-
Makani Aayandika KapatiNgazi Yamulindizi (Yakubuleya)—2016 | No. 4
-
-
MAKANI AAYEEME AMUTWE UULI ACIVWUMBYO | MAKANI AAMBA MBOLYAKAFWUTUKA—BBAIBBELE
Makani Aayandika Kapati
Kumabbuku oonse aabukombi, kunyina bbuku lili mbuli Bbaibbele. Kunyina bbuku limbi lyazijatikizya kapati nzyobasyoma bantu banji kwaciindi cilamfwu boobu. Kulubazu lumwi, kunyina bbuku lyakavwuntauzyigwa akukazyigwa kapati boobu.
Mucikozyanyo, basyaazibwene bamwi baladooneka kuti naa ma Bbaibbele aamazuba aano aleendelana amalembe aakusaanguna. Syaazibwene umwi mumakani aabukombi wakaamba kuti: “Tatukonzyi kuba masimpe kuti naa Bbaibbele twakalisandulula kakunyina kulubizya kuzwa kumalembe aakusaanguna. Makkopi ngotujisi aazwide buyo bulubizi, alimwi bunji bwangayo akapangwa nokwakainda myaanda yamyaka kuzwa naakapangwa malembe aakusaanguna, alimwi aliindene kapati muzibeela zinji.”
Bamwi balalidooneka Bbaibbele kuti naa ndyamasimpe akaambo kabukombi bwabo. Mucikozyanyo ba Faizal, bakayiisyigwa abanamukwasyi ibatakali Banakristo kuti Bbaibbele ndibbuku lisalala, pele lyakacincwa. Bakaamba kuti: “Aboobo, ndakali kukaka ciindi bantu nobakali kuyanda kubandika makani aamu Bbaibbele andime. Kayi tiibakajisi Bbaibbele lyakusaanguna. Lyakacincwa!”
Sena cilaamakani kuti Bbaibbele lyakacincwa naa pe? Amulange-lange mibuzyo eeyi: Sena inga mwazisyoma zisyomezyo zyamu Bbaibbele zyuumbulizya zyakumbele ikuti kamutazyi kuti naa zyakaliko mumalembe aakusaanguna? (Baroma 15:4) Sena inga mwazibelesya njiisyo zyamu Bbaibbele ciindi nomusala zintu ziyandika kapati kujatikizya mulimo, mukwasyi, naa bukombi ikuti ma Bbaibbele aamazuba aano kaali makkopi buyo aajisi bulubizi bunji aakalembwa abantu?
Nokuba kuti malembe aakusaanguna aa Bbaibbele taaciko, tulakonzya kuvwuntauzya mumakkopi aakaindi—kubikkilizya azyuulu-zyuulu zyamalembe aa Bbaibbele. Ino malembe aayo aakaindi akafwutuka buti kukunyonyooka, kukukazyigwa, alimwi akukusola kucinca mulumbe? Ino kufwutuka kwamalembe aaya inga kwaluyumya buti lusyomo lwanu lwakuti ma Bbaibbele ngotujisi mazuba aano ngamasimpe? Amubone bwiinguzi kumibuzyo eeyi mumakani aatobela aamba mbolyakafwutuka Bbaibbele.
-
-
Bbaibbele Lyakafwutuka KukunyonyookaNgazi Yamulindizi (Yakubuleya)—2016 | No. 4
-
-
MAKANI AAYEEME AMUTWE UULI ACIVWUMBYO | MAKANI AAMBA MBOLYAKAFWUTUKA—BBAIBBELE
Bbaibbele Lyakafwutuka Kukunyonyooka
NTENDA YAKALIKO: Ntumbu alimwi azipaya nzyezintu nzyobakali kubelesya kapati balembi ba Bbaibbele alimwi abasikukkopolola.a (2 Timoteyo 4:13) Ino zibelesyo eezyi zyakakubikka buti muntenda kufwutuka kwa Bbaibbele?
Ntumbu ilafwambaana kuyauka, kujujuka, alimwi akuuba-uba. Basyaazibwene bamwi baku Egepita ba Richard Parkinson alimwi aba Stephen Quirke, bakaamba kuti: “Ntumbu zilakonzya kunyonyooka kusikila zyazazauka akuba mbuli kasuko. Ciindi noziyobodwe, zilakonzya kuvwunda naa kubola akaambo kamudumu, alimwi akuligwa ambeba naa tuuka, kwaambisya lumoma, ikuti zyazikkwa ansi.” Ntumbu zimwi nozyakajanwa, zyakabikkwa azuba kwaciindi cilamfwu naa mumudumu, calo cakapa kuti ziindile buya kufwambaana kunyonyooka.
