Bikpela San i Bagarapim Tru Hap Saut Bilong Afrika
WANPELA MAN LONG AFRIKA I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
PLANTI man i tok, dispela taim bilong bikpela san i moa nogut, winim ol narapela taim olsem long taim bilong yumi. Na sampela i tok, em i moa nogut, winim olgeta narapela taim olsem i bin kamap long hap saut bilong Afrika. Inap tupela yia i no gat ren na dispela i bagarapim tru ples. Bos bilong wanpela lain bilong Saut Afrika em ol yet i laik helpim ol man i hangre, em i tok: “Hevi i nogut moa moa yet; mipela i no save em i nogut olsem. Mipela i raun long ples na mipela i lukim olsem ol man i bagarap tru na i stap tarangu tru na i sot olgeta.”
Wanpela man bilong liklik ples i tok: “Kaikai i no kamap. Graun i drai pinis.” Long sampela ples, ol manmeri i hangre na ol i kaikai graun malumalum o rop bilong diwai samting long bus. Planti tumas manmeri i hangre na ol lain bilong givim kaikai i no inap helpim ol. Wanpela nius (The Guardian Weekly) i tok, “planti kaikai tru long hap saut bilong Afrika i bagarap, winim long taim bikpela san i bin bagarapim Itiopia na Sudan long yia 1985.”
Bikpela san i mekim na inap 18 milion manmeri i lus tru long kaikai na i laik i dai. Long kantri Angola, i no gat bikpela hevi olsem i bin kamap bipo. Ol i ting inap olsem wan milion bulmakau i dai pinis, na long wanpela yia inap 60 pesen bilong ol kaikai long gaden i bagarap. Na sori tumas, ol lain i bagarap moa yet ol i stap longwe tumas na ol man i no inap helpim ol. I kam inap long Ogas 1992, inap 66 pesen bilong olgeta kaikai long Sambia i bagarap, na ol i mas baim 900,000 ton kon long ol narapela kantri. Inap 1.7 milion manmeri i lus tru long kaikai.
Bipo kantri Simbabwe em i nambawan ples bilong wit na rais long hap saut bilong Afrika, tasol 4 milion manmeri long Simbabwe i sot long kaikai—em olsem 50 pesen bilong olgeta manmeri bilong dispela kantri. Tisa long wanpela hap i tok: “Wara i laik pinis na liklik hap kaikai tasol i stap. No gat liklik hap gras i stap.”
Ol manmeri bilong sampela liklik ples ol i go antap long ol diwai bilong kisim sampela lip na kukim na kaikai. Pastaim gavman i givim kaikai inap 15 kilo bilong wan wan man long mun, tasol bihain ol i givim 5 kilo tasol. Traipela raunwara Kariba ol man i bin wokim i laik drai, na long biktaun Bulawayo ol i kisim wara long skel.
Long Simbabwe, long planti ples bilong lukautim ol animal bilong bus, ol i mas kilim planti tausen animal, long wanem, i no gat wara inap long ol. Wanpela nius i tok: “Ol pisin i dai pinis na ol i pundaun lusim ol diwai i drai pinis, na yu no inap lukim moa ol trausel bilong bus na snek na rat na binatang.”
Kantri Mosambik i bagarap moa yet. Ol narapela kantri i givim planti kaikai (inap 80 pesen) bilong helpim ol, na sampela man i tok inap 3.2 milion manmeri i lus tru long kaikai. Planti man i ranawe i kam long Malawi, na Saut Afrika, na Swasilan, na Simbabwe. Tasol nau i gat ren gen long sampela hap na planti ol i go bek.
Ol man long ol biktaun i no save long bikpela hevi bilong ol man long ol liklik ples long bus long taim i no gat ren. Wanpela man bilong wok bilong helpim ol man i sot long kaikai, em i tok: “Planti man long ol taun i no pilim bikpela bagarap bilong taim bilong bikpela san, long wanem, ol i no sot tumas long kaikai na wara.”
Taim ren i kam, dispela i helpim liklik planti hap, tasol sampela hap bilong Mosambik na Swasilan na Saut Afrika i sot yet long ren. Ol samting nogut dispela taim bilong bikpela san i bin kamapim bai givim hevi long ol inap sampela yia moa.
Taim i no gat ren, em nau bikpela san i bagarapim ples. Na i no dispela samting tasol, i gat ol narapela hevi yumi ken tingim.
Sampela Hevi Moa
Long Afrika, taim i no gat ren, dispela i bagarapim ol man na em i bagarapim ol moa yet sapos gavman i no gat strong. Ol kantri i gat bikpela hangre moa, em ol kantri i gat gavman olsem, olsem Angola, Itiopia, Mosambik, Somalia. Pait i bagarapim wok gaden na planti man bilong wok gaden i ranawe lusim graun bilong ol.
Sampela man i tok, ol man i bagarapim win antap, olsem na asua bilong ol na ol taim nogut bilong bikpela san i kamap. Na sampela i tok, as bilong dispela hevi em ol man i kamap planti tumas long graun. Long Afrika ol man i kamap planti hariap, inap 3 pesen long olgeta yia; dispela i winim planti narapela hap. Bilong kamapim kaikai inap long ol dispela manmeri, ol man bilong wok gaden i kamapim kaikai long graun i no gutpela bilong wokim gaden, na ol i no larim graun i malolo liklik.
Na ol i pinisim ol bus bambai ol i ken wokim gaden samting. Wanpela nius (African Insight) i tok, inap 20 yia bipo bikpela hap graun (20 pesen) long Itiopia i gat bus long en, tasol nau liklik hap tasol (2 pesen) i gat bus long en. Sampela saveman i tok, pasin bilong pinisim bus i bagarapim moa yet dispela graun, winim olgeta narapela samting, long wanem, i no gat ol diwai moa bilong pulim ren i kam na graun i no gat gris moa na i kamap olsem das tasol.
Sampela gavman long Afrika i no larim pe bilong kaikai na bulmakau samting i go antap bambai ol man long ol taun i ken amamas long ol. Olsem na ol fama i no inap kisim gutpela pe long wok bilong ol na ol i les. Gavman bilong Simbabwe i lukim dispela hevi na ol i putim pe bilong kon i go antap tru, inap 64 pesen, bilong kirapim ol fama long kamapim planti moa.
Wanem Rot Bilong Stretim Hevi?
Ol saveman i kamapim kain kain tingting. Tasol sampela taim ol i givim tingting kranki long ol Afrika—ol i kirapim ol long bihainim pasin bilong hap bilong Wes long wokim gaden samting, na dispela i no stret long kain ples olsem Afrika.
Kwiktaim ol i mas painim gutpela rot bilong stretim ol hevi. Wanpela Afrika em i bikman long lain bilong Yunaitet Nesen i gat wok long helpim ol bisnis long Afrika, na em i tok: “Sapos yumi lukim olgeta wok ol i kamapim long nau, long yia 2000 bai Afrika i no stap insait long liklik baret olsem nau. Bai em i stap long as bilong wanpela hul i daun moa yet na i tudak tru.”
Bikpela samting bilong helpim ol em olsem: Ol i mas i gat strongpela gavman, na ol i no ken pait moa na bagarapim ol man. Na ol i mas wok gut wantaim ol narapela kantri klostu.
Wanpela lain bilong Yunaitet Nesen (FAO) i tok, Afrika inap kamapim planti kaikai na givim kaikai long planti man, winim lain bilong Afrika long nau inap 3-pela taim. Tasol inap sampela yia pinis ol Afrika i no kamapim planti kaikai olsem bipo, na lain bilong ol i go bikpela—em inap kamap dabol insait long 30 yia moa.
Ol narapela kantri i bin givim planti kaikai na dispela i helpim ol lain i lus tru long kaikai na ol i no i dai. Tasol sapos long olgeta taim ol narapela kantri i givim kaikai, dispela i no stretim hevi; em i nogutim ol man. Em i mekim na ol fama i no laik wokim gaden na kamapim kaikai. Na ol i no inap kisim gutpela pe long en, na ol man i kirap laikim kaikai bilong ol narapela kantri na ol i les long kon samting bilong ples.
Ol i Mekim Wanem?
Gutpela tru planti man i laik tru long helpim ol Afrika na ol i no les long mekim wok. Long sampela hap gutpela samting i bin kamap long wok bilong ol. Long Simbabwe, ol man bilong planti narapela kantri i kirapim wok bilong planim ol diwai i save kamap gut na kamap kwik long ples i drai. Ol i tingting long planim planti diwai olsem na bai ol man i no ken sot long paiawut, long wanem, planti tru (80 pesen) i save wokim paia bilong kukim kaikai.
Long liklik ples Saringe, long distrik Masvingo, long Simbabwe, i no gat ren na ol i kirapim ol man bilong wok gaden long putim ol ston klostu long ol kabis na diwai i karim kaikai bambai san i no ken holim graun na pulim wara i go antap. Ol i no gat wok long putim planti wara na kaikai i kamap gut. Ol i kamapim planti kaikai inap long ol i baim sampela i go long ol man i sot.
Long Saut Afrika wanpela bikpela kampani bilong kamapim wel long blakpela ston kol, i stretim rot bilong klinim wara bilong faktori bambai ol i ken mekim wok gen long en. Bilong klinim wara bilong faktori ol i mas tromoi bikpela mani, tasol Saut Afrika i laik mekim na bai ol i klinim bikpela hap wara (inap 70 pesen) em ol faktori i mekim wok long en.
Long taun Luansia, long Sambia, ol i kirapim ol man long planim na kaikai wanpela kain bin (soya) em gutpela kaikai bilong strongim skin. Wanpela man bilong helpim ol man i sot em i tok: “Long Mas na Jun ol kaikai bilong ples i sot na planti man i dai, long wanem, ol i no gat gutpela kaikai. Tasol ol i kisim dispela bin soya long gaden long Epril na ol inap holim longtaim; em i no save bagarap kwik olsem olkain kon ol i save kaikai.”
Ol man i wok strong long winim ol hevi i kamap long taim i no gat ren na kaikai i sot. Tasol maski ol i gat kain kain masin na bikpela save ol i no inap pinisim dispela hevi bilong Afrika—em bikpela san i bagarapim ples. Wanpela Man tasol i save long olgeta samting bilong dispela hevi na longtaim pinis em i kolim rot bilong stretim. God Jehova i makim Krais Jisas i stap King na long rot bilong Kingdom bilong Em klostu nau bai ol samting i kamap tru olsem profet Aisaia i bin tok long en: “Ol wara bai i kamap long ples wesan nating na ran i go long olgeta hap. Na ples wesan nating bai i kamap olsem raunwara. Na wara bai i kamap tu long aninit bilong graun i drai pinis. Na planti gras na ol pitpit samting bai i kamap long ol ples bipo i drai tru na ol weldok tasol i bin i stap long ol.”—Aisaia 35:6, 7.
[Piksa long pes 12]
Ol man bilong ples i resis wantaim ol bulmakau long kisim liklik wara i stap yet long graun malumalum long hul
[Kredit Lain]
The Star, Johannesburg. S.A.