Ol Samting Ol i Wokim Long Nau i Narapela Kain Tru
LONG nau i gat kain kain samting ol man i bin wokim. Bipo ol i ting ol i no inap wokim samting olsem. Wok ol dispela samting i mekim i olsem narapela kain tru. Insait long sotpela taim tasol ol man i gat ka bilong ol yet, em ka Model T Ford. Na bihain liklik ol man i lukim televisen i gat kala na ol i lukim sampela man i wokabaut long mun. Taim ol dispela samting i kamap nupela, ol i ting i olsem mirakel, tasol long nau ol i ting kain samting olsem bilong saiens i samting nating.
Wanpela buk (The New Encyclopædia Britannica) i tok, ‘Ol samting saiens i bin kamapim i planti tumas. Taim ol i kamapim wanpela samting, ol i bin kisim hap save bilong dispela long ol samting ol saveman i bin mekim long yia 1850 samting, na nau ol i bungim save bilong ol long en na wokim ol samting i kamap gutpela. Bihain ol narapela saveman i skruim save bilong ol i go long dispela na ol i wokim ol samting i gutpela moa.’ Olsem na ol samting saiens i kamapim i wok long senis senis.
Ol Lain Bilong Saiens
Bihain long yia 1600 ol saveman bilong saiens i wok long kamap long Yurop na ol i bung wantaim na toktok long ol samting bilong saiens. Ol nupela samting ol i bin kisim save long en ol i raitim stori bilong en long ol nius bilong ol yet na bai ol man i ken save long ol dispela nupela samting. Olsem na narapela saientis i skelim save bilong em wantaim save bilong narapela saientis, na dispela i helpim ol long kamapim ol samting bilong saiens.
Inap long yia 1800 ol yunivesiti i bin mekim wok long ol save bilong saiens na ol i kisim bikpela save liklik. Bihain long dispela taim ol i painim pinis save long ol bikpela samting.a Bihain long yia 1900 ol kampani i gat ol rum laboritori bilong ol yet bilong kamapim ol nupela kain marasin na plastik samting. Ol dispela samting i bin helpim ol man, na ol kampani i kisim bikpela winmani long en inap planti milion kina.
Pastaim ol wan wan saientis i wok long kisim save, tasol bihain ol saveman i wok long ol rum laboritori na ol lain saientis i bungim save bilong olgeta wantaim. Sampela i no ting dispela i gutpela. Saveman John D. Bernal bilong Aialan em wanpela, na long yia 1939 em i askim olsem: ‘Sapos ol wan wan saveman i mekim wok long save bilong em yet, em gutpela rot bilong kamapim saiens? O wanpela lain i mas bung wantaim na wok long kamapim wanpela samting?’
Bernal i tok, em bikpela wok long kisim save long wanpela samting, na i pulim bikpela mani tu, olsem na i gutpela sapos ol saveman i ken bung long ol grup na mekim dispela wok. Tasol i hatwok long stretim ol wok ol i mas mekim. Em i tok: “Bihain ol saientis bai wok long ol grup grup tasol.” Na 50 yia bihain ol saientis i wok olsem em i bin tok, na long nau tu, na wok bilong saiens i kamap bikpela.
“Samting God i Bin Wokim!”
Long Me 24, 1844, Samuel Morse i salim dispela hap tok long rot bilong wanpela samting kain olsem telefon, ol i kolim Moskot (Morse code) na tok i go inap 50 kilomita. Em yet i bin tingim na kamapim. Dispela i as bilong sampela ol narapela samting i kamap long taim bilong yumi.
Inap 30 yia samting bihain, olsem long 1876, Alexander Graham Bell wantaim helpim bilong em Thomas Watson, ol i laik traim wanpela transmita, na marasin Bell i holim i kapsait, na em i singaut, “Mista Watson, yu kam!” Watson i stap long narapela rum, tasol em i harim. Em namba wan taim tok i bin go long telefon. Watson i ran i kam. Long nau planti telefon i save krai na ol man i ran i kam long en!
Insait long 94 yia i go pinis ol man i kisim planti save long ol samting bilong saiens na bilong wokim ol nupela kain samting, olsem na nau ol i gat planti ol samting bilong skin na i givim gutpela sindaun long ol. Long nau yumi inap kisim tok i kam long ol longwe hap, na yumi ken raun tu na i go long ol longwe hap. Long nau i gat telefon, na televisen, na ka, na balus, na planti samting, i olsem “mirakel.” Ol samting bipo ol man i ting i no inap kamap, nau ol i kamap pinis. Long nau yumi ting yumi mas i gat ol dispela samting, tasol bipo ol man i no gat ol dispela samting na ol i bin i stap, a?
