali akadisiki munzila yeelede. Bantu aaba bakacikonzya kuumuzya coongo eeco.

Kabunga kabantu kabili kakaambilwa kucita mbubwenya, pele balo bakaalilwa kuumuzya coongo kwiinda mukutyanka mabbatani aayo. Bantu banji mukabunga kabili bakalimvwa kuti kunyina cakali kukonzya kugwasya. Mane buya, ciindi cabili nobakalombwa kuti basole alimwi, bakawayawaya. Bakalisinizyide kuti kunyina lwiindano lwakali kukonzya kuba. Nokuba boobo, bamwi ibakali kuzilanga munzila yeelede zintu mukabunga aaka kunyina nobakatyompwa pe, pele bakazumanana kusola.

Dr. Martin Seligman, wakagwasyilizya mubuvwuntauzi oobu bumwi. Akaambo kaceeci, wakasala kuzumanana kwiiya makani aajatikizya kuba aabulangizi alimwi akubula bulangizi. Wakabikkila maano kapati kuzyiba kaambo bantu bamwi ncobalimvwa kuti kunyina ncobakonzya kucita. Wakaamba kuti, kulimvwa boobu kupa kuti cibakatazye naa kwaalilwa buya kucita cintu cili coonse mubuumi. Seligman wakaamba kuti: “Ndakavwuntauzya kujatikizya makani aaya kwamyaka iili 25. Ndaiya kujatikizya bantu ibatazilangi kabotu zintu aabo ibasyoma kuti zintu zibyaabi zibacitikila zilacitika akaambo kakuyanda kwabo, akuti zintu eezi zibyaabi ziyoozumanana kucitika alimwi akuti kufwumbwa cintu ncobakonzya kucita, kulakonzya kucitika cintu cimwi cibyaabi. Ndili masimpe kuti akaambo kakuti bantu batazilangi munzila iili kabotu zintu bayeeya munzila iili boobu, balacitikilwa zintu zibyaabi zinji kwiinda baabo ibazilanga munzila iili kabotu zintu.”

Bantu bambi balakonzya kuyeeya kuti makani aaya mapya, pele kuli basikwiiya Bbaibbele makani aaya taali mapya. Amubone kasimpi aaka: “Ikuti watyompwa mubuzuba bwamapenzi, nkokuti nguzu zyako zilaceya.” (Tusimpi 24:10) Masimpe, cakusalazya Bbaibbele lyaamba kuti kutyompwa alimwi amizeezo iitaluzi iiboola akaambo kankuko, kulakonzya kumumanina nguzu zyakucita zintu. Aboobo, ncinzi ncomukonzya kucita kutegwa mulwane penzi lyakutazilanga munzila iili kabotu zintu alimwi akutalika kuzilanga munzila iili kabotu zintu?

[Cifwanikiso icili apeeji 4, 5]

Bulangizi bulakonzya kumugwasya kapati

Mulakonzya Kwiilwana Mizeezo Iitaluzi

INO mucita buti ciindi nomujana buyumuyumu? Basyaazibwene banji basyoma kuti bwiinguzi kumubuzyo ooyu butondezya mbwabede muntu, nkokuti naa muli muntu uujisi bulangizi bwakuti zintu zilaba kabotu naa muntu uutajisi bulangizi. Toonse tulajana buyumuyumu bwiindene-indene mubuumi, pele bamwi balajana buyumuyumu bunji kwiinda bamwi. Pele ino nkaambo nzi bamwi ncobalibonya kufwambaana kuleka kutyompwa ciindi nobacitikilwa mapenzi akusolekesya alimwi kucita cintu cimwi, kakuli bamwi balatyompwa cakuzwa munzila noliba leelyo nobacitikilwa mapenzi masyoonto?