Cipaya nciyumu kwiinda ntumbu, pele acalo cilakonzya kunyonyooka ikuti naa tiicabambwa kabotu naa kubikkwa mubusena bupya kapati naa butontola kapati, mumudumu naa kubalwa zuba kwaciindi cilamfwu.b Cipaya acalo cilaligwa atuuka. Nkakaambo kaako malembe aakaindi manji ncaatakafwutukila kusikila sunu. Ikuti Bbaibbele nolyakanyonyooka, mulumbe wandilyo awalo nowakaloba.
BBAIBBELE MBOLYAKAFWUTUKA: Mulawo waba Juda wakali kukulwaizya mwami umwi aumwi ‘kulilembela Mulawo mubbuku lyakwe,’ nkokuti mabbuku aakusaanguna osanwe aamu Bbaibbele. (Deuteronomo 17:18) Kuyungizya waawo, basyaazibwene mumakani aakukkopolola bakakkopolola malembe manji cakuti kuzikusika mumwaanda wamyaka wakusaanguna C.E., Magwalo akali kujanika muzikombelo mu Israyeli yoonse nokuba ku Makedoniya! (Luka 4:16, 17; Milimo 17:11) Ino malembe amwi aakaindi kapati akafwutuka buti kusikila sunu?
Malembe aakuvwunga aaitwa kuti Dead Sea Scrolls akaliko kwamyaanda yamyaka munongo zyakali mumampangala mwakanyina mudumu
Syaazibwene umwi mulwiiyo lwa Cizuminano Cipya wazina lyakuti Philip W. Comfort wakaamba kuti: “Ba Juda bakajisi cilengwa cakubikka mabbuku aakuvwunga aakajisi Magwalo munongo kutegwa atanyonyooki.” Kulibonya kuti abalo Banakristo bakazumanana acilengwa ncoona eeci. Aboobo malembe aamwi aa Bbaibbele akali kujanika munongo, mutumaluumu tusyoonto, mumpangala alimwi amumasena aamwi mutakwe mudumu.
CAKACITIKA: Zibeela zinji zyamalembe aa Bbaibbele—zijisi myaka iinda ku 2,000—zyafwutuka kusikila sunu. Kunyina bbuku limbi lyakaindi lijisi malembe manji aakkala kwaciindi cilamfwu boobu.
-
-
Bbaibbele Lyakafwutuka KukukazyigwaNgazi Yamulindizi (Yakubuleya)—2016 | No. 4
-
-
MAKANI AAYEEME AMUTWE UULI ACIVWUMBYO | MAKANI AAMBA MBOLYAKAFWUTUKA—BBAIBBELE
Bbaibbele Lyakafwutuka Kukukazyigwa
NTENDA YAKALIKO: Basololi banji bazikombelo alimwi abasitwaambo twacisi bakajisi makanze aaindene amulumbe wamu Bbaibbele. Kanji-kanji bakali kubelesya nguzu zyabo kulesya bantu kuba a Bbaibbele, kusimba, naa kulisandulula. Amubone zikozyanyo eezyi zyobilo:
Kuma 167 B.C.E.: Seleucid Mwami Antiochus Epiphanes, iwakali kuyanda kusinikizya ba Juda kuti batobele bukombi bwaba Giriki, wakabikka mulawo wakuti oonse Magwalo aa Chihebrayo anyonyoonwe. Sikulemba makani aakaindi uutegwa Heinrich Graetz wakaamba kuti bantu bakwe “bakali kwaayaula akwaaumpa mabbuku aakuvwunga aakajisi Mulawo kufwumbwa baajana alimwi akubajaya aabo bakali kuyandaula lugwasyo aluumbulizyo mumabbuku aabo.”
Myaka Yakuma 500-1500 C.E.: Basololi bacikombelo caci Katolika, bakanyema kapati akaambo kakuti bantu bakali kukambauka Bbaibbele ncoliyiisya muciindi camilawo yaci Katolika, bakatalika kwaamba muntu uuli woonse iwakajisi mabbuku aamu Bbaibbele aambi kunze lya Intembauzyo ilyakali mumwaambo waci Latin kuti muzangi. Muswaangano umwi wacikombelo wakapa malailile aakuti baalumi bacikombelo “babeleke canguzu, cakusyomeka, alimwi cakwiinduluka-induluka kuyandaula bazangi . . . kwiinda mukunjila mumaanda oonse amoomo mobakali kukkala bantu ibakali kuyeeyelwa kuti bakalijisi mabbuku aamu Bbaibbele. . . . Kufwumbwa ŋanda imwajanika muzangi yeelede kunyonyoonwa.”
Ikuti basinkondonyina Bbaibbele nobakacikonzya kulinyonyoona, mulumbe wandilyo nowakaloba.
Busanduluzi bwa Bbaibbele lyamu Chingisi lya William Tyndale bwakafwutuka nokuba kuti bwakalilesyedwe, ma Bbaibbele akali kuumpwa, alimwi akujaigwa kwa Tyndale lwakwe mwini mu 1536
BBAIBBELE MBOLYAKAFWUTUKA: Mwami Antiochus wakabikkilide kapati maano mu Israyeli, pele ba Juda bakapanga tunzi tunji kumasena aambi aacisi. Mubwini basyaazibwene bayeeyela kuti kuzikusika mumwaanda wamyaka wakusaanguna C.E., ba Juda bainda ku 60 pesenti bakalizwide kale mu Israyeli. Muzikombelo zyabo, ba Juda bakali kuyobola makkopi aa Magwalo—Magwalo ngaonya aakabelesyegwa abantu bakapona kumbele, kubikkilizya a Banakristo.—Milimo 15:21.
Mumyaka Yakuma 500-1500 C.E., aabo bakajisi luyandisisyo lwa Bbaibbele bakaliyumya kukupenzyegwa alimwi bakazumanana kulisandulula akukkopa Magwalo. Noliba leelyo muncini uusimba mabbuku kautanapangwa akati kamwaanda wamyaka wa 15, zibeela zya Bbaibbele zyeelede kuti zyakaliko mumyaambo minji iisika ku 33. Mpoonya kuzwa waawo, Bbaibbele lyakasandululwa akusimbwa cakufwambaana kapati.
CAKACITIKA: Nokuba kuti kwakali kukazyigwa abeendelezi bajisi nguzu alimwi abasololi bazikombelo babyaabi, Bbaibbele ndebbuku liinda kumwaigwa alimwi akusandululwa kuzwa kaindi. Lyaijatikizya milawo alimwi amyaambo yazisi zimwi, kubikkilizya amaumi aabantu banji.
-
-
Bbaibbele Lyakafwutuka Kukucincwa Kwamulumbe WandilyoNgazi Yamulindizi (Yakubuleya)—2016 | No. 4
-
-
Ba Masorete bakaakkopolola kabotu-kabotu Magwalo
MAKANI AAYEEME AMUTWE UULI ACIVWUMBYO | MAKANI AAMBA MBOLYAKAFWUTUKA—BBAIBBELE
Bbaibbele Lyakafwutuka Kukucincwa Kwamulumbe Wandilyo
NTENDA YAKALIKO: Kukazyigwa alimwi akunyonyooka kwazibelesyo zyakulembela, tiikwakapa kuti Bbaibbele linyonyooke. Nokuba boobo, basikukkopolola bamwi alimwi abasanduluzi bakali kuyanda kunyonganya mulumbe wamu Bbaibbele. Zimwi ziindi, bakali kusola kweendelanya Bbaibbele kunjiisyo zyabo muciindi cakweendelanya njiisyo zyabo ku Bbaibbele. Amulange-lange zikozyanyo zimwi:
Busena bwakukombela: Akati kamwaanda wamyaka wabili awane B.C.E., balembi ba Samaritan Pentateucha bakabikka majwi kumamanino aalugwalo lwa Kulonga 20:17 aakuti “ku Aargaareezem. Alimwi okuya uyooyaka cipaililo.” Aboobo bana Samariya bakali kuyanda kuti Magwalo asumpule kuyakwa kwatempele lyabo ku “Aargaareezem” naa a Cilundu ca Gerizimu.
Njiisyo yabutatu: Kakutanainda myaka iili 300 kuzwa ciindi Bbaibbele nolyakamana kulembwa, sikulemba njiisyo yabutatu, wakayungizya majwi mulugwalo lwa 1 Johane 5:7 aakuti, “kujulu, Taata, Jwi, a Muuya Uusalala: alimwi zintu eezyi zyotatwe ncintu comwe.” Majwi aaya tanaakaliko mumalembe aakusaanguna. Sikwiiya Bbaibbele umwi wazina lya Bruce Metzger wakaamba kuti: “Kuzwa buyo mumwaanda wamyaka wacisambomwe, mabala aaya akali kujanika ziindi zinji mumalembe aamu Old Latin amu [Latin] Vulgate.”
Zina lya Leza: Akaambo kakutobela njiisyo zyaba Juda, basikusandulula Bbaibbele banji bakaligwisya izina lya Leza mu Magwalo. Mubusena bwandilyo bakabikka mazina aabulemu mbuli aakuti “Leza” naa “Mwami,” alo mu Bbaibbele aatapandululi buyo Mulengi pele abantu, zibumbwa zyabukombi bwakubeja, alimwi buya a Diabolosi.—Johane 10:34, 35; 1 Bakorinto 8:5, 6; 2 Bakorinto 4:4.b
BBAIBBELE MBOLYAKAFWUTUKA: Cakusaanguna, nokuba kuti basikukkopolola bamwi bakali bayamba alimwi bakali basilweeno, bamwi bakalicizyi kukkopolola kabotu alimwi bakali kusyomeka. Akati kamwaanda wamyaka wacisambomwe alimwi awakkumi C.E., ba Masorete bakakkopolola Magwalo aa Chihebrayo akupanga malembe aaitwa kuti Masoretic. Bakaamba kuti bakali kubala mabala akubona masimpe kuti kunyina bulubizi bwacitwa. Aawo mpobakali kuyeeyela kuti kuli bulubizi buliko kumalembe ngobakali kukkopolola, bakali kulemba kumbali. Ba Masorete bakakaka kunyonganya mulumbe wamu Bbaibbele. Syaazibwene uutegwa Moshe Goshen-Gottstein wakalemba kuti: “Kunyonganya mulumbe wamumo acaali, wakali kunooba mulandu mupati kapati.”
Cabili, bunji bwamalembe aakaindi mazuba aano alabagwasya basyaazibwene mumakani aamu Bbaibbele kubona aali bulubizi. Mucikozyanyo, basololi bazikombelo kwamyaanda yamyaka minji bakali kuyiisya kuti Bbaibbele lyabo lyamuci Latin ndelyakajisi malembe aancobeni. Nokuba boobo, mulugwalo lwa 1 Johane 5:7, bakayungizya mabala aakubeja aambwa kale mucibalo eeci. Bulubizi oobu mane bwakanjila amu Bbaibbele lya King James Version lyamu Chingisi! Ino ncinzi ncobakajana ciindi malembe aakaindi aamwi naakajanika? Bruce Metzger wakalemba kuti: “Kaambo aaka [kajanika mulugwalo lwa 1 Johane 5:7] takako mumalembe oonse aakaindi (Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), ccita buyo muci Latin.” Akaambo kaceeci, naakalembululwa ma Bbaibbele aa King James Version alimwi ama Bbaibbele aambi bakakagwisya kaambo aaka ikakalubide.
Chester Beatty P46, malembe aamu Bbaibbele aakalembelwa antumbu kuzwa kuma 200 C.E.
Sena malembe aakaindi alasinizya kuti mulumbe wamu Bbaibbele wakwabililwa? Ciindi mabbuku aakuvwunga aaitwa kuti Dead Sea Scrolls naakajanika mu 1947, basyaazibwene mumakani aamu Bbaibbele bakali kukonzya kweezyanisya malembe aa Chihebrayo aakalembwa aba Masorete kuli yaayo aakajanika muma Bbaibbele aakuvwunga aalo aakalembwa myaka iinda ku 1,000 kuzwa ciindi nobakaajana. Umwi wabalembi bamabbuku aakuvwunga aaitwa kuti Dead Sea Scrolls wakaamba kuti, bbuku lyakuvwunga lyomwe buyo “lilapa bumboni butakonzyi kukazyigwa ibutondezya kuti malembe aamu Bbaibbele aakali kukkopololwa kwamyaka iinda ku 1,000 abasikukkopolola ba Juda alasyomeka ncobeni alimwi aliluzi.”
Laibbulali iitegwa The Chester Beatty Library in Dublin, ku Ireland, ilijisi malembe manji aakalembelwa antumbu aaiminina bbuku limwi alimwi lya Magwalo aa Banakristo aa Chigiriki, kubikkilizya amalembe aakalembwa kuzwa mumwaanda wamyaka wabili C.E.—kakwiindide buyo myaka iibalilwa ku 100 kuzwa Bbaibbele nolyakamana kulembwa. Bbuku litegwa The Anchor Bible Dictionary lyaamba kuti: “Nokuba kuti malembe aakalembelwa antumbu alijisi makani mapya aayandika kujatikizya mulumbe uulembedwe, alatondezya alimwi kuti alasyomeka kapati caboola kumakani aambwaakakkopololwa malembe aamu Bbaibbele.”
“Tulakonzya kwaamba kuti kunyina bbuku lyakaindi boobu lijisi mulumbe uuluzi kweelana ambowakabede kaindi”
CAKACITIKA: Muciindi cakunyonganya mulumbe wamu Bbaibbele, malembe manji aakaindi apa kuti ulimvwisye kabotu. Syaazibwene uutegwa Sir Frederic Kenyon wakalemba boobu kujatikizya Magwalo aa Banakristo aa Chigiriki: “Kunyina bbuku limbi lyakaindi lijisi bumboni bunji boobu kujatikizya mulumbe wandilyo, alimwi kunyina syaazibwene mumakani aamu Bbaibbele uukonzya kukazya kuti Bbaibbele ndyotujisi lililuzi kapati.” Alimwi kujatikizya Magwalo aa Chihebrayo, syaazibwene William Henry Green wakaamba kuti: “Tulakonzya kwaamba kuti kunyina bbuku lyakaindi boobu lijisi mulumbe uuluzi kweelana ambowakabede kaindi.”
a Samaritan Pentateuch mabbuku aakusaanguna osanwe aamu Bbaibbele aakazumizyidwe abana Samariya.
b Kutegwa muzyibe zinji, amubone bupanduluzi buyungizyidwe A4 alimwi a A5 mu Bbaibbele lya Busanduluzi Bwanyika Mpya, nkolili a www.pr418.com/toi.
-
-
Ikaambo Bbaibbele NcolyakafwutukilaNgazi Yamulindizi (Yakubuleya)—2016 | No. 4
-
-
MAKANI AAYEEME AMUTWE UULI ACIVWUMBYO | MAKANI AAMBA MBOLYAKAFWUTUKA—BBAIBBELE
Ikaambo Bbaibbele Ncolyakafwutukila
Bbaibbele lyakafwutuka. Aboobo, mulakonzya kuba andilyo alimwi akulibala mazuba aano. Alimwi ciindi nomwasala busanduluzi bwa Magwalo buli kabotu, mulakonzya kusyoma kuti mubala Bbaibbele lyamalembe aakusaanguna.a Bunji bwaziindi Bbaibbele lyakali kufwutuka munzila iigambya. Pele ino cakakonzyeka buti nokuba kuti lyakakazyigwa kapati, lyakali kukonzya kunyonyooka, alimwi mulumbe wandilyo wakali kukonzya kunyonganizyigwa acaali? Ino ncinzi cipa kuti Bbaibbele libe bbuku lilibedelede?
“Lino ndasyoma kuti Bbaibbele ndyondijisi ncipego kuzwa kuli Leza”
Basikwiiya Bbaibbele banji balazumina mbubwenya mbuli mwaapostolo Paulo iwakati: “Magwalo oonse akasololelwa a Leza.” (2 Timoteyo 3:16) Basyoma kuti Bbaibbele lyakafwutuka akaambo kakuti ndi Jwi lya Leza lilibedelede alimwi akuti Leza walikwabilila kusikila sunu. Ba Faizal, ibaambwa mucibalo cakumatalikilo, bakayeeya kuti baliiye Bbaibbele kutegwa basinizye twaambo ootu. Ncobakajana cakabagambya kapati. Tiilyakalampa, bakazikuzyiba kuti bunji bwanjiisyo ziyiisyigwa muzikombelo zya Bunakristo Bwanyika tazijaniki mu Bbaibbele. Kuyungizya waawo, makanze aa Leza aajatikizya nyika aapanduludwe mu Jwi lyakwe akabanjila mumoyo.
Bakaamba kuti: “Lino ndasyoma kuti Bbaibbele ndyondijisi ncipego kuzwa kuli Leza. Kayi, ikuti naa Leza ulakonzya kupanga bubumbo oobu boonse, sena inga katajisi nguzu zyakutupa bbuku alimwi akulikwabilila kutegwa katulibelesya? Kwaamba ciimpene aceeci inga kwaba kuubya-ubya nguzu zya Leza. Pele ino ndime ni kuubya-ubya nguzu zya Singuzuzyoonse?”—Isaya 40:8.
a Amubone cibalo cakuti “How Can You Choose a Good Bible Translation?” mumagazini yamu Chingisi yamu May 1, 2008.
-