Wanpela buk (The New Encyclopædia Britannica) i tok, ‘Ol man i bin kamapim planti samting bilong saiens, na i olsem ol bai kisim planti save na strong moa.’ Tasol ol dispela save i no helpim olgeta man—em i helpim sampela tasol, na sampela nogat. Buk hia i tok moa olsem: ‘Taim ol man i bin kamapim ol dispela samting bilong saiens ol i no bin save long ol hevi ol dispela samting bai kamapim long ol man na long graun tu.’
Wanem As Bilong Ol Hevi?
Sapos saiens i helpim yumi long save gut long ol samting bilong graun na bilong ples antap, i no gat rong long dispela kain saiens o long ol samting ol saveman i kamapim bilong helpim ol man.
Saiens na save bilong wokim ol masin samting i wankain liklik, tasol wanpela buk (Science and the Rise of Technology Since 1800) i tok, ‘bipo ol man i no bin save olsem, tasol nau ol i save long dispela samting.’ Taim ol i kirap long mekim wok long ol masin na haus faktori samting ol i bin ting tupela i narapela narapela samting, tasol taim ol i mekim wok long ol save bilong saiens, ol i kisim save long pasin bilong wokim ol nupela nupela samting, na nau save bilong ol long wokim ol samting na mekim ol kain kain wok em i kamap bikpela.
Taim ol i kirap long wokim ol kago samting long ol nupela masin long ol haus faktori, ol i kisim planti save long ol samting bilong saiens, na ol dispela save i olsem as bilong wok bilong kamapim ol nupela samting. Na taim ol i kisim ol dispela nupela save, ol i kirap painim rot bilong wokim ol masin samting bilong helpim ol man na ol i no hatwok long mekim wok bilong ol, na ol i painim rot tu bilong wokim ol marasin bilong daunim ol sik, na ol samting bilong givim gutpela sindaun long ol man.
Tasol sapos ol save bilong saiens i no gutpela tumas, wok bilong dispela save bilong wokim ol samting i no gutpela tumas. Sapos saiens em i saiens giaman tasol, ol samting dispela narapela save i kamapim bai i gat rong long en, na dispela rong bai kamap ples klia long bihain taim ol samting i bagarap. I olsem long marasin i stap long dispela sprei erosol i gat kloroflurokabon o haidrokabon long en—pastaim ol i no bin ting em bai bagarapim wanpela samting long ples antap ol i kolim oson, em i bilong lukautim dispela graun—tasol nau dispela samting nogut i wok long kamap.
Na wanem as na ol i mekim wok long saiens? Saientis yet em i tingting tasol long kisim save long ol samting na em i wok planti yia long mekim olsem. Tasol ol bisnisman i laik hariap na mekim wok long ol dispela save na bai ol i ken kisim bikpela winmani. Na ol man bilong politik bai hariap long mekim wok long ol dispela save sapos ol i ting em inap strongim wok bilong ol.
Saveman Albert Einstein i makim ol hevi em saiens i save kamapim. Em i tok: ‘Nau yumi save long bikpela strong bilong atom, na dispela i as na planti senis i kamap—tingting bilong yumi tasol i no senis, olsem na bihain bai bagarap i painim yumi.’ Sampela save ol i kisim i as bilong planti hevi bilong nau. Na sampela saiens giaman tu. Sampela man i bin tingting long kisim planti mani, na ol i bin mekim wok long nupela save bilong wokim ol samting bilong helpim ol yet, maski dispela i putim hevi long ol narapela.
Ol saientis i bin kisim save olsem ol inap salim toktok o krai bilong samting wantaim piksa i go longwe—em televisen. Orait, ol saveman bilong wokim ol nupela masin samting ol i wokim ol samting na bai televisen i ken kamap. Tasol ol kampani i mangal long mani na ol i gat tingting kranki, olsem na ol i mekim wok nogut long televisen na salim ol piksa na stori nogut i go insait long haus bilong ol man na ol i lukim ol pait na pasin sem na dispela i bagarapim bel isi na sindaun bilong ol.
Na saiens i kisim save tu long olsem wanem sampela samting inap kamapim strong. Orait, na ol saveman bilong wokim ol samting ol i painim pinis rot bilong wokim dispela samting, tasol sampela gavman i mekim wok nogut long dispela save na ol i wokim bom nuklia, na nau ol lain man i tingim dispela na ol i pret i stap.
Mas Bosim Gut Saiens
Saiens na save bilong wokim ol samting i bin kamapim planti samting bilong helpim ol man, tasol ol i mas bosim gut, nogut ol dispela samting i bosim ol man. Long 1983 wanpela nius (Time) i toksave long dispela samting, na i tok, ol i bin makim masin kompyuta i nambawan bikpela samting bilong yia 1983, tasol long ol narapela yia paslain long en ol i bin makim wanpela man i bin mekim gutpela wok tru na em i winim dispela prais.
Nius i tok: ‘Bipo ol man i wokim tingting bilong ol long kisim save, tasol long nau kompyuta i save mekim dispela wok. Sapos yumi putim buk dikseneri i go insait long kompyuta, yumi no gat wok moa bilong lain long spelim ol tok—kompyuta bai mekim, na tingting bilong yumi bai stap nating na yumi gat taim bilong mekim ol pilai bilong video tasol. Sapos yumi larim kompyuta i mekim wok em tingting bilong yumi i mas mekim, dispela i no ken kirapim tingting long wok gut—tingting bai kamap slek na i les long mekim wok.’
Tasol sampela man i litimapim saiens i olsem wanpela god. Long 1950 saientis Anthony Standen i bin toktok long dispela samting long buk bilong em (Science Is a Sacred Cow), na em i tok, ‘Saientis i putim waitpela klos na em i tokaut long samting saiens i bin mekim o save em i bin kisim, na maski ol man i no klia long tok bilong em, ol i bilipim dispela tok, tasol ol i no bilip olsem long ol minista, o bisnisman, o pris pasto, o bikman, o saveman. Ol i givim biknem long ol saientis tasol. Sapos saiens i tok wanpela samting i stret, ol i ting dispela tok bilong saiens i mas stret tasol, long wanem, saiens i no inap giaman o popaia o mekim tok kranki samting.’
Sampela man i skelim tok bilong saiens wantaim tok bilong Baibel, na ol i tok, saiens i tru, tasol Baibel nogat, olsem na God i no stap. Em asua bilong ol misin na ol i tok olsem. God i stap tru. Ol misin i bin lainim ol man long ol tok giaman na ol i paulim tingting bilong ol na bai bilip bilong ol i no stret. Ol misin i no kamapim stret tok bilong Baibel na bai ol man i ken save long tok tru bilong en. Ol misin i rongim dispela Bikpela Man i bin kamapim Baibel, na ol i no helpim tu ol man long painim trupela saiens.
Na ol misin i no lainim ol man long bihainim ol gutpela pasin em spirit bilong God i save kamapim. Pasin bilong ol misin i mekim na ol man i tingting tasol long laik bilong ol yet na laik bilong skin na ol samting bilong graun, na ol i no tingim ol narapela man. Ol i mekim wok long ol samting bilong saiens long kilim i dai ol narapela man.—Galesia 5:19-23.
Ol lotu giaman, na ol wok politik nogut, na ol bisnis na kampani i save tingim mani tasol, pasin bilong ol dispela lain i mekim na nau ol man “i laikim ol yet tasol” na ol “i laikim tumas long kisim mani” na “litimapim nem bilong ol yet na hambak nabaut” na “tok kros na tok nogut” na ol i no “tenkyu” long ol samting o “bosim laik bilong bodi bilong ol.” Tingting bilong ol i paul.—2 Timoti 3:1-3.
Ol dispela lain i as bilong ol hevi bilong nau, na saiens i gat wok long stretim. Em bai inap, o nogat?
[Ol Futnot]
a Long Yunivesiti Bilong Sikago na Yunivesiti Bilong Kalifonia long Bekeli ol i bin kamapim save bilong wokim bom atom.
[Rait long pes 20]
Sapos save bilong saiens i no stret, ol samting em i kamapim bai i gat rong
[Rait long pes 22]
Sampela samting bilong saiens i no gutpela
[Ol Piksa Kredit Lain long pes 19]
From the Collections of Henry Ford Museum & Greenfield Village
NASA photo