Wastaua INTENET LAIBRERI
Wastaua
INTENET LAIBRERI
Tok Pisin
  • BAIBEL
  • Ol PABLIKESEN
  • Ol MITING
  • g96 6/8 p. 6-11
  • Ol i Wok Long Winim Dispela Hevi?

No gat vidio bilong dispela seksen.

Sori, popaia kamap long lodim vidio.

  • Ol i Wok Long Winim Dispela Hevi?
  • Kirap!—1996
  • Ol Liklik Het Tok
  • Wankain Infomesen
  • Tripela Lo Bilong Graun
  • Hevi i Bikpela?
  • Man Inap Stretim Bek Graun?
  • Ol Kantri i Stap Rabis i Kamap Ples Pipia Bilong Ol Kantri i Gat Planti Mani
    Kirap!—1996
  • Wok Bilong Stretim Bek Graun Bilong Yumi
    Kirap!—1996
  • Ol i Bagarapim Graun—Long Planti Hap
    Kirap!—1993
Kirap!—1996
g96 6/8 p. 6-11

Ol i Wok Long Winim Dispela Hevi?

“LUKAUTIM dispela graun, yumi no gat narapela.” Em tok bilong presiden bilong lain World Wide Fund for Nature, em Prins Philip bilong Briten.

Sampela tausen yia bipo, man bilong raitim Song i tok: “Heven em i ples bilong God tasol, na em i givim graun long yumi manmeri.” (Song 115:16) God i givim graun long yumi olsem ples bilong yumi. Ol samting bilong graun olsem win na wara i gat lo, na bilong lukautim gut ol dispela samting, yumi mas bihainim ol dispela lo.

Long tok Inglis ol i kolim dispela pasin bilong lukautim ol samting bilong graun olsem ecology, o ‘skelim graun.’a Buk The American Heritage Dictionary i tok, ecology em ‘pasin bilong skelim ol samting man i bin mekim bilong bagarapim win, wara, na graun, na ol i ken save ol i ken mekim wanem na graun i no ken bagarap o graun i ken kamap gutpela gen.’ Em nau, ecology em pasin bilong kisim save long ol samting nogut man i bin mekim long graun, na painim rot bilong stretim. Em bikpela wok tru.

Tripela Lo Bilong Graun

Long buk bilong em, saveman Barry Commoner i stori long tripela lo, na dispela i mekim na ol samting bilong graun inap i stap laip. Tasol i no hatwok long bagarapim ol dispela samting.​—⁠Making Peace With the Planet.

Olgeta samting i wok gut wantaim. Sapos wanpela tit bilong yumi i bagarap, skin olgeta inap pen, a? Dispela i wankain long pasin bilong bagarapim wanpela samting bilong graun​—⁠bagarapim wanpela samting na planti samting inap bagarap.

Olsem: Insait long 40 yia nau inap 50 pesen bilong bikbus bilong ol maunten Himaleya long Nepal i pinis. Ol man i katim ol diwai bilong kisim paiawut o bilong mekim wok bisnis long en, olsem na ol maunten i no gat planti diwai moa. Taim bikpela ren i kam daun, ren i wasim gris bilong graun i go. Em nau, graun i no gutpela moa bilong ol nupela diwai i ken kamap long en, olsem na planti maunten i no gat diwai. Dispela pasin long Nepal i mekim na nau long olgeta yia planti milion ton graun i gat gris i save pinis. Na dispela i no hevi bilong Nepal tasol.

Bipo long Banglades long taim bilong bikpela ren, ol diwai i bin pulim bikpela hap wara, tasol nau nogat; bikpela ren i save kam daun na siksti i go daun long ol maunten i no gat diwai na karim graun i go olgeta long nambis. Dispela i mekim na bikpela tait wara i kamap. Bipo Banglades i save kisim bikpela tait wara wanpela taim tasol long olgeta 50 yia; nau tait wara i save kamap long olgeta 3-pela o 4-pela yia samting.

Long sampela kantri ol i bin katim na rausim bikbus nau i gat ples wesan, na taim bilong san na ren i senis. Bikbus em i wanpela samting tasol bilong planti samting ol man i wok long bagarapim. Ol saveman i no gat bikpela save long olgeta samting bilong graun i stap laip na olsem wanem ol i wok gut wantaim. Olsem na sapos wanpela samting i bagarap, ol i no save kwiktaim long en inap long taim dispela samting i bagarap olgeta. Dispela tok i stret long pasin bilong tromoi pipia, na em namba 2 lo bilong graun.

Olgeta samting i mas i go long wanpela hap. Tingim haus sapos i no gat rot bilong tromoi pipia. Graun bilong yumi i olsem haus​—⁠olgeta samting yumi tromoi i mas i go long wanpela hap bilong graun. Bikpela hap oson bilong pasim lait nogut bilong san i bagarap na dispela i helpim yumi long save, sampela kain ges, em yumi ting ol i no inap bagarapim wanpela samting, olsem ol ges CFC, ol i no go nating long win na pinis olgeta, nogat. Ol ges CFC i wanpela bilong planti handet kain kain samting nogut ol man i tromoi i go long win, wara, na solwara.

Tru, i gat sampela samting ol man i wokim na bihain em inap sting na sampela samting long graun i gat strong long pinisim, tasol sampela samting, nogat. Ol plastik i karamapim planti nambis long olgeta hap i no inap sting hariap, olsem na inap planti yia plastik bai slip i stap. Wanpela samting i no stap ples klia, em pipia bilong ol marasin nogut bilong ol faktori ol i save haitim insait long graun. Tru, yumi no inap lukim marasin insait long graun, tasol i no olsem dispela samting i no inap bagarapim yumi. Marasin inap lus na go insait long wara i stap insait long graun na bagarapim skin bilong man na animal. Wanpela saientis i save wok long lain Institute of Hydrology long Budapes, long Hangari, em i tok: “Mipela i no save bai mipela mekim wanem long ol planti pipia ol faktori i save kamapim. Na mipela i no save i gat hamas kain marasin olsem, na ol i tromoi we.”

Wanpela pipia nogut tru em pipia bilong nuklia, em wanpela samting ol faktori nuklia bilong wokim paua i save kamapim. Planti tausen ton pipia bilong nuklia i hip i stap na i no gat ples bilong putim​—⁠sampela ol i tromoi pinis long solwara. Maski ol saientis i skelim dispela hevi inap planti yia, ol i no painim yet rot bilong putim gut dispela pipia na em i no inap bagarapim man o wanpela samting. I no gat wanpela man i save, wanem taim bagarap bai painim yumi long ol pipia bilong nuklia. Man i no inap pinisim dispela hevi​—⁠strong bilong nuklia bai stap insait long dispela pipia inap planti handet o tausen yia, o inap long taim God i mekim wanpela samting. (KTH 11:18) Tingting bilong ol man long tromoi nabaut ol pipia i save helpim yumi long tingim namba 3 lo bilong graun.

Larim graun i stretim bek em yet. Man i mas wok wantaim ol gutpela samting long graun bilong helpim ol samting i stap laip; nogut ol i bagarapim na bihainim save bilong ol yet. Tingim sampela marasin bilong pamim long gaden bilong kilim ol binatang samting. Taim ol dispela marasin i nupela, ol fama i bin mekim bikpela wok long en bilong pinisim gras nogut na planti binatang i save bagarapim ol gaden. Ol i ting ol gaden bai karim planti kaikai. Tasol bihain hevi i kamap​—⁠maski ol fama i mekim wok long wanem kain marasin, em i no gat strong moa long pinisim gras nogut na ol binatang. Ol i kisim save olsem, ol marasin i wok long kilim planti pisin na animal bilong bus, em ol samting i save kaikai ol binatang; na marasin i kilim i dai man tu. Sapos yu bin kisim sik long dispela kain marasin, yu wanpela bilong wan milion man long olgeta hap i bin kisim sik long en.

Na nau planti samting i makim olsem, marasin ol fama i pamim long gaden, em i no ken kamapim planti kaikai long olgeta taim. Long Yunaitet Stets ol binatang i save pinisim planti kaikai moa long ol bikpela gaden, winim bilong bipo taim ol fama i no bin mekim wok long ol marasin. Long Filipin, nambawan ofis bilong wanpela lain bilong rais (International Rice Research Institute) i kisim save olsem, long ol hap bilong Saut-Is Esia marasin bilong kilim ol binatang i no save helpim ol gaden rais long kamapim planti rais moa. Gavman bilong Indonisia i givim mani na kirapim wanpela wok long planim rais, tasol ol fama i no save mekim bikpela wok long ol marasin bilong kilim binatang. Kirap long 1987 i kam inap nau, ol gaden rais i kamapim planti rais liklik, inap 15 pesen antap long ol rais bipo ol i bin kisim, maski ol i no mekim bikpela wok moa long marasin. Tasol long olgeta yia, planti fama bilong olgeta hap i mekim bikpela wok yet long ol marasin.

Olsem na dispela 3-pela samting yumi stori pinis long en i helpim yumi long save long as na graun i wok long bagarap. Na sampela bikpela askim i olsem: Graun i bagarap olsem wanem? I gat rot long stretim?

Hevi i Bikpela?

Sapos yu lukim mep long pes 8-9, bai yu lukim sampela bikpela hevi bilong graun na ol kantri i gat dispela hevi. Yumi save, taim wanpela samting i bagarapim wanpela diwai sayor o animal samting o ples tru bilong en i pinis, ol man i no inap stretim bek dispela samting. Ol man i mekim na nau oson i wok long tekewe. Olsem wanem long ol narapela samting ol man i mekim bilong bagarapim win, wara, na graun? Ol i mekim sampela samting bilong pasim wok bilong ol man long bagarapim graun?

Tupela bikpela samting i helpim yumi long save graun i wok long bagarap o nogat, em olsem: Ol man i kisim planti pis long solwara o nogat, na ol i kisim planti kaikai long ol bikpela gaden kaikai o nogat. Bilong wanem yumi tok olsem? Long wanem, pis na kaikai i mas i gat gutpela ples bilong kamap planti, na yumi mas kisim kaikai bilong i stap laip.

Planti samting bilong solwara na gaden i wok long bagarap. Wanpela lain didiman (United Nations Food and Agriculture Organization) i tok, sapos olgeta bot i raun painim pis i kisim planti pis, winim 100 milion ton, planti pis bai pinis na i no gat rot bilong ol nupela i kamap. Long 1989, ol man i winim dispela mak na kisim planti pis tumas, olsem na long 1990, ol i no kisim planti, namba i go daun inap 4 milion ton. Na long sampela hap bilong solwara ol bikpela lain pis i bin stap long en, nau i no gat planti pis. Long hap bilong not-is bilong solwara Atlantik, namba bilong ol pis ol i bin kisim insait long 20 yia nau, i go daun tru inap 32 pesen. As bilong hevi: Pasin bilong ol man long kisim planti pis tumas, na bagarapim solwara na ol hap bilong solwara pis i save putim kiau long en.

Na dispela bikpela hevi i stap long ol gaden kaikai tu. Namel long 1960 na 1979, ol saveman i kamapim ol nupela kain rais na wit samting, na ol i putim ol paip bilong putim wara long ol gaden, na ol i mekim bikpela wok long ol marasin bilong kilim ol binatang na bilong putim gris long graun. Orait, long dispela taim ol gaden i bin karim planti kaikai winim bilong bipo, tasol nau nogat; ol marasin i no gat strong moa, wara i sot, na graun na wara i bagarap.

Long olgeta yia klostu 100 milion nupela pikinini i save kamap, tasol insait long 10-pela yia i go pinis, i no gat bikpela hap graun olsem bipo na ol fama i ken planim kaikai, na gris bilong graun i wok long pinis. Lain Worldwatch Institute i tok, insait long 20 yia nau, ren i bin wasim gris bilong graun i go, olsem na ol fama i lusim pinis 500 bilion ton graun bilong wokim gaden. Dispela i mekim na nau i no gat planti kaikai i kamap. Wanpela ripot (State of the World 1993) i tok: ‘Namel long 1984 na 1992, ol gaden i no kamapim planti rais na wit​—⁠rais na wit inap long olgeta wan wan man meri pikinini i go daun inap 6 pesen. Em bikpela hevi tru long nau long dispela wok bisnis bilong ol kantri.’

Man! Nau yumi save, i stap bilong planti milion manmeri inap bagarap na ol man i as bilong en. Ol man i no bin lukautim gut win, wara, na graun.

Man Inap Stretim Bek Graun?

Maski ol man i save long sampela samting i mekim na graun i wok long bagarap, ol i hatwok long stretim. Mani em namba wan bikpela hevi​—⁠ol i mas tromoi 600 bilion dola long olgeta yia sapos ol i bihainim ol rot ol i bin tokaut long en long bung Earth Summit long 1992. Na olgeta kantri i mas strong long lusim sampela laik bilong ol yet. Ol i no ken tromoi nating planti samting na ol i mas mekim wok gen long planti samting; ol i no ken mekim nabaut long wara na paua; ol i no ken raun tumas long ka, ol i mas raun long PMV samting. Na bikpela samting​—⁠ol i mas tingim graun olgeta​—⁠ol i no ken tingim laip na i stap bilong ol yet tasol. John Cairns, Jr., em siaman bilong wanpela komiti long Amerika i gat wok long stretim bek ol samting i stap insait long solwara na i bagarap, em i tok: “Mi save yumi ken mekim planti samting. Tasol mi no save, bai yumi mekim o nogat.”

Taim ol gavman i tingim bikpela mani tru ol i mas tromoi bilong stretim graun bilong ol yet, planti i no laik mekim. Long nau i gat hevi long mani, na sapos ol gavman i putim ol strongpela lo long ol kampani i no ken bagarapim win, wara, na graun, ol i ting dispela bai bagarapim wok bisnis bilong kantri na planti man i no gat wok mani. Mauswara nating i no gat pe, tasol pasin bilong kirap na mekim wanpela samting​—⁠em i gat pe. Buk Caring for the Earth i stori olsem: ‘Ol i mekim ol bikpela tok promis, tasol ol i sot long mekim wanpela samting.’ Tasol maski ol gavman i no mekim kwik wanpela samting, sapos ol man i mekim wok long save ol i kisim long nau bilong wokim planti nupela samting, na ol i gat hap taim moa bilong mekim, bihain ol inap stretim ol hevi bilong graun o nogat? Ating nogat.

Lain U.S. National Academy of Sciences wantaim lain Royal Society bilong Landon, ol i tokaut olsem: “Sapos tok ol man i mekim long planti pikinini moa bai kamap bihain i tru, na pasin bilong ol man long bagarapim ol samting i no senis, ating saiens na save bilong wokim ol samting i no inap senisim hevi bilong graun o helpim planti man i stap rabis.”

Ol pipia bilong nuklia i hip i stap na i no gat ples bilong putim, olsem na yumi save​—⁠saiens i no save long olgeta samting. Inap 40 yia nau ol saientis i wok long painim ples bilong putim gut dispela pipia. Em bikpela hevi tru, long wanem, sampela kantri olsem Itali na Ajentina i tok, ol i no inap redim kwik kain ples olsem, ol i ting bihain long yia 2040 samting ples bai redi. Jemani i winim ol narapela kantri i strong long painim rot bilong stretim dispela hevi, na Jemani i ting long yia 2008 ol i gat rot bilong putim gut pipia bilong nuklia.

Bilong wanem pipia bilong nuklia i wanpela bikpela hevi? Saveman Konrad Krauskopf i tok: “I no gat wanpela saientis o ensinia i ken tok tru, olsem pipia bilong nuklia maski em i stap long wanpela gutpela ples, em i no inap lus na bagarapim yumi.” Tasol maski ol saveman i bin tokaut longtaim pinis olsem bai i hatwok long rausim pipia bilong nuklia, ol gavman na ol kampani bilong wokim ol samting long nuklia ol i no harim tok. Ol i ting ol saveman bai painim rot bilong rausim. Inap long nau, ol i no painim rot.

Sapos ol saveman i no inap stretim kwik dispela hevi long win na wara na graun, husat inap stretim? Ol hevi bilong graun bai go bikpela moa bambai olgeta kantri i mas wok wantaim bilong lukautim graun?

[Futnot]

a Em i kam long wanpela tok Grik oiʹkos (haus, ples) na lo·giʹa (stadi o skelim).

[Blok long pes 7]

Ol i Wok Long Painim Ol Nupela Samting

Paua, wel, na bensin samting i helpim yumi long planti rot, tasol planti bilong yumi i no tingim dispela samting inap long taim haus i stap tudak o pe bilong wel i go antap. Tasol ol dispela samting yumi mekim wok long en em nambawan samting bilong bagarapim win, wara, na graun. Taim ol kampani i wokim paia long diwai, wel, o ges samting, planti milion ton ges nogut kabon-daioksait i save kamap long smok bilong en na go antap na bagarapim win na ol bikbus.

Mekim wok long strong bilong nuklia em narapela rot, tasol nau planti kantri i no laik, long wanem, man inap kisim bagarap long en na i hatwok long painim ples bilong putim pipia bilong nuklia. Sampela rot moa, em long mekim wok long sampela kain strong i save kamap nupela nupela long olgeta taim. I gat 5-pela kain strong olsem.

Strong bilong san. I no hatwok long holim hat bilong san bilong hatim wara, na long sampela kantri, olsem Israel, planti haus i gat tang antap long rup, na taim san i holim tang, wara insait long en i kamap hat. Tasol bilong mekim wok long san bilong kamapim paua i hatwok. Nau long sampela hap bilong bus ol i mekim wok long wanpela samting ol i kolim potovoltaik sels na nau dispela samting i no gat bikpela pe tumas. Taim san i holim dispela samting, strong bilong en inap kamapim paua.

Paua long win. Long ol kantri i gat bikpela win, sampela i sanapim ol traipela winmil. Long sampela hap, pe bilong paua long rot bilong winmil i wok long go daun; pe bilong paua ol i kisim long ol narapela rot i antap.

Paua long wara. Inap 20 pesen bilong olgeta paua i save kam long rot bilong wara; ol i save banisim bikpela wara na wokim paua. Tasol long ol hap i gutpela long mekim wok long wara olsem, ol man i paulim bilong inapim laik bilong ol yet. Na pasin bilong banisim bikpela wara tumas inap bagarapim ples. Wanpela gutpela rot, na em i gutpela moa long ol kantri i stap rabis, em long wokim planti liklik banis bilong pasim wara.

Strong i stap insait long graun. Long sampela kantri olsem Aislan na Nu Silan, ol i mekim wok long bikpela hat i stap insait long graun. Insait long graun, sampela samting i mekim olsem maunten i paia na wara i boil, na ol man i mekim wok long en bilong hatim haus na kamapim paua. Amerika, Filipin, Itali, Japan, Meksiko, ol i mekim wok long dispela kain rot.

Paua long biksi. Long sampela kantri olsem Briten, Frans, Rasia, ol i mekim wok long biksi bilong kamapim paua. Tasol long olgeta kantri, sampela hap tasol i gutpela long kisim paua long dispela rot na i no gat bikpela pe.

[Blok/Ol Piksa long pes 8, 9]

Sampela Kantri i Gat Ol Bikpela Hevi

Bagarapim ol bikbus. Inap 50 pesen bilong bikbus long ol ples hat, na inap 75 pesen bilong ol narapela hap, em i pinis olgeta. Na insait long 10-pela yia nau, pasin bilong katim na rausim bikbus i wok long go bikpela moa. Long ol ples hat, ol i save katim na rausim bikpela hap bikbus olsem 150,000 i go inap 200,000 skwe kilomita long olgeta yia. Bikpela bilong en i olsem bikpela bilong kantri Yurugwai.

Marasin nogut. Inap 50 pesen bilong ol 70,000 marasin ol kampani i save wokim long nau, ol i marasin nogut i gat gip. Long Yunaitet Stets long olgeta yia, ol faktori i save kamapim 240 milion ton pipia bilong marasin nogut. Yumi no gat ol ripot samting bambai yumi ken save gut long olgeta kantri. Na long yia 2000, bai i gat klostu 200,000 ton pipia bilong nuklia i hip i stap tasol i no gat ples stret bilong tromoi.

Bagarapim graun. Ples wesan i wok long kamap isi isi long 33 pesen bilong olgeta hap bilong graun. Insait long 20 yia tasol, wesan bilong Sahara i bin kisim 320 kilomita hap graun long Afrika. Dispela i mekim na nau sindaun bilong planti milion man i wok long bagarap.

Sot long wara. Inap 2 bilion manmeri i sindaun long ol hap i sot tru long wara. Wanpela samting i mekim dispela hevi i go bikpela moa, em planti tausen hul wara i wok long i go drai, long wanem, wara insait long graun i go daun tru.

Sampela samting i laik pinis. Yumi no save gut, tasol ol saientis i ting long yia 2000, namel long 500,000 na 1,000,000 kain kain animal, diwai, binatang samting, bai ol i pinis olgeta.

Win bilong graun i bagarap. Long 1982 samting, Yunaitet Nesen i skelim dispela hevi na i kisim save olsem: Long olgeta de, wan bilion manmeri i stap long ol taun, ol i save pulim win i gat pipia bilong ol ges nogut insait long en, olsem ges salfa-daioksait, na naitrojen-daioksait, na kabon-monoksait, na dispela inap bagarapim skin bilong ol. Insait long 10-pela yia nau planti man moa i sindaun long ol biktaun na ating dispela i mekim na hevi i go bikpela moa. Na long olgeta yia, 24 bilion ton kabon-daioksait bilong smok nogut i go long win. Ol saveman i pret dispela samting bai mekim na graun inap kamap hat.

[Mep]

(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)

Katim na rausim bikbus

Marasin nogut

Win i bagarap

Sot long wara

Ol animal samting i laik pinis

Bagarapim graun

[Ol Kredit Lain]

Mountain High Maps™ copyright© 1993 Digital Wisdom, Inc.

Photo: Hutchings, Godo-Foto

Photo: Mora, Godo-Foto

    Tok Pisin Pablikesen (1983-2025)
    Log Aut
    Log In
    • Tok Pisin
    • Serim
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ol Lo Bilong Yusim
    • Privacy Policy
    • Ol Praivesi Seting
    • JW.ORG
    • Log In
    Serim