Bbuku Lyamu Bbaibbele Lyanamba 34—Nahumu
Mulembi: Nahumu
Busena Nkolyakalembelwa: Juda
Nolyakamana Kulembwa: Kautana mwaka wa 632 B.C.E.
“NGAAYA makani [aalubeta, NW] aa-Nineve.” (Nah. 1:1) Businsimi bwa Nahumu butalika amajwi aaya aayoosya. Pele ino nkaambo nzi ncaakaambila majwi aaya aamapenzi? Mmakani nzi aazibidwe kujatikizya munzi wa Nineve wansiku? Alakonzya kwaambwa mumajwi aa Nahumu obile buyo aaya: “Munzi wabulowa.” (3:1) Zilundu zyobile izili kujwe aa Mulonga wa Tigrisi uulangene adolopo lyamazubaano litegwa Mosul, kucisi ca Iraq nkocili kunyika, mbobusena aakali Nineve yansiku. Wakalikwabilidwe kapati amalambo amigelo yamaanzi alimwi ngowakali munzi mupati wa Bwami bwa Asuri kumamanino aamakani aansiku aabwami oobu. Pele matalikilo aamunzi ooyo azwa kuciindi ca Nimrodi, “muvwimi singuzu kumeso aa-Jehova. . . . Wakainka ku-Asuri, waakuyaka Nineve.” (Matl. 10:9-11) Aboobo munzi wa Nineve wakajisi matalikilo mabyaabi. Wakazooduma ikapati mubulelo bwa Sarigoni, Sanakeribu, Esari-hadoni a Ashurbanipal, kumamanino aa Bulelo bwa Asuri. Kwiinda munkondo akuzunda, Asuri wakalivubya azintu nzyaakali kubweza amana kusaala alimwi wakaba ampuwo akaambo kalunya, ibeendelezi ndobakali kubelesya kupenzya makamu-makamu aabaange munzila iitali yabuntu.a Mboobu mbwaakaamba C. W. Ceram, apeeji 266 mubbuku lyakwe litegwa Gods, Graves and Scholars (1954): “Nineve yakasyaala mumizeezo yabantu kulunya, zisaalo, kudyaaminina akupenzya bakompeme; inkondo akusubula bantu munzila iili yoonse yakumubili; imicito yamulongo wabeendelezi bajayi ibakali kweendelezya bantu kwiinda mukubayoosya alimwi aabo kanji-kanji ibakali kujaigwa abasinkondonyina basilunya kwiinda mbabo.”
2 Ino mbuti kujatikizya bukombi bwa Nineve? Wakali kukomba mulongo wabaleza, bunji bwabo bakagusidwe ku Babuloni. Beendelezi bana Nineve bakali kulomba lugwasyo kuli baleza aabo nobakali kuunka kuyoonyonyoona akusaala, alimwi bapaizi balyatu bakali kukulwaizya kuzunda bantu, kabalangila kuvwola kapati kuzisaalo. Mubbuku lyakwe litegwa Ancient Cities (1886, peeji 25), W. B. Wright wakalemba kuti: “Bakali kukomba nguzu alimwi bakali kupaila buyo kumituni mipati yamabwe, basyuumbwa abasune bajisi maulu mapati, mababa aabasikwaze amitwe yabantu izyakali zitondezyo zyanguzu, busicamba akuzunda. Kulwana mbobwakali bukkale bwacisi abapaizi mbabakali kutalisya nkondo lyoonse. Bakali kugwasigwa kapati kuzisaalo, kabajisi mweelwe uugaminide lyoonse ngobakali kupegwa bamwi kabatana kwaabanisigwa, nkaambo kusaala ooku kwakali kweendelezegwa kapati abukombi.”
3 Businsimi bwa Nahumu nokuba kuti mbufwaafwi, buzwide zintu zikondelezya. Cilikke ncotuzi kujatikizya musinsimi mwini kumugama cijanika mukapango kakusaanguna kaamba kuti: “Ndeeli ibbuku lyacilengano ca-Nahumu waku-Elikosi.” Izina lyakwe (mu Cihebrayo, Na·chumʹ) lyaamba kuti “Sikuumbulizya.” Mulumbe wakwe masimpe teewakali kuumbulizya kuli Nineve, pele kubantu ba Leza basyomeka. Wakapa luumbulizyo lwini-lwini alimwi lutamani kuzwa kuli sinkondonyina silunya alimwi imupati kapati. Alimwi cilaumbulizya kuti Nahumu taambi zibi zyabantu bakwe. Nokuba kuti busena kwakali Elikosi tabuzibidwe kabotu-kabotu, kulibonya kuti businsimi bwakalembelwa ku Juda. (Nah. 1:15) Ikuzundwa kwa Nineve ikwakacitika mu 632 B.C.E., kwakacili kumbele Nahumu naakalemba businsimi bwakwe. Alimwi ikuwa ooku wakakukozyanya kukuzundwa kwa No-amoni (Thebes, ku Egepita) ikwakacitika nokwakasyaala ciindi cisyoonto buyo kuti eeci cicitike. (3:8) Aboobo Nahumu weelede kuti wakalemba businsimi bwakwe aciindi cimwi muciindi eeci.
4 Ibbuku lilembedwe munzila iilibedelede. Talijisi mabala aatayandiki. Inguzu mulumbe uuli mumo nzyoujisi amboligwasya zileendelana ambolili cibeela camagwalo aakasololelwa amuuya. Ibbuku lya Nahumu lilizwidilide kapati munzila mbolizipandulula zintu, mbolinjila mumoyo, mbolibelesya mwaambo uukulwaizya, mabala aabulemu, mwaambo wamaambila mbali munzila iisalede alimwi amajwi aasalede. (1:2-8, 12-14; 2:4, 12; 3:1-5, 13-15, 18, 19) Mbolilembedwe ibbuku lya Nahumu kulabotezegwa akaambo kapati komwe kali mubbuku. Ulibijilidwe kapati asinkondo silweeno wa Israyeli. Kunyina cimbi ncabona pele lunyonyooko lwa Nineve.
5 Mbobusyomeka businsimi bwa Nahumu kulasinizigwa ambozyakazuzikizigwa zintu kabotu-kabotu. Kuciindi ncaakapona Nahumu, ino nguni umbi kunze lyamusinsimi wa Jehova wakali kukonzya kusinsima kuti munzi mupati uulisumpula wabwami bwanyika bwa Asuri wakali kukonzya kudonkolwa ku “zijazyo zyamilonga,” ŋanda yayo ya Bwami kumwaigwa amunzi kuugama kuba ‘uusaalidwe, uupilingene alimwi uunyongene’? (2:6-10) Zintu zyakacitika zitondezya kuti ncobeni businsimi bwakasololelwa a Leza. Mabbuku aamakani aansiku aamwami wa Babuloni Nabopolassar apandulula kusaalwa kwa Nineve aba Medi abana Babuloni kuti: “Munzi [bakaucita] kuba zitantaala alimwi amalwi malwi amafwisila . . . ].”b Yakanyonyoonwa cakumaninina Nineve cakuti nobuba busena mpoyakabede bwakalubwa kwamyaanda yamyaka minji. Basikukazya bamwi bakatalika kusampaula Bbaibbele akaambo aaka kabati Nineve kunyina noyakaliko pe.
6 Pele kuyungizya kubumboni bwakuti bbuku lya Nahumu lilasyomeka, busena Nineve mpoyakabede bwakajanwa, alimwi mulimo wakusya zintu zyamumatongo wakatalika ooko mumwaanda wamyaka wa 19. Kwakaambwa kuti ivwu lilema tuulunzuma twamakkilo lyakeelede kugwisigwa kutegwa bauvwumbulule cakumaninina. Ino nzintu nzi zyakavwumbululwa ku Nineve? Bunji bwazintu nzeezyo zisinizya kululama kwabusinsimi bwa Nahumu! Mucikozyanyo, zibumbwa zyawo alimwi amabala aalembedwe aazibumbwa zitondezya lunya lwawo, alimwi kucili zibumbwa zipati zyabasune abasyuumbwa bajisi mababa. Anu nkakaambo kaako Nahumu ncaakaamba munzi ooyu kuti “bulyango bwabalavu”!—2:11.c
7 Ikuzuminwa kwa Nahumu mumulongo wamabbuku kulatondezegwa ambobalizumina ba Juda kuba cibeela ca Magwalo aakasololelwa amuuya. Lileendelana cakumaninina a Bbaibbele lyoonse. Ibusinsimi bulaambwa muzina lya Jehova, ooyo bube bwakwe alimwi akusumpuka kwakwe mozipedwa bumboni munzila iisalede.
NCOLIGWASYA
11 Ibusinsimi bwa Nahumu bulazisalazya njiisyo zimwi zipati-pati zyamu Bbaibbele. Majwi aakusaanguna aacilengaano ayinduluka kaambo ncowakapedwe mulawo wabili akati ka Milawo iili Kkumi wakuti: “Jehova ngu-Leza sibbivwe.” Mpoonya cakufwambaana kuzwa waawo ulaamba mbokali kamasimpe kaambo aaka kakuti “ulatema milandu yabaabo bamukazya.” Kulisumpula kubyaabi kwa Asuri abaleza bakubeja tiizyakali kukonzya kubavwuna kukunyonyoonwa a Jehova. Tulakonzya kusyoma kuti muciindi ceelede Jehova mbubonya buyo uyoolailila kuti cisubulo cipegwe kuli basizibi boonse. “Jehova tafwambi kunyema, alimwi inguzu zyakwe nzipati. Takooyoolulamika abuniini babisya.” Aboobo bululami bwa Jehova abupati bwakwe zilisumpukide kapati kwiinda makani aambidwe aalunyonyooko lwa Asuri singuzu. Ncobeni Nineve wakaba ‘uusaalidwe, uupilingene, uunyongene!’—1:2, 3; 2:10.
12 Ikwiindana a Nineve iwakali ‘kuyoomanizigwa,’ Nahumu waambilizya kuboozya ‘bulemu bwa Jakobo alimwi a Israyeli.’ Alimwi Jehova watuma mulumbe uukkomanisya kubantu bakwe kati: “Amubone! Alya azilundu alamvwigwa maulu aasikukambauka Makani Mabotu, uuteelezya luumuno.” Mulumbe ooyu waluumuno uliswaangene a Bwami bwa Leza. Ino tuzi buti oobu? Cilisalede nkaambo Isaya wakabelesya majwi ngaona, pele wakayungizya aakuti: “Uuleta makani mabotu loko, uulwiida bantu makani aalufutuko, uuambila Zioni kuti, Leza wako nguuendelezya.” (Nah. 1:15; 2:2; Is. 52:7) Mpoonya mwaapostolo Paulo ku Ba-Roma 10:15 ubelesya majwi aayo kuli baabo Jehova mbatuma kabali bakambausi Banakristo bamakani mabotu. Aaba baambilizya “Makani Mabotu aa-Bwami.” (Mt. 24:14) Mbubonya mbolyaamba zina lyakwe, Nahumu upa luumbulizyo lunji kapati kuli baabo boonse bayandaula luumuno alufwutuko luyooboola kwiinda mu Bwami bwa Leza. Boonse aaba ncobeni bayoobona kuti ‘Jehova mmubotu, mmacijilo mubuzuba bwamafwabi kuli baabo bamusyoma.’—Nah. 1:7.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Insight on the Scriptures, Bbuku 1, peeji 201.
b Ancient Near Eastern Texts, lyakabambululwa aba J. B. Pritchard, 1974, peeji 305; makoma ngaabo; Insight on the Scriptures, Bbuku 1, peeji 958.
c Insight on the Scriptures, Bbuku 1, peeji 955.