Ol Kantri i Stap Rabis i Kamap Ples Pipia Bilong Ol Kantri i Gat Planti Mani
OLSEM wanpela pikinini i no gat papamama, marasin nogut i gat gip i bin raun long ol narapela narapela sip na ol narapela narapela kantri bilong painim wanpela kantri i orait long kisim. Kain kain marasin nogut i gat gip i pulap long 11 tausen dram na ol sip i bin karim i go long Jibuti long Afrika, na long Veneswela, na long Siria, na long Grik—tasol ol dispela kantri i no laik kisim dispela marasin. Ol dram i gat hul na marasin i go daun long graun, olsem na gip bilong marasin i bagarapim sampela boskru bilong wanpela sip. Wanpela boskru i dai na klostu olgeta narapela i gat sik—sua long skin, sotwin, na sik long kidni.
Ol dram samting, em ol marasin nogut i pulap long en, ol i putim long sip, trak, tren, na ol i ran nabaut long olgeta hap bilong painim ol kantri i orait long kisim dispela marasin. Planti taim ol kantri i stap rabis olgeta na ol i hangre na sik i bagarapim ol, ol i kamap olsem ples pipia bilong lusim pipia nogut na planti ton marasin i gat gip. Ol saveman bilong lukautim wara na win na graun, ol i ting dispela pasin ol i mekim i samting nogut tru na i no longtaim na ol dispela kantri bai bagarap tru.
Ating yu yet yu no save laikim ol samting i bagarap pinis olsem pen, sampela kain bensin, taia, bateri, pipia bilong nuklia, na ol narapela kain samting olsem, a? Tasol long ol kampani i mekim bikpela wok bisnis long ol samting i bagarap pinis, ol dispela samting i gutpela samting tru. Ating yu kirap nogut long save, ol gavman i gat strongpela lo long lukautim wara na win na graun samting long kantri bilong ol yet, ol bikpela faktori bilong ol i mekim moa yet dispela pasin bilong lusim bikpela hap pipia marasin nogut long ol narapela kantri. Wanpela nius bilong Landon (The Observer) i tok, sampela kampani bilong ol kantri i gat planti wok bisnis, “ol i gat pasin nogut, olsem na long olgeta yia ol i salim klostu 20 milion ton marasin nogut long ol kantri i stap rabis.” Planti tausen ton marasin nogut i gat gip i save kamap long Afrika, Esia na Latin-Amerika, long wanem, gavman i no gat strongpela lo, o gavman i no strong long bihainim lo.
Em nau, yumi save bilong wanem ol kampani i strong long lusim pipia nogut long ol dispela kantri! Na pe bilong mekim olsem i no bikpela tumas sapos ol i painim ples stret bilong mekim. Bilong helpim yumi long save long dispela samting yumi ken tingim wanpela sip, nem bilong en United States. Bipo dispela sip i nambawan bilong wanpela lain pasindia-sip bilong Amerika. Long 1992, wanpela kampani i baim dispela sip, na kampani i ting long stretim ol samting bilong sip na bihain ol pasindia i gat mani ol i ken raun long en. Ol i ting i no gat narapela sip i raun long solwara olsem dispela sip na ol i bin wokim bikpela hap bilong en long wanpela kain samting nogut ol i kolim asbestos (olsem faibro). Sapos wanpela kampani long Amerika i rausim olgeta asbestos long dispela sip, pe bilong en i olsem 100 milion dola. Olsem na ol i pulim sip i go kamap long Turki, long wanem, pe bilong mekim dispela wok long Turki i olsem 2 milion dola. Tasol gavman bilong Turki i no laik wanpela kampani i stretim dispela sip long Turki. Gavman i save, wok bilong rausim olsem 46,000 skwe mita asbestos long dispela sip i wanpela wok i ken mekim nogut long ol man. Orait, bihain ol i pulim sip i go long narapela kantri i no gat strongpela lo long pasin bilong ol man long bagarapim wara na win na graun samting.
Mekim Wok Gen Long Samting Nogut
Ol bisnis bilong Wes long ol kantri i stap rabis i ting wok bilong ol i helpim ol man i sot long ol samting. Harvey Alter bilong wanpela lain bilong gavman (Chamber of Commerce), em i tok, “wok bisnis bilong kisim ol pipia i go long ol narapela kantri na mekim wok gen long en i save helpim sindaun bilong ol man long ol dispela kantri.” Tasol taim ol i skelim sampela wok bilong ol dispela bisnis long ol narapela kantri, ol i kisim save olsem, planti bisnis i no helpim sindaun bilong ol man. Ol “i no givim gutpela pe long ol wokman, na wok ol i mekim i save bagarapim wara na win na graun samting, na long pasin giaman ol i baim i go long ol man sampela samting em inap bagarapim ol.”
I no longtaim i go pinis na ol i wokim wanpela bung bilong toktok long pasin bilong ol man long bagarapim wara na win na graun samting long ol kantri i stap rabis. Pop John Paul Namba 2 em i tingting planti long dispela samting na long dispela bung em i tok olsem: “Em i wanpela pasin nogut tru taim ol kantri i gat planti wok bisnis, ol i tingting long kisim winmani long ol kantri i sot tru na ol i no gat ol strongpela lo, na ol i mekim olsem long rot bilong salim long ol dispela kantri ol pipia marasin nogut na ol narapela samting nogut em nupela save bilong ol i bin kamapim, em ol samting i save bagarapim wara na win na graun, na skin bilong ol man tu.”
Yumi ken tingim Afrika. Long hap saut bilong Afrika i gat wanpela bikpela faktori bilong wokim gen ol samting long pipia marasin bilong mekuri, i no gat narapela faktori i bikpela olsem dispela na em i mekim wankain wok. Bikpela hevi tru i kamap na ol i tok, ‘i no gat narapela hevi i bin kamap long kantri olsem dispela na marasin nogut i bagarapim ol man.’ Ol i tok olsem, long wanem, dispela marasin nogut mekuri i bin kilim i dai wanpela wokman, na tingting bilong narapela man i dai, na 33 pesen bilong ol wokman i kisim sik long en. Long sampela kantri i gat planti wok bisnis, gavman i tambuim ol kampani o wok long pasim ol long ol i no ken tromoi sampela kain pipia marasin bilong mekuri. Long wanpela kantri i gat kain lo olsem, ol sip bilong ol kampani i save salim pipia marasin nogut bilong ol i go long Afrika. Wanpela lain i lukluk raun bilong skelim ol samting long dispela faktori long hap saut bilong Afrika, ol i painim pipia marasin bilong mekuri i pulap long 10 tausen dram na ol dispela dram i bin kam long 3-pela kampani bilong ol narapela kantri.
Ating sampela man i ting pasin bilong salim ol samting long ol kantri i stap rabis na ol i ken mekim wok gen long en i gutpela pasin, winim pasin bilong tromoi ol marasin nogut long ples pipia bilong ol. Ol kampani inap mekim wok gen long wanpela samting bilong kamapim narapela samting, na givim wok mani long ol man, na helpim wok bisnis bilong kantri yet, tasol olsem yumi lukim long dispela faktori long hap saut bilong Afrika, bagarap tu inap kamap. Taim faktori i wok long rausim wanpela gutpela samting long pipia marasin ol inap mekim wok long en, dispela inap mekim na ol marasin nogut tru i gat gip i save kamap na dispela marasin inap bagarapim ples, kamapim sik, na kilim i dai sampela wokman. Wanpela nius (New Scientist) i tok: “Sampela taim ol kampani i giaman. Ol i salim pipia marasin long ol faktori bilong ol i ken mekim wok gen long en, tasol ol dispela kampani i mekim olsem bilong painim rot bilong ol i ken tromoi marasin nogut bilong ol yet.”
Nius U.S.News & World Report i stori long wok bilong sampela kampani olsem: ‘I no hatwok long ol man i wok bisnis long marasin nogut long baim dispela samting i go long ol kantri i stap rabis. Ol dispela kantri i no gat ol strongpela lo, na ol i no gat saveman i gat save long dispela ol samting, na ol i raitim tok giaman long ol dram olsem, “gutpela marasin bilong putim gris long graun,” o long ol dram i gat marasin bilong kilim ol binatang samting na i olpela pinis, ol i raitim tok olsem, “marasin bilong helpim gaden kaikai.” ’
Nau long Meksiko i gat planti faktori bilong ol narapela kantri. Ol dispela faktori i no ting long helpim sindaun bilong ol Meksiko, nogat; ol i laik abrusim ol strongpela lo i stap long kantri bilong ol yet long ol i no ken bagarapim wara na win na graun samting. Na ol kampani inap kisim bikpela mani, long wanem, long Meksiko planti planti man i laik painim wok maski ol bai kisim liklik pe. Planti tausen Meksiko i sindaun long ol pipia haus klostu long ol baret wara, em wara nogut i stap long en. Wanpela meri i tok: “Ol meme tu i no laik dring dispela wara.” Ripot bilong wanpela lain (American Medical Association) i stori long dispela hap ol man i sindaun long en na i tok, “em ples toilet na ples bilong kamapim ol kain kain bikpela sik i save kalap long ol man.”
I No Ol Binatang Tasol i Dai
Wanpela saveman bilong Katum, em Arif Jamal, em i gat bikpela save long wok didiman na long ol marasin bilong kilim ol binatang samting. Em i tok: “Olsem wanem wanpela kantri i ken tambuim wanpela marasin nogut long kantri bilong en yet, tasol em i wokim dispela marasin bilong baim i go long ol narapela kantri? Yu ting em stretpela pasin?” Na em i soim ol piksa bilong ol dram marasin i gat rait olsem: “No ken mekim wok long en”—em ol i bin putim dispela rait long ol dram long kantri ol i bin kam long en. Ol i bin painim ol dispela dram long wanpela nesenel-pak bilong ol animal long Sudan. Klostu long ol dram i gat planti animal i hip hip i stap, em ol i dai pinis.
Nius The New York Times i tok, long olgeta yia wanpela kantri i gat planti wok bisnis, i save baim i go long ol narapela kantri 227 milion kilo marasin bilong kilim ol binatang samting. Long kantri dispela marasin i kam long en, gavman i tambuim ol man long mekim wok long dispela marasin, na kampani i no inap kisim laisens bilong baim i go long ol man. Long 1978 ol i bin tambuim ol man i lukautim ol bikpela gaden kaikai long mekim wok long marasin heptaklo, em wanpela kain marasin olsem marasin DDT na em inap kamapim sik kensa. Tasol kampani i namba wan long kamapim dispela marasin, em i wokim yet.
Wanpela lain bilong Yunaitet Nesen i bin skelim ol “marasin nogut tru bilong kilim i dai binatang samting” na ol i kisim save olsem: Long 85 kantri i stap rabis, ol man i mekim bikpela wok long ol dispela kain marasin. Long olgeta yia wan milion manmeri i kisim bikpela sik long ol dispela marasin nogut, na ol i ting inap olsem 20,000 man i save dai long en.
Ating yumi ken tok ol kampani bilong wokim smok i olsem as bilong pasin mangal, i no gat narapela pasin mangal i nogut olsem. Wanpela stori long nius Scientific American i gat het-tok olsem: “Long Olgeta Hap Planti Man Moa i Smok.” Nius i tok: “Mipela i no giaman liklik taim mipela i tok smok i as bilong ol bikpela sik planti planti man i kisim o ol i dai.” Long ol nupela man i kirap na smok, planti tru em ol meri na pikinini, na krismas bilong ol pikinini i no bikpela; maski ol i liklik, ol i smok. Ol bikpela kampani bilong wokim smok i wok bisnis wantaim ol lain i gat wok long putim ol toksave bilong grisim ol man long baim smok, na wok bisnis bilong smok i go bikpela tru long ol kantri i stap rabis. Wok bilong ol long kisim bikpela mani i save kamapim planti bikpela sik na bagarapim man, na planti bilong ol i dai.a
Tasol i no olsem olgeta kampani i ting sindaun bilong ol man long ol kantri i stap rabis i olsem samting nating tasol, nogat. Sampela kampani i wokim stretpela bisnis na helpim ol man long ol dispela kantri. Yumi ken tingim wok bilong wanpela kampani. Kampani i stretim rot na ol wokman inap kisim liklik mani bilong helpim ol taim ol i sik, na taim ol i pinis long wok olsem ritaia, kampani i save givim liklik mani long ol tu. Na pe kampani i givim long ol wokman i antap olsem 3-pela taim long pe gavman i tok ol wokman i mas kisim. Narapela kampani i strong long helpim sindaun bilong ol man, na em i bin pinisim planti kontrak em i bin mekim wantaim sampela kantri em ol i save mekim nogut tru long ol man.
Tupela Maus
Long 1989 long wanpela kibung bilong Yunaitet Nesen long Basel, Swiselan, ol i bin sainim wanpela pepa bilong bosim wok bilong ol kampani long salim nabaut ol marasin nogut long ol narapela kantri. Kibung i no inap stretim dispela hevi. Bihain ol kantri i bung gen long Mas 1994, na nius New Scientist i kamapim wanpela ripot long dispela miting olsem:
‘Mipela tingim kros bilong ol kantri i stap rabis, na mipela i save kros bilong ol i gat as. Olsem na ol 65 kantri i insait long dispela kibung long Basel, i mekim wanpela bikpela samting taim ol i skruim liklik hap taim moa long kibung na pasim tok long tambuim lain OECD [Organization for Economic Cooperation and Development] na ol i no ken salim ol pipia marasin nogut i go long ol kantri i no gat lain OECD long en.’
Tasol ol kantri i gat planti wok bisnis i no amamas long dispela tok bilong kibung. Nius New Scientist i stori long dispela olsem: ‘Mipela i tingting planti, long wanem, Amerika, Briten, Jemani, na Ostrelia, ol i wok long daunim tok bilong kibung. Mipela kisim save long sampela pepa bilong gavman bilong Amerika i bin stap hait, na ol pepa i kamapim pasin giaman bilong gavman. Long pasin hait ol i wok long mekim sampela pasin bilong daunim strong bilong dispela tambu paslain long ol i orait long ol tok bilong kibung.’
De Bilong Kisim Strafe
Baibel i givim tok lukaut olsem: “Mi gat tok long yupela ol manmeri i gat planti samting. Yupela i mas tingting long ol bikpela hevi i laik kamap long yupela, na yupela i mas krai na singaut nogut.” (Jems 5:1) Dispela hevi o strafe bai kam long han bilong Man i gat strong long stretim ol samting: “Bikpela [Jehova] i mekim stretpela wok bilong helpim ol manmeri taim ol i stap aninit long pasin nogut bilong ol arapela man.”—Song 103:6.
Ol man i bagarap tru long pasin rabis, bel bilong ol i ken stap isi, long wanem, klostu nau truim bilong tok bilong Song 72:12, 13 bai kamap: “Em i save helpim ol rabisman i singaut long em. Na ol manmeri i sot long ol samting na i no gat helpim. Em i save sori long ol manmeri i no gat strong na i stap rabis. Na ol manmeri i no gat samting em i save kisim bek ol.”
[Ol Futnot]
a Lukim Kirap! bilong Janueri 8, 1996, “Kilim i Dai Planti Milion Bilong Kisim Planti Milion Kina.”
[Blok long pes 6]
Marasin Nogut Tru Ol i No Save Long Rot Bilong Pinisim
Long Mas 1995, nius The New York Times i gat stori olsem: “Ol Pipia Nogut Bilong Nuklia i Hip i Stap na i No Gat Ples Bilong Putim.” Nius i tok: “Ol i ting i no hatwok sapos ol i wokim hul na tromoi pipia i go insait na karamapim graun antap long en. Tasol nau ol saveman i tok pait long dispela samting, na sampela lain bilong gavman i skelim, nogut ol i tromoi dispela pipia nogut insait long graun long wanpela hap ol i bin makim long Nevada, na bihain marasin nogut plutoniam i lus long graