Jehova i Lukautim Lain Bilong Em Long Hangari
HANGARI i stap long namel bilong Yurop, na long bipo yet na i kam inap nau, ol pait i kamap long Yurop i bin kam long Hangari tu. Olsem na planti hevi na pen i bin painim lain bilong Hangari, maski namba wan king bilong ol, em Stephen, em i bin givim ol long Vergo Maria na em i subim ol long kamap Kristen long yia 1001.
Inap planti handet yia planti pait i bin kamap insait long Hangari yet, na dispela i givim rot long ol narapela kantri long kam pait long ol na daunim ol. Long ol dispela pait, ol i kilim i dai olgeta manmeri bilong sampela ples, na ol i kisim ol lain bilong ol narapela kantri na ol i sindaun long ol dispela ples. Olsem na long nau ol manmeri bilong Hangari ol i bilong kain kain lain. Planti ol i holim yet lotu Katolik, tasol taim lotu Talatala i kamap, dispela lotu i kam insait long sampela hap bilong Hangari.
Pastaim Ol i Liklik Lain
Pastaim tok i tru i bin kamap long Hangari long 1908. Wanpela meri em i bin kisim save long tok i tru long rot bilong ol Sumatin Bilong Baibel, em nem bilong ol Witnes Bilong Jehova long bipo. Em i autim tok na planti man i laik harim. Bihain liklik tupela man i lusim Amerika na i kam bek long Hangari na ol i mekim wok bilong autim gutnius long ol man. Isi isi tok i tru i go nabaut long Hangari, olsem na long Klus-Napoka ol i kisim wanpela masin bilong prinim ol buk samting.
Namba wan ripot ol i kisim long 1922, taim 67 Sumatin Bilong Baibel bilong tenpela taun ol i mekim Memorial, em bung bilong tingim i dai bilong Krais. Ol i autim tok na wantu dispela i kirapim bel bilong ol pris bilong lotu, na ol i grisim gavman na ol man bilong wokim ol nius long ol i mas pasim wok bilong ol Sumatin Bilong Baibel.
Pasin Birua i Go Bikpela
Long 1928 wanpela pris Katolik, em Zoltán Nyisztor, em i kamapim wanpela nius (Millennialist Bible Students) i stori long ol Sumatin Bilong Baibel olsem: “Ol i nogut moa yet, winim ol komyunis i save pait long yumi long gan, long wanem, ol i save paulim ol gutpela man na ol i giaman long helpim ol long kisim save long Baibel. Ol polis long Hangari i was gut long ol wok ol i mekim.”
Long dispela taim wanpela brata, em Josef Kiss, em i raun na lukim ol kongrigesen. Isi isi ol polis i wok long bihainim em. Long 1931 em i stap long haus bilong wanpela brata na ol polis i kam na ol i tokim em long lusim dispela haus kwiktaim. Taim em i wok long bungim ol klos samting bilong em, wanpela plisman i paitim em long gan bilong em na i tokim em: “Hariap, nogut mipela sutim yu long bainat!” Brata Kiss i tok, “Sapos olsem, em gutpela; bai mi kamap hariap long haus bilong mi.” Em i toktok long em bai go long heven, long wanem, em i wanpela Kristen God i bin makim long spirit holi.
Ol soldia i bihainim Brata Kiss i go long tren. Em i mas kamap long kongrigesen long Debreken long Jun 20, 1931, tasol em i no kamap. Ol brata i ting ol birua i kilim em i dai na em i ‘go pinis long haus bilong em,’ olsem heven. Tru gavman i pasim wok bilong em, tasol ol i no inap mekim dai lait bilong tok i tru.
Sampela taim ol brata i mas tingim ol narapela rot bilong autim tok. Long 1935 samting, wanpela brata i dai long Tisakarat. Tasol taim ol i laik mekim bung bilong planim man, gavman i mas tok orait pastaim. Ol i makim wanpela minit tasol bilong brata i mekim beten, na wanpela minit bilong mekim singsing. Ol polis i kam long bung bilong was long dispela samting, na ol i holim ol gan na bainat. Na planti manmeri bilong dispela ples ol tu i kam bilong lukim ol samting ol brata bai mekim long dispela bung.
Wanpela brata i sanap arere long bokis na em i beten i go inap hap aua olgeta. Ol manmeri i tok, bipo ol i no bin harim kain beten olsem; bel bilong ol i pilim tru. Ol i tok, ‘Sapos 6-pela pris i bin mekim beten long dispela bung bilong planim man, beten bilong ol i no inap kirapim bel bilong mipela olsem beten bilong dispela man.’ Orait, nau wanpela brata i gat gutpela nek em i kirapim singsing, tasol wanpela plisman i tokim em long pasim maus. Bihain ol polis i tokaut olsem ol i no laik pasim dispela beten.
Ol i wok long mekim pasin birua long ol brata, na pris bilong wanpela lotu (Reformed Church) i raitim wanpela tok long nius bilong em bilong 1935 (Antichrist by the River Tisza), i tok: ‘Ol i gat save tru na ol i wok long putim bilip bilong ol komyunis i go long tingting bilong ol manmeri, na ol i mekim long rot bilong lotu. . . . Marx i kamap olsem Krais . . . Birua Bilong Krais i kam pinis namel long ol Witnes Bilong Jehova na em i pasim retpela klos.’
Tambu i Stap Inap Planti Yia
Long 1939 gavman i tambuim tru wok bilong ol Witnes Bilong Jehova. Gavman i tok, wok bilong ol i birua long ol lotu na ol man tu. Ol lotu olsem Adventis, Baptis, Evanjelikal, Presbitirian, ol i wokim ol nius i toknogutim ol Witnes. Tasol Jehova i no lusim ol wokman bilong em, na ol Witnes i stap long ol narapela kantri ol i lukautim ol long ol samting bilong spirit. Na tu, i gat planti gutpela samting i painim lain bilong God long Hangari na i strongim bilip bilong ol, olsem:
Wanpela brata long Sekoslovakia i pulimapim ol nius bilong yumi long ruksak na i kisim i kam long Hangari, na wanpela man bilong kastam i askim em: “Wanem samting i stap long ruksak bilong yu?” Brata i tok: “Ol Wastaua.” Nau man ya i mekim wanpela mak long han olsem dispela brata i longlong, na em i larim brata i go. Olsem na ol kaikai bilong spirit i kamap gut long Hangari.
Tasol pasin birua i no pinis. Ol i wok long holim ol brata na kalabusim ol. Orait, nau ol i givim wok long wanpela lain long pasim tru wok bilong ol Witnes. Long 1942 ol i holim ol man, meri, pikinini, na bungim ol insait long haus bilong ol animal na long ol haus skul bilong ol lain Juda ol i no mekim skul long en. Inap tupela mun ol i mekim nogut tru long ol dispela Witnes na givim bikpela pen long ol, na bihain ol i sanapim ol long kot. Kot i makim sampela bilong kalabus i go inap long taim ol i dai, na sampela i kisim kalabus inap 2-pela i go inap 15 yia. Na kot i makim strafe bilong 3-pela brata, em Dénes Faluvégi na András Bartha na János Konrád, olsem ol bai hangamapim 3-pela na kilim ol i dai, tasol bihain kot i senisim tok na makim ol bilong i stap kalabus i go inap long taim ol i dai. Bihain ol i kisim 160 brata i go long wanpela banis kalabus nogut tru long Bor (long hap bilong Saibiria), na ol manmeri i go long dispela kem ol i bilong i dai tasol. Taim ol brata i brukim boda, ol gad i tok, ol i no ken i kam bek moa—ol bai i dai long dispela ples. Ol i bin kisim 6,000 Juda i go long dispela banis kalabus, na 83 tasol i winim na ol i stap laip—ol narapela i dai. Tasol long ol dispela 160 Witnes i bin kalabus, inap 4-pela tasol ol i dai.
Klostu long pinis bilong Namba 2 Pait ol Jeman i bin kilim i dai sampela Witnes Bilong Jehova, long wanem, ol i strong long holimpas bilip bilong ol. Ol i bin sutim long gan 3-pela brata, em Bertalan Szabó na János Zsondor na Antal Hónis, na ol i hangamapim Lajos Deli.—Matyu 24:9.
Senis i Kamap Em Bilong Liklik Taim Tasol
Taim Namba 2 Pait i pinis, senis i kamap. Nupela gavman i kamap na i tok promis long larim ol man i bihainim bilip bilong ol. Ol brata i lusim ol banis kalabus na kwiktaim ol i kirap gen long autim tok na kamapim ol kongrigesen. Ol i bilip olsem Jehova i bin helpim ol long kamap fri na bai ol i ken litimapim nem bilong em—i no bilong bungim ol mani kago samting. Long pinis bilong 1945 i gat 590 manmeri i autim tok bilong Kingdom. Long 1947 ol i baim wanpela haus bilong i stap olsem brens-ofis bilong Sosaiti Was Taua, na ol i mekim namba wan kibung nesenel long wanpela haus spot. Inap 1,200 manmeri ol i bung, na ol brata i kisim tren na i kam long kibung, gavman i katim pe bilong baim rot inap 50 pesen.
Tasol i no longtaim na gavman i senis na gavman Komyunis i kamap. Nupela gavman i lukim lain Witnes i go bikpela—long 1947 i gat 1,253 pablisa, tasol long 1950 i gat 2,307. Em nau, ol bikman bilong gavman i kirap mekim ol samting bilong pasim rot bilong ol Witnes na bai ol i no ken autim tok. Ol i mas kisim pepa long gavman bilong mekim wok autim tok, tasol gavman i no laik givim long ol, na taim ol brata i askim ol long pepa, ol polis i paitim ol. Ol nius i wok long sutim tok giaman long ol Witnes na i tok, ol i wokman bilong narapela gavman bilong pastaim. Tasol taim gavman Komyunis i no kamap yet, narapela gavman i tok ol Witnes i wokman bilong ol Komyunis.
Taim Nogut i Kirap
Long Novemba 13, 1950, ol polis i holim wasman bilong brens na brata bilong tanim tok bilong ol buk samting (em tupela man bipo kot i makim ol bilong i dai) na ol i holim wasman sekit. Ol i kisim 3-pela brata i go long wanpela kalabus nogut ol i wokim insait long graun, em i stap long namba 60 Andrase Strit, Budapes. Ol i laik mekim na bai ol brata i lusim bilip. Kot bilong ol i kamap long Februeri 2, 1951. Kot i makim wasman bilong brens i mas kalabus inap 10-pela yia, na brata bilong tanim tok i mas kalabus inap 9-pela yia, na wasman sekit, 8-pela yia. Ol i kisim haus na olgeta samting bilong 3-pela brata. Long taim bilong dispela kot ol i makim 4-pela wasman bilong kongrigesen i mas kalabus—sampela i mas kalabus inap 5-pela na sampela inap 6-pela yia, long wanem, ol i tok ol dispela brata i laik mekim pait na daunim gavman.
Ol i putim ol brata long wanpela kalabus i gat planti gad bilong was gut long ol. Ol i no inap kisim ol pas o sampela karamap samting, na ol man i no inap i kam lukim ol. Famili bilong ol i no kisim sampela tok long ol. Na ol gad i no inap kolim nem bilong ol. Olgeta wan wan i gat wanpela samting i hangamap long bros na i gat wanpela namba long en. Na i gat toksave long banis i tok, “No ken was tasol long ol dispela kalabus. Yu mas nolaik tru long ol.”
Nau ol Witnes i mas mekim hait wok bilong autim tok, na sampela Witnes i kisim wok bilong ol brata i stap kalabus, olsem helpim bilong ol. Tasol bihain ol tu i kalabus. Long 1953 i gat olsem 500 brata i kalabus, tasol ol birua i no inap kalabusim gutnius—em i go yet. Wan wan brata tasol i bilipim ol tok promis bilong ol gad na ol i pundaun.
Rot i Op
Long 1956 ol man i kirap na pait bilong daunim gavman. Tasol ami bilong gavman i daunim ol na gavman Komyunis i kamap gen.
Olgeta Witnes i lusim pinis kalabus, tasol wan wan brata em gavman i save gut long ol, ol i mas i go bek na pinisim kalabus bilong ol. Tasol ol i no kalabusim ol nupela Witnes. Orait, long 1964 senis i kamap. Taim ol brata i mekim bung bilong planim man o bilong wokim marit, gavman i no pasim ol moa. Ol i mekim ol kibung insait long bus. Tru gavman i pasim sampela kibung, tasol ol i no kalabusim sampela brata moa.
Long 1978 ol brata bilong bosim wok, em gavman i larim ol i go long kibung long Viena. Na long dispela yia tu gavman i tok promis long rejistaim lotu bilong ol Witnes Bilong Jehova. Tasol 10-pela yia i go pinis na nau dispela samting i kamap. Long 1986 ol i mekim namba wan kibung distrik, em i kamap long Youth Park of the Kamara Forest, na gavman i save long dispela. Na ol i putim wanpela toksave tu i tok, dispela em i “Bel Isi Bilong God” Kibung Distrik Bilong Ol Witnes Bilong Jehova. Long 1987 narapela kibung i kamap, nem bilong en “Bilip Long Jehova,” na long 1988 “Stretpela Pasin Bilong God” Kibung Distrik i kamap.
Ol i Kamap Fri!
Jun 27, 1989 em i de bilong amamas tru, long wanem, long dispela de ol brata i kisim pepa long gavman i tok orait long Oganaisesen Lotu Bilong Ol Witnes Bilong Jehova long Hangari. Long Julai ol i mekim Kibung Distrik long Haus Spot Bilong Budapes, na 9,477 i bung long dispela “Givim Bel Long God” kibung. Long dispela haus yet ol i mekim “Gutpela Tok Ples” Kibung Distrik long 1990, na wankain kibung i kamap long 3-pela narapela biktaun long Hangari.
Nau tambu i pinis olgeta, olsem na ol inap wokim rot bilong mekim bikpela kibung intenesenel. Em i kamap long Nepstediam long Budapes, na 40,601 ol i bung. Sampela long Lain Bilong Bosim Ol Witnes Bilong Jehova ol i kam na mekim sampela tok long kibung na dispela i strongim bilip bilong ol brata. Na ol i kamapim sampela nupela buk na buklet na ol piksa long en i gat ol kala kala.
Ol Samting i Kamap Long Nau
Ol Wastaua na Kirap! long tok ples Hangari, nau ol i wokim long wankain taim na wankain gutpela kala olsem bilong tok Inglis. Long 1992 ol i kirap wokim Yearbook long tok ples Hangari. Na lain bilong autim tok i go bikpela tru. Long 1971 i gat 6,352, tasol long Janueri 1993 i gat 13,136.
Long nau ol Witnes Bilong Jehova i stap fri long mekim lotu na autim tok long ol haus. I gat 205 kongrigesen i stap, na 27,844 ol i bung long Memorial bilong tingim i dai bilong Krais, long Epril 17, 1992. Ol i sot long ol Haus Kingdom, olsem na ol kongrigesen i mas mekim miting bilong ol long ol haus skul, na haus kaunsil, na haus bilong ol ami i no gat man long en, na sampela ofis bilong lain Komyunis em ol i lusim pinis. I kam inap long 1992, tenpela kongrigesen i wokim Haus Kingdom bilong ol yet na ol i dediketim pinis, na nau ol i wok long sanapim sampela moa.
Long ol dispela yia, planti pait na planti senis i kamap, tasol ol brata i stap gut long God Jehova na Krais Jisas, na ol i no lusim wok bilong autim tok. Taim nogut tru i bin painim ol, tasol em i no bagarapim ol olgeta, long wanem, Jehova i lukautim gut lain bilong em long Hangari.—Sindaun 18:10.
[Mep long pes 9]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
Viena
OSTRIA
Budapes
Debreken
HANGARI
ROMENIA
[Piksa long pes 10]
Ol Witnes Bilong Jehova i bung long Budapes