Wok Bilong Stretim Bek Graun Bilong Yumi
WANPELA MAN LONG SPEN I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
YURY i sindaun long biktaun Karabas long Rasia. Em i gat tupela pikinini na ol i sik. Em i tingting planti, tasol em i save long as bilong sik. Em i tok: “Long dispela hap i no gat wanpela pikinini i gat strongpela skin.” Marasin nogut i wok long bagarapim ol man long Karabas. Long olgeta yia, smok nogut bilong wanpela faktori i save tromoi 162,000 ton marasin nogut i go long win—em 9-pela ton marasin bilong olgeta wan wan man meri pikinini long Karabas. Long taun Nikel na Monsegorsk long Kola Peninsula long hap not bilong Aktik Sekel, ‘smok bilong tupela bikpela olpela faktori bilong wokim ain i save tromoi planti pipia ain na marasin nogut salfa-daioksait i go long win long olgeta yia. Long olgeta hap i no gat planti faktori bilong wokim ain i bikpela na i olpela olsem dispela tupela faktori long Rasia.’—Nius The New York Times.
Win bilong Meksiko Siti tu i no gutpela. Savemeri Margarita Castillejos, i skelim dispela hevi na em i kisim save olsem: Maski ol pikinini i stap long wanpela hap bilong biktaun ol maniman i sindaun long en, long olgeta 5-pela 5-pela de, ol i save sik 4-pela de. Em i tok: “Sik i no nupela samting long ol dispela pikinini.” Em i tok, wanpela bikpela as bilong sik em smok nogut bilong planti tausen ka i pas pas long ol rot. Oson i kamap bikpela tru, winim mak em Wol Helt Oganaisesen i makim inap 4-pela taim.
Long Ostrelia dispela hevi i no stap ples klia, tasol em tu inap bagarapim man. Long skul ol pikinini i mas pasim hat taim ol i pilai long san. Long Hap Bilong Saut, oson em dispela samting bilong pasim lait nogut bilong san, em i tekewe bikpela na nau long Ostrelia planti man i no ting san i olsem pren—ol i ting em birua bilong ol. Planti man i save kisim sik kensa long skin, winim bilong bipo inap 3-pela taim.
Long sampela kantri ol man i hatwok tru long painim wara long olgeta de. Taim Amalia i gat 13 krismas, bikpela san i painim kantri Mosambik. Long namba wan yia ol i sot tru long wara, na long yia bihain, klostu wara i pinis olgeta. Ol gaden kaikai i go drai na bagarap. Amalia na famili bilong em, ol i mas kaikai ol liklik prut bilong bus, na bilong painim liklik hap wara, ol i bin digim hul long baret bilong ol wara i drai pinis.
Long provins Rajastan, India, gras i wok long pinis. Phagu em bilong wanpela lain i no save sindaun gut long wanpela hap, na em i save tok pait planti taim wantaim ol fama. Em i hatwok long painim gras bilong ol sipsip na meme bilong em. Nau long dispela hap ol man i sot tru long gutpela graun i gat gris. Dispela i mekim na pasin bel isi i bin stap inap planti handet yia namel long ol fama na ol lain man olsem Phagu, em i pinis.
Na hevi long hap bilong Sahel i bikpela moa. Sahel em bikpela hap graun i stap long hap saut bilong bikpela ples wesan Sahara long Afrika. Ol man i bin katim na rausim bikbus, na bihain bikpela san i kam na graun i go strong. Em nau, ol lain sipsip samting i no gat kaikai na ol i dai. Na ples wesan i bin go bikpela na karamapim planti tausen liklik gaden. Wanpela fama bilong lain Fulani long Naija i tok: “Mi no ken tru planim kaikai gen.” Gaden bilong em i bin bagarap 7-pela taim. Ol bulmakau bilong em i dai pinis, long wanem, ol i no gat kaikai.
Hevi i Laik Go Bikpela
Bikpela san, ol gaden i bagarap, smok nogut i bagarapim win bilong planti biktaun—olgeta i makim wanpela samting—graun bilong yumi i laik bagarap. Ol man i save mekim planti samting bilong bagarapim graun na nau graun i hatwok long em yet i kamap gutpela gen.
I no gat narapela samting i bikpela samting olsem win na kaikai na wara bilong helpim yumi long i stap laip. Tasol sori tru, ol dispela samting ol man i wok long bagarapim o pinisim. Long sampela kantri win na wara na graun i bagarap pinis na nau sindaun bilong ol man long ol dispela kantri inap bagarap. Mikhail Gorbachev, bipo em i presiden bilong Rasia, em i tok: “Yumi wok long bagarapim ol samting bilong graun, na nau em i wok long bagarapim yumi.”
Nogut yumi ting ol dispela hevi i samting nating. Ol man i kamap planti tru, olsem na ol i wok long pinisim tru ol samting bilong graun olsem wara na kaikai. Lester Brown em presiden bilong lain Worldwatch Institute, em i bin tok: “Bikpela samting bilong bagarapim sindaun bilong yumi i no wanpela ami samting; em pasin bilong ol man long bagarapim ol samting bilong graun.” Olsem wanem? Ol man i wok strong long stretim ol hevi na yumi no ken bagarap olgeta?
Wok Bilong Lukautim Graun
Yumi hatwok long helpim wanpela man i save dring oltaim tasol em i ting em i no gat hevi long dring, a? Olsem na namba wan samting bilong lukautim graun, em yumi no ken giamanim yumi yet na ting yumi no gat hevi—yumi mas save—graun i gat bikpela hevi. Ating wanpela samting i bin helpim graun, em wok bilong ol man long skulim yumi long lukautim ol samting bilong graun. Long nau klostu olgeta man i save, graun i wok long bagarap na planti samting bilong en i wok long pinis na yumi mas mekim sampela samting bilong stretim dispela hevi. Pasin bilong bagarapim ol samting bilong graun i moa nogut, winim pasin bilong bagarapim graun long pait nuklia.
Ol bikman bilong gavman i save long ol hevi bilong graun. Long 1992, inap olsem 118 bikman bilong ol gavman, ol i wokim wanpela bung (Earth Summit), na ol i kamapim sampela lo bilong lukautim win na ol samting long graun i wok long pinis. Klostu olgeta bikman i sainim wanpela kontrak bilong skelim na bosim ol samting i save kamapim smok i gat ges nogut long en, em kabon. Ol i tok, ol bai wok long pinisim olgeta pasin i save kamapim kabon. Na ol i bin toktok long sampela rot bilong lukautim ol diwai gras na ol animal samting, olsem ol i mas stap gut long ples tru bilong ol. Ol i no wanbel long pasin bilong lukautim ol bikbus, tasol long dispela bung ol i raitim tupela pepa—em pepa Rio Declaration na Agenda 21. Tupela pepa i tok long sampela samting ol kantri inap mekim bilong lukautim sindaun bilong ol na ol i no ken bagarapim graun.
Saveman Allen Hammond i tok: ‘Bikpela samting em olsem: Ol gavman bai bihainim tok bilong kontrak ol i bin kamapim long Rio o nogat—ol i toktok tasol o bai ol i mekim sampela samting long ol mun na yia bihain.’
Tasol wanpela bikpela samting, em kontrak 1987 Montreal Protocol. Long olgeta hap ol kantri i wanbel long pinisim ol samting i save kamapim ol ges CFC (chlorofluorocarbons) insait long wanpela hap taim.a Bilong wanem ol gavman i tingting planti? Long wanem, dispela ol ges i save helpim wok bilong bagarapim hariap oson. Oson em bikpela samting bilong pasim lait nogut bilong san. Ol dispela lait nogut inap kamapim sik kensa long skin na kamapim ol liklik buk insait long ai. Dispela i no wanpela hevi bilong Ostrelia tasol, nogat. Nau ol saientis i save, long sampela kantri long Hap Bilong Not, oson i tekewe moa inap 8 pesen long mun Disemba samting. Inap long nau, 20 milion ton bilong ol ges CFC ol i go pinis long win.
Man! Em bikpela hevi tru—win bilong graun i wok long bagarap. Olsem na ol kantri i no tingim moa ol samting ol i no wanbel long en, nogat; ol i kirap na tingim rot bilong stretim hevi bilong win. Na sampela kantri i kirap mekim sampela samting bilong lukautim ol animal pisin samting i laik pinis, na bilong lukautim ples kol Antaktika, na bilong bosim pasin bilong salim ol marasin nogut i go long ol narapela kantri.
Planti kantri i wok strong long klinim ol wara bilong ol (pis samon i kam bek pinis long wara Tems long Inglan); na long bosim ol samting i wok long bagarapim win (nau long ol biktaun long Yunaitet Stets i gat dispela hevi, inap 10 pesen bilong smok nogut i wok long pinis); na ol i mekim gutpela wok long sampela samting i stap insait long graun (klostu olgeta haus [80 pesen] long Aislan em smok bilong hatwara i save hatim); na bilong lukautim gut bus na ol animal samting (Kosta Rika na Namibia i makim bikpela hap graun bilong kantri bilong ol [12 pesen samting] long kamap olsem nesenel-pak).
Olsem wanem? Ol dispela gutpela wok ol kantri i mekim i makim olsem ol man i tingting planti long ol hevi? Inap liklik taim na graun bai kamap gutpela gen? Ol stori i kamap bihain bai bekim ol dispela askim.
[Ol Futnot]
a Ol man i bin mekim bikpela wok long ol ges CFC taim ol i wokim ol marasin i stap insait long ol tin olsem motin, na bokis ais, na masin bilong mekim rum i kol, na sampela samting moa. Lukim Kirap! [tok Inglis] bilong Disemba 22, 1994, “When Our Atmosphere Is Damaged.”