Mucikozyanyo, amweezeezye kuti muyandaula mulimo. Mpoonya mwaunka kuma intavyu, pele tiibamunjizya mulimo. Ino inga mwalimvwa buti akaambo kaceeci? Mulakonzya kulimvwa kuti kuli cintu cilubide kulindinywe, mane buya akuyeeya kuti, ‘Kunyina muntu uukonzya kundinjinzya mulimo. Ndinakwiile kwiingaila mbweena oobu.’ Ambweni mulakonzya kulekela kuyeeya kuli boobu kumupa kulimvwa kuti kunyina zintu noziyoobota mubuumi bwanu, akuyeeya kuti, ‘Kunyina cintu ncondikonzya kucita. Ndinyina mpindu.’ Kufwumbwa mbocibede, kuyeeya kuli boobu takuluzi pe.

Kulwana Mizeezo Iitaluzi

Ino mbuti mbomukonzya kulwana mizeezo iitaluzi? Ntaamu yakusaanguna iiyandika kapati nkuzyiba mizeezo eeyi iitaluzi. Ntaamu yabili nkwiilwana mizeezo eeyo. Amusole kuzyiba twaambo twapa kuti batamunjizyi mulimo. Mucikozyanyo, sena masimpe kuti tiibakamunjizya mulimo akaambo kakuti kuli cintu cilubide kujatikizya ndinywe? Naa sena cakaba boobo akaambo kakuti sikulemba mulimo wakali kuyanda muntu uujisi luzyibo lumwi?

Ikuti naa mwabikkila maano kutwaambo twamasimpe tugaminide, muyoojana kuti mwakabinda kulimvwa kuti munyina mpindu naaceya. Sena ikutazwidilila mubukkale bumwi caamba kuti kunyina cimbi ncomukonzya kucita, naa sena inga mwayeeya mbazu zimwi zyamubuumi momwacita kabotu, mbuli kuzuzikizya mbaakani zyanu zyakumuuya, kuyumya cilongwe abanamukwasyi naa abamwi? Amusolekesye kutaba aamuzeezo wakuti kufwumbwa nzyomukonzya kucita mubuumi “tazikonzyi kuzwidilila.” Sena mubwini inga mwazyiba kuti kunyina nomuyoojana mulimo? Kuli zintu zinji nzyomweelede kucita kutegwa mugusye mizeezo iitaluzi.

Kuba Ambaakani

Mumyaka yaino-ino basikuvwuntauzya bakajana bupanduluzi bukkomanisya kujatikizya bulangizi, nokuba boobo tabuzulide pe. Bakaamba kuti bulangizi bubikkilizya kuba alusyomo lwakuti muyoocikonzya kuzuzikizya makanze aanu. Kweelana ambociyootondezya cibalo citobela, bulangizi bubikkilizya zinji, pele abwalo bupanduluzi oobu bulibonya kuti bulabeleka mumbazu izili mbozibede. Kubikkila maano kubupanduluzi oobu kulakonzya kutugwasya kapati kuzilanga munzila yeelede zintu nzyotucita.

Kutegwa tube alusyomo lwakuti tulakonzya kwaazuzikizya makanze eesu, tweelede kuba acilengwa cakulibikkila mbaakani alimwi akuzizuzikizya. Ikuti naa mulimvwa kuti tamujisi cilengwa eeci, ambweni inga mwayandika kuzinzibala kuyeeya kujatikizya mbaakani nzyomulibikkila. Cakusaanguna, sena mulijisi mbaakani zili zyoonse? Ncuuba-uba ikujata bubi kucita zintu zyamubuumi kakunyina kujana ciindi cakukkala ansi kuyeeya zintu zini nzyotuyanda mubuumi, izintu ziyandika kapati kulindiswe. Kujatikizya njiisyo eeyi iigwasya yakuzyiba zintu zigaminide ziyandika kapati, Bbaibbele lilatugwasya nkaambo lyaamba kuti: ‘Amusinizye zintu ziyandika kapati.’​—Bafilipi 1:​10.

Ikuti naa twazizyiba zintu ziyandika kapati, inga catuubila kusala mbaakani ziyandika kapati izijatikizya kukomba Leza, mukwasyi wesu, lwiiyo alimwi amulimo wakumubili. Nokuba boobo, ciindi notutalika tatweelede kulibikkila mbaakani zinji kapati alimwi cilayandika kulibikkila mbaakani nzyotuzyi kuti tulakonzya kuzizuzikizya. Ikuti mbaakani kaikatazya kapati kuzuzikizya, ilakonzya kutupa kutalika kulibilika alimwi inga twatyompwa. Aboobo, kanji-kanji cilagwasya ikutalika ambaakani zisyoonto-syoonto izitatoli ciindi cilamfwu kuzuzikizya.

Basikale bakati: “Kalya uuzumanana.” Kuli kaambo kagwasya mukaambyo aaka. Twamana kuzyiba mbaakani ziyandika kapati, tweelede kuzumanana kusolekesya kuzizuzikizya. Tulakonzya kwaayumya makanze eesu kwiinda mukuyeeya ncoziyandika kapati mbaakani zyesu alimwi abubotu mbotukonzya kujana ikuti naa twazizuzikizya. Masimpe kuti tulakonzya kujana buyumuyumu, pele tatweelede kububona kuti ncintu cikonzya kutulesya kuzuzikizya mbaakani zyesu.

Nokuba boobo, alimwi tweelede kuyeeya nzila zikonzya kutugwasya kuzuzikizya makanze eesu. Mulembi wazina lyakuti C. R. Snyder, walo iwakaiya zinji kujatikizya mbobuyandika bulangizi, wakaamba kuti muntu weelede kuba anzila zisiyene-siyene kutegwa azuzikizye mbaakani imwi. Aboobo eeci cilakonzya kutugwasya kubelesya nzila imbi ciindi nzila yakusaanguna noyatabeleka.

Snyder alimwi wakaamba kuti tweelede kuzyiba ciindi notweelede kucinca mbaakani. Ikuti naa twaalilwa kuzuzikizya mbaakani imwi, kunyema kulakonzya kutupa buyo kutyompwa. Kulubazu lumwi, ikuti naa twaileka mbaakani eeyo akulibikkila mbaakani iimbi njotukonzya kuzuzikizya, tuyooba abulangizi.

Mu Bbaibbele kuli cikozyanyo cibotu kujatikizya makani aaya. Mwami Davida wakajisi mbaakani yakuyaka tempele lya Leza wakwe, Jehova. Pele Leza wakaambila Davida kuti Solomoni, mwanaakwe ngowakali kuyoopegwa coolwe eeci ikutali nguwe. Muciindi cakunyema naa kuzumanana ambaakani eeyi, Davida wakacinca mbaakani yakwe. Wakalitakata kuyobolola mali alimwi azintu nzyaakali kuyandika mwanaakwe kutegwa amanizye mulimo ooyu wakuyaka tempele.​—1 Bami 8:​17-​19; 1 Makani 29:​3-7.

Nokuba kuti twazwidilila kuzilanga munzila yeelede zintu kwiinda mukulwana mizeezo iitaluzi alimwi akuba ambaakani mubuumi, ambweni inga kacicitukatazya kuba abulangizi. Mubuti? Zintu izitupa kubula bulangizi izitucitikila munyika eeyi zilaboola akaambo kazintu zimwi nzyotutakonzyi kulesya kucitika. Ciindi notuyeeya kujatikizya mapenzi aabacitikila bantu mbuli nzala, nkondo, kutalulama, kuciswa alimwi alufwu, ino inga twazumanana buti kuba abulangizi?

[Cifwanikiso icili apeeji 7]

Ikuti naa tiimwanjizyigwa mulimo ngomwali kuyanda, sena mweelede kuyeeya kuti kunyina nomuyoojana limbi mulimo?

[Cifwanikiso icili apeeji 8]

Mwami Davida wakacinca mbaakani zyakwe

Nkookuli Nkomukonzya Kujana Bulangizi Bwini-bwini?

AMWEEZEEZYE kuti nkoloko yanu yaleka kweenda alimwi ilibonya kuti yafwa. Pele camukatazya kusala weelede kwiibamba, nkaambo mbanji. Bunji bwabo basyomezya kuti balakonzya kwiibamba nkoloko yanu. Pele ino mbuti kuti mwazyiba kuti simukobonyoko ngonguwe wakaipanga nkoloko eeyo myaka minji yainda? Kuyungizya waawo, mwazyiba kuti ulilyaabide kumubambila kakunyina kumubbadelesya. Lino inga tiicamukatazya kusala, tee kayi?

Lino amweezyanisye nkoloko eeyi kubulangizi bwanu. Ikuti mwajana kuti bulangizi bwanu buyaabumana mbubwenya mbuli mbobwamana kubantu banji muziindi zino zikatazya, nkookuli nkomukonzya kujana lugwasyo? Bantu banji baamba kuti inga bamugwasya kwaamana mapenzi aanu, pele balapa mizeezo minji kapati yalo iikonzya kumunyonganya. Sena inga tiicagwasya kujana lugwasyo ku Mulengi wesu walo uukonzya kutupa bulangizi bwini-bwini? Bbaibbele lyaamba kuti Leza “tali kulamfwu kuli umwi aumwi wesu” alimwi akuti ulilibambilide kutugwasya.​—Milimo 17:27; 1 Petro 5:7.

Bupanduluzi Mbolipa Bbaibbele Kujatikizya Bulangizi

Ncolyaamba Bbaibbele kujatikizya bulangizi cilalimvwisya kapati kwiinda nzyobaamba bamadokota, basayaansi alimwi abasyaazibwene mumakani aajatikizya mbobayeeya bantu. Mabala aamumwaambo wakusaanguna aakabelesyegwa mu Bbaibbele ikusandulula bbala lyakuti “bulangizi,” aamba kulindila caluyandisisyo alimwi akulangila cintu cibotu. Mubufwaafwi, bulangizi bujatikizya zintu zyobilo. Bubikkilizya kulombozya cintu cimwi cibotu alimwi acipa kusyoma kuti cintu eeco ciyoocitika ncobeni. Bulangizi ibwaambidwe mu Bbaibbele tacili cintu cakuyeeyela buyo. Nkaambo kuli twaambo alimwi abumboni izitupa kubusyoma.

Bulangizi bulikozyenye alusyomo, alimwi bweelede kuti kabujisi bumboni ikutali cintu cakwiile kusyoma buyo. (Bahebrayo 11:⁠1) Pele alimwi Bbaibbele lilatondezya kwiindana kuliko akati kalusyomo alimwi abulangizi.​—1 Bakorinto 13:13.

Mucikozyanyo, ikuti mwalomba mulongwe wanu kuti amucitile cintu cimwi, mulakonzya kuba alusyomo lwakuti uyoomugwasya ncobeni. Kuli twaambo tumupa kuba abulangizi kayi mulamusyoma mulongwe wanu, mulimuzyi kabotu alimwi mwakamubona kale kacita zintu zibotu alimwi akutondezya bwaabi. Bulangizi alimwi alusyomo ziliswaangene, amana buya zibelekela antoomwe, pele ziliindene. Mbuti mbomukonzya kuba abulangizi buli boobu muli Leza?

Icipa Kuba Abulangizi

Leza ngokasensa kabulangizi bwini-bwini. Kaindi, Jehova wakali kwiitwa kuti ‘bulangizi bwa Israyeli.’ (Jeremiya 14:⁠8) Bulangizi buli boonse mbobakajisi bantu bakwe, bwakali kuzwa kulinguwe; aboobo, wakali bulangizi bwabo. Bulangizi oobu bwamasimpe tiibwakayeeme buyo acintu cakulombozya buyo. Leza wakapa bana Israyeli bumboni ibwakabapa kuba bulangizi. Naakali kubeendelezya kwamyaka minji, wakazizuzikizya zisyomezyo zyakwe zyoonse. Musololi wabo Joshua wakaambila bana Israyeli kuti: “Mulizyi kabotu . . . kuti kunyina cisyomezyo nociba comwe catazuzikizyigwa akati kazisyomezyo zibotu zyoonse Jehova Leza wanu nzyaakamusyomezya.”​—Joshua 23:⁠14.

Naaba mazuba aano, twaambo ntutonya ootu ntotutupa kusyoma zisyomezyo zya Leza. Bbaibbele lizwide zisyomezyo zya Leza izikkomanisya alimwi amakani aatondezya mbozyakazuzikizyigwa. Zintu nzyaakasinsima Leza zilasyomeka kapati cakuti zisyomezyo zyakwe zimwi zyakalembwa mbuli kuti zintu nzyaambidwe mumo zyakazuzikizyigwa kale.

Nkakaambo kaako ncotukonzya kwaamba Bbaibbele kuti ndibbuku lyabulangizi. Ciindi nomwiiya Bbaibbele, muyoobona kuti mulakonzya kumusyoma Leza alimwi eeci ciyooyumya bulangizi bwanu muzisyomezyo zyakwe. Mwaapostolo Paulo wakalemba kuti: “Zintu zyoonse izyakalembwa kaindi zyakalembelwa kutuyiisya, kutegwa kwiinda mukuliyumya kwesu alimwi akwiinda muluumbulizyo lwamu Magwalo tube abulangizi.”​—Baroma 15:⁠4.

Ino Mbulangizi Nzi Leza Mbwatupa?

Ndilili notulimvwa kuti tuyandika bulangizi kapati? Sena tacili ciindi notwafwidwa muyandwa? Pele muziindi zili boobu, bantu banji ndendilyo nobalimvwa kuti kunyina bulangizi buli boonse. Tulakonzya kulimvwa boobu akaambo kakuti kunyina muntu uukonzya kutija lufwu, alimwi tatukonzyi kubabusya bayandwa besu bakafwa. Nkakaambo kaako Bbaibbele lyaamba lufwu kuti ‘ngusinkondo wamamanino.’​—1 Bakorinto 15:26.

Aboobo, mbuti mbotukonzya kuba abulangizi ciindi notwafwidwa? Kapango kamu Bbaibbele ikaamba lufwu kuti ngusinkondo wamamanino alimwi kaamba kuti sinkondoma ooyu “uuyoonyonyoonwa.” Jehova Leza ulaanguzu kapati kwiinda lufwu. Wakatondezya oobo mubukkale bwiindene-indene. Munzila nzi? Kwiinda mukubusya bafwide. Bbaibbele lilaamba ziindi izili 9 ziindene-indene Leza naakabelesya nguzu zyakwe kubusya bafwide.

Munzila iigambya, Jehova wakapa Jesu, Mwanaakwe nguzu zyakubusya mulongwe wakwe Lazaro, iwakafwide kwamazuba aali 4. Jesu tanaakacita oobo cakusisikizya, pele wakacita oobo caantangalala, kumbele lyabantu banji ibakali kulangilila.​—Johane 11:38-​48, 53; 12:​9, 10.

Mulakonzya kulibuzya kuti, ‘Nkaambo nzi bantu ncobakali kubusyigwa? Tee mukuya kwaciindi bakacembaala mpoonya akufwa alimwi.’ Inzya. Pele ncolyaamba Bbaibbele kujatikizya bubuke oobu ibwakacitika, citupa kuba atwaambo tubotu tutupa kusyoma kuti aabo ibakafwa bayoobuka ncobeni. Munzila imwi, eeci citupa kuba abulangizi bwini-bwini.

Jesu wakaamba kuti: “Mebo ndendime bubuke abuumi.” (Johane 11:25) Ngonguwe Jehova ngwayoobelesya kubusya bantu nyika yoonse. Jesu wakaamba kuti: “Ciyoosika ciindi eelyo aabo boonse ibali muzyuumbwe nobayoomvwa ijwi [lya Kristo] akuzwa mulinzizyo.” (Johane 5:​28, 29) Masimpe, boonse aabo boona muzyuumbwe balijisi bulangizi bwakuyoobusyigwa akupona muparadaiso anyika.

Musinsimi Isaya wakaamba majwi aaya aakulwaizya kapati kujatikizya bubuke naakati: “Bantu bako bafwide bayoopona alimwi. Mitunta yangu iyoobuka. Amusinsimuke moongolole cakukondwa, nywebo nomuli mubulongo! Nkaambo mume wanu uli mbuli mume wamafwumofwumo, nyika iyoobalekezya aabo bazundidwe alufwu kuti babe baumi.”​—Isaya 26:19.

Sena cisyomezyo eeci tacuumbulizyi? Bafwide bali mubusena bukwabilidwe mbotutakonzyi kweezeezya, mbuli mwana muvwanda mbwakwabililwa mwida lyabanyina. Masimpe aabo boona muzyuumbwe bali mumizeezo ya Leza Singuzuzyoonse. (Luka 20:37, 38) Alimwi ino-ino bayoobusyigwa, akutambulwa munyika iikkomanisya mbubwenya mbuli mwana muvwanda mbwatambulwa abanamukwasyi ibali kumulindila! Aboobo, kuli bulangizi nokuba kubantu bafwide.

Bulangizi Mbobukonzya Kumugwasya

Paulo wakatuyiisya zinji kujatikizya mbobuyandika bulangizi. Wakaamba kuti bulangizi ncibeela cazilwanyo zyakumuuya iciyandika kapati, nkokuti cimpoompo. (1 Batesalonika 5:⁠8) Ino ncinzi ncaakali kupandulula aawa? Kaindi, sikalumamba wakali kusama cimpoompo calubulo ciindi naakali munkondo. Kanji-kanji wakali kucisama atala akasoti kacisani naa kacikutu. Akaambo kakusama cimpoompo, sikalumamba wakali kukwabililwa kumivwi iyakali kufwuswa kumutwe kutegwa atafwi. Ino ncinzi Paulo ncaakali kusola kuyiisya? Mbubwenya cimpoompo mbocakali kukwabilila mutwe, abwalo bulangizi bulaikwabilila mizeezo, nkokuti nguzu zyakuyeeya. Ikuti kojisi bulangizi buyumu kujatikizya makanze aa Leza, luumuno lwamumizeezo talweelede kunyonganizyigwa akaambo kakulibilika ciindi noli mumapenzi. Nguni akati kesu uutaciyandi cimpoompo cili boobu?

Paulo wakabelesya cikozyanyo acimbi ciyandika kapati icitondezya bulangizi mbobuswaangene akuyanda kwa Leza. Wakalemba kuti: “Oobu bulangizi tulibujisi mbuli ngobyo yiimika bwato yabuumi bwesu, ibusinizyide alimwi ibuyumu nta.” (Bahebrayo 6:​19) Akaambo kakuti Paulo wakafwutuka muntenda zili mbozibede ciindi bwato nobwakanyonyooka, wakalizyi kabotu ngobyo mboiyandika. Ciindi nokwasika guwo, basikweenzya bwato bakali kulosya ngobyo mulwizi. Ikuti ngobyo yajata aansi aalwizi, bwato kunyina nobwakali kukonzya kutolwa aguwo, kulyuumputa kunkomwe naa kumabwe.

Mbubwenya buyo, ikuti bulangizi bwesu muzisyomezyo zya Leza ‘kabusinizyide alimwi kabuli buyumu nta,’ bulakonzya kutugwasya kuliyumya ciindi notuli mubukkale bukatazya. Jehova usyomezya kuti ciindi cilaafwaafwi nokutakabi limbi nkondo, bugwebenga, kuusa naa lufwu buya. (Amubone kabbokesi kali apeeji 10.) Kujatisya bulangizi oobu kulakonzya kutugwasya kutanjila muntenda, akutukulwaizya kupona kweelana azyeelelo zya Leza muciindi cakujatikizyigwa mumanyongwe alimwi akuba amuuya wakutalilemeka walo uudumide kapati mazuba aano munyika.

Bulangizi Jehova mbwapa bulamujatikizya andinywe kumugama. Jehova uyanda kuti andinywe mube aabulangizi buli boobu. Uyanda kuti “bantu boonse bafwutulwe.” Munzila nzi? Cakusaanguna, umwi aumwi weelede ‘kuba aluzyibo lwini-lwini lwakasimpe.’ (1 Timoteyo 2:⁠4) Tumukulwaizya kuti mwiiye kujatikizya luzyibo oolu ilupa buumi ilwakasimpe kali mu Jwi lya Leza. Bulangizi mbwayoomupa Leza tabukonzyi kweelanisyigwa abulangizi buli boonse mbomukonzya kujana munyika eeyi.

Mbwaanga mujisi bulangizi oobu, tamweelede kulimvwa kubula mpindu, nkaambo Leza ulakonzya kumupa nguzu nzyomuyandika kutegwa muzuzikizye makanze aanu aali woonse ayeendelana akuyanda kwakwe. (2 Bakorinto 4:7; Bafilipi 4:​13) Sena oobu tabuli mbobulangizi mbomuyandika? Aboobo, ikuti naa mwali kubuyandaula bulangizi, makani mabotu ngakuti mulakonzya kubujana!

[Kabbokesi/Cifwanikiso icili apeeji 10]

Twaambo Itweelede Kutupa Kuba Abulangizi

Twaambo ootu twamu Magwalo tulakonzya kumugwasya kuyumya bulangizi bwanu:

◼ Leza usyomezya kuti zintu ziyoobota kumbele.

Jwi lyakwe lyaamba kuti nyika yoonse iyooba paradaiso, imunooli bantu bakkomene alimwi bakamantene.​—Intembauzyo 37:11, 29; Isaya 25:8; Ciyubunuzyo 21:​3, 4.

◼ Leza takonzyi kubeja.

Ulakusesemwa kubeja kuli koonse. Jehova ulasalala cakumaninina alimwi unyina kampenda kali koonse, aboobo talangilwi kubeja.​—Tusimpi 6:​16-​19; Isaya 6:​2, 3; Tito 1:2; Bahebrayo 6:​18.

◼ Leza ngusinguzyoonse.

Jehova alikke ngosinguzuzyoonse. Kunyina cintu cikonzya kumulesya kuzuzikizya makanze aakwe.​—Kulonga 15:11; Isaya 40:25, 26.

◼ Leza uyanda kuti nywebo mukapone kukabe kutamani.

​—Johane 3:​16; 1 Timoteyo 2:​3, 4.

◼ Leza ulijisi bulangizi kujatikizya bantu.

Usala kubikkila buyo maano kubube bubotu mbotujisi alimwi akusolekesya nkotucita, ikutali kukulubizya kwesu. (Intembauzyo 103:12-​14; 130:3; Bahebrayo 6:​10) Ulijisi bulangizi bwakuti tunoocita zintu ziluzi alimwi ulakkomana kapati ciindi notucita oobo.​—Tusimpi 27:11.

◼ Leza usyomezya kumugwasya kuzuzikizya mbaakani zyanu izyeendelena amakanze aakwe.

Babelesi bakwe tabeelede kulimvwa kuti tabajisi mugwasyi. Leza ulapa muuya wakwe uusalala, walo ulaanguzu kapati kutegwa utugwasye.​—Bafilipi 4:​13.

◼ Kuba abulangizi muli Leza, kulagwasya kapati.

Ikuti twamusyoma cakumaninina, kunyina notuyakuusyigwa nsoni.​—Intembauzyo 25:3.

[Cifwanikiso icili apeeji 12]

Mbubwenya cimpoompo mbocakali kukwabilila mutwe, abwalo bulangizi bulaikwabilila mizeezo

[Cifwanikiso icili apeeji 12]

Mbubwenya mbuli ngobyo, bulangizi ibujisi bumboni bulakonzya kupa kuti tutazungaani

[Kulumba]

Courtesy René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo