Olsem Wanem Long Graun Long Bihain?
INAP 200 yia i go pinis, wanpela bikman bilong gavman long Amerika, em Patrik Henri, em i tok: “Mi no save olsem wanem mi inap skelim ol samting bai kamap bihain; ating mi mas skelim wantaim ol samting i bin kamap bipo.” Long bipo, ol man i bin bagarapim nating planti samting bilong graun. Olsem wanem? Ol man bai senisim pasin bilong ol bihain? Inap long nau i olsem ol man i no laik mekim olsem.
Tru, sampela i wok strong long stretim ol hevi, tasol dispela i no inap—ol i stretim tasol ol hevi, ol i no pinisim as bilong hevi. Sapos ol plang bilong haus i sting pinis na yu penim, dispela i no inap stretim hevi na haus i no ken bagarap. Yu mas mekim bikpela wok long rausim ol plang na putim ol nupela. Wankain long graun—ol man i mas senisim pasin bilong ol long ol samting ol i save mekim long en. Ol i no inap stretim tasol sampela samting ol i bin mekim long bagarapim graun.
Inap 20 yia nau gavman bilong Yunaitet Stets i bin wok long bosim pasin bilong ol man long bagarapim graun, na wanpela saveman i skelim ol dispela samting em i tok: “I no gat rot long bosim gut ol samting ol man i mekim long bagarapim graun, tasol yumi mas pasim ol long mekim olsem.” Tru, sapos ol i pasim ol man long bagarapim ol samting, dispela i winim pasin bilong stretim bek ol samting, a? Tasol bilong winim dispela kain mak, tingting bilong ol man i mas senis na pasin bilong ol bikpela bisnis tu i mas senis. Buk Caring for the Earth i tok, bilong lukautim graun ‘tingting na pasin bilong ol man na ol wok bisnis samting i mas narapela kain long nau.’ Wanem sampela tingting na pasin ol man i mas senisim bilong helpim graun?
Sampela As Bilong Hevi
Tingim ol yet tasol. Bilong lukautim graun, pastaim ol man i mas tingim graun yet, nogut ol i tingim ol yet tasol, olsem ol samting ol i ken mekim bilong pulim mani long ol man. Tasol maski dispela ol samting i wok long bagarapim graun bilong ol lain bai kamap bihain, wan wan man tasol i amamas long lusim ol samting i save helpim em long kisim gutpela sindaun nau. Planti man i kros taim gavman bilong Netelan—em wanpela bilong sampela kantri long Westen Yurop i gat bikpela hevi tru long win, wara, graun—i laik putim lo na tambuim ol man long ol i no ken raun tumas long ka. Olsem na gavman i no putim lo. Netelan i gat planti tumas ka i pas pas long rot, winim ol narapela kantri. Tasol ol draiva i no tingim—ol i tingim laik bilong ol yet tasol.
Tingim ol yet tasol maski long narapela, i save bosim tingting bilong ol man bilong gavman na ol man bilong ples tu. Ol bikman politik i surik long putim lo bilong lukautim graun, nogut long taim bilong eleksen ol man i no laik vot long ol. Na ol kampani i no laik bihainim wanpela tok samting em inap pasim ol long kisim winmani o helpim bisnis bilong ol i go bikpela moa.
Pasin mangal. Taim ol man i mas ting wanem samting ol i laikim—kisim mani o lukautim graun—planti taim ol i tingim mani. Ol bikpela kampani i mekim sampela samting bilong daunim o sakim ol lo bilong gavman long no ken bagarapim win, wara, na graun. Wanpela samting i helpim yumi long save gut long dispela samting, em ol samting ol man i bin mekim bilong bagarapim oson. Long Mas 1988, siaman bilong wanpela bikpela kampani marasin long Yunaitet Stets, em i tok: “Inap long nau i no gat wanpela samting ol saveman i kamapim i makim olsem yumi mas wok strong long pinisim planti samting i save kamapim ol ges CFC.”
Tasol dispela wankain kampani i tok, isi isi i gutpela long pinisim ol ges CFC. Olsem wanem? Kampani i senisim tingting bilong en long dispela samting? Mostafa Tolba, em dairekta-jeneral bilong lain UNEP (United Nations Environment Programme), na em i tok: “Ol i no tingim graun i wok long bagarap o nogat, ol i tingim wok bisnis bilong husat bai win.” Nau planti saientis i save, pasin bilong ol man long bagarapim oson em i wanpela samting nogut tru, bipo ol man i no bin mekim kain samting nogut olsem long graun.
No gat save tru. Ol samting yumi save long en i liklik sapos yumi skelim wantaim ol samting yumi no save long en. Peter H. Raven, em dairekta bilong Missouri Botanical Garden, em i tok: “Yumi no save long ol planti planti samting i stap laip long ol bikbus. Tasol yumi gat bikpela save long ol samting i stap long mun.” Na dispela i stret long win bilong antap tu. Yumi inap tromoi yet hamas marasin kabon-daioksait i go long win na dispela i no paulim taim bilong san, ren, na kol? I no gat wanpela man i save. Tasol olsem nius Time i tok, “em longlong pasin long mekim traim long sampela bikpela samting long graun na yumi no save wanem samting bai kamap long en, na taim yumi tingim ol samting em inap kamapim, ol i samting bilong pret nogut tru long en.”
Lain UNEP i ting, taim yia 2000 i kamap bikpela hap bilong oson bai tekewe pinis, olsem na long olgeta yia planti handet tausen manmeri moa bai kisim sik kensa long skin. Ol i no save yet wanem samting bai painim ol gaden kaikai na ol pis, tasol ol i ting planti gaden na pis bai bagarap.
Tingting long nau tasol. Pasin bilong bagarapim graun i no stap ples klia olsem ol narapela bikpela bagarap i save kamap. Olsem na dispela i save pasim ol man long mekim wanpela samting paslain long em i bagarap olgeta. Buk Saving the Planet i tok, sindaun bilong yumi long nau i olsem sindaun bilong ol pasindia i no gat rot long abrusim hevi taim sip Titanic i bagarap long yia 1912. Buk i tok: “Wan wan tasol i save long bikpela bagarap em inap painim yumi.” Ol man bilong raitim dispela buk i tok, i gat wanpela rot tasol na graun i no ken bagarap olgeta—ol bikman bilong gavman na bisnis i mas tingting gut—ol i mas tingting long ol samting em inap helpim yumi long olgeta taim bihain, ol i no ken tingting long nau tasol.
Tingim ol yet. Long wanpela bung (Earth Summit) long 1992, praim-minista bilong Spen, em Felipe González, em i tok, “hevi i stap long olgeta hap, olsem na olgeta kantri wantaim i mas painim rot bilong stretim.” Em i tok stret, tasol em bikpela wok tru long painim rot bilong stretim hevi na olgeta kantri i amamas long bihainim. Long dispela bung, mausman bilong Yunaitet Stets i tok strong olsem: “Ol Amerika i no ken tru senisim sindaun bilong ol.” Maneka Gandhi bilong India, em wokmeri bilong lukautim ol samting bilong graun long India, em i no amamas taim em i tok: “Ol samting bilong skin wanpela pikinini long hap bilong Wes i save kisim, long hap bilong Is em inap long 125 man.” Na em i tok, “klostu olgeta samting bilong graun long hap bilong Is i bagarap, long wanem, hap bilong Wes i laik kisim planti samting.” Tru sampela taim ol kantri i wok long stretim ol samting bilong graun, tasol wok bilong ol i lus nating, long wanem, ol i tingim tasol ol samting bilong helpim kantri bilong ol yet.
Maski i gat ol dispela bikpela hevi, i gat ol gutpela as na yumi ken bilip olsem ol gutpela samting bai kamap bihain. Wanpela as em pasin bilong graun long stretim bek em yet.
Graun Bai Orait Bek
Olsem skin bilong man, ol samting bilong graun i wok gut wantaim bilong stretim bek em yet. Wanpela samting i bin kamap paslain long yia 1900 i win tru long helpim yumi long save long dispela samting. Long 1883, long ailan Krakatau (Krakatoa) bilong Indonisia, maunten i pairap. Pairap bilong en i bikpela tru na ol man i stap longwe olsem 5,000 kilomita samting, ol i bin harim. Maunten i sutim klostu 21 kubik kilomita pipia i go antap na bikpela hap (66 pesen) bilong ailan i bin go daun insait long solwara. Nainpela mun bihain i gat wanpela samting tasol i stap laip long dispela ailan—wanpela liklik spaida. Long nau, gutpela bikbus i pulap long dispela ailan olgeta, na planti handet kain kain pisin, animal, snek na binatang i stap insait long bus. Ating wanpela samting i bin helpim dispela ailan long orait bek, em wok bilong gavman long makim dispela ailan olsem wanpela hap bilong nesenel-pak Ujung Kulon.
Na i gat rot bilong stretim bek ol samting man i mekim bilong bagarapim graun. Sapos hap taim i lus pastaim, graun inap oraitim bek em yet. Tasol i gat askim olsem: Ol man bai givim hap taim graun i mas kisim bilong orait bek? Ating nogat. Tasol wanpela Man bai strong long larim graun i stretim bek em yet—em Man i bin wokim graun.
Graun i Ken Amamas
God i no laik ol man i bagarapim graun. Em i bin tokim Adam long “lukautim” gaden Iden. (Stat 2:15) Na taim yumi tingim ol lo Jehova i bin givim long lain Israel, yumi ken save em i laik yumi lukautim graun. Wanpela lo i olsem: Jehova i tokim ol Israel long larim graun i malolo wanpela taim long olgeta 7-pela yia—em yia bilong Sabat. (Kisim Bek 23:10, 11) Planti taim ol Israel i no tingim dispela lo na sampela lo moa Jehova i bin givim long ol, olsem na Jehova i larim ol Babilon i kam kisim ol. Olsem na graun i bin stap nating inap 70 yia bilong inapim ol Sabat em graun i no bin kisim malolo long en. (2 Stori 36:21) Taim yumi tingim dispela samting i bin kamap bipo, yumi ken save bilong wanem Baibel i tok, God bai “bagarapim ol man i bin bagarapim graun.” God bai mekim olsem inap long ol samting bilong graun i ken malolo long pasin nogut man i bin mekim long en.—KTH 11:18.
Dispela em wanpela samting tasol bilong helpim graun. Saveman Barry Commoner i tok stret taim em i tok, bilong helpim graun na em i no ken bagarap olgeta, yumi mas “pinisim pasin bilong pait wantaim graun, olsem bagarapim graun, na pinisim ol pait namel long yumi yet.” Bilong mekim olsem, Jehova i mas “skulim” olgeta man long olsem wanem narapela i ken helpim narapela, na ol i mas mekim wanem bilong lukautim graun. Olsem na long dispela taim ol man bai kisim “gutpela sindaun tru.”—Aisaia 54:13.
God i tok, ol samting bilong graun bai kamap gutpela gen na wok gut wantaim na narapela i helpim narapela. Ol ples wesan i no ken wok long go bikpela moa, ol “naispela plaua” bai karamapim ol dispela ples. (Aisaia 35:1) Na kaikai i no ken sot moa, nogat; “planti rais na wit” bai kamap long ol gaden. (Song 72:16) Na ol wara bai “paitim han,” long wanem, ol i no bagarap moa.—Song 98:8.
Wanem taim ol dispela samting bai kamap? Long taim Jehova “i stap king.” (Song 96:10) God bai bosim na mekim gut long olgeta samting i stap laip long graun. Man bilong raitim Song i tok: “Graun na skai, yupela i mas amamas. Solwara, yu mas amamas . . . na yupela olgeta samting i stap insait long solwara . . . Yupela ol gaden, na yupela ol samting i stap long ol gaden, yupela olgeta i mas amamas. . . . Na long dispela taim olgeta diwai bilong bikbus bai i mekim song bilong amamas.”—Song 96:11, 12.
Ol gutpela samting tru bai kamap long graun bihain, taim Man bilong wokim graun i mekim gut long en na bosim long stretpela pasin. Baibel i stori long ol dispela gutpela samting olsem: “Long dispela taim bai ol manmeri i laikim tru ol arapela na mekim gutpela pasin long ol. Na bai ol i stap stret na bel isi na sindaun gut wantaim. Bikpela bai i helpim mipela long sindaun gut na ol samting mipela i mekim bai i kamap gutpela. Na graun bilong mipela bai i karim planti kaikai.” (Song 85:10-12) Long dispela taim i no gat wanpela samting bai mekim nogut long graun i go inap oltaim oltaim.
[Piksa long pes 13]
Olsem skin bilong man, ol samting bilong graun i wok gut wantaim bilong stretim bek em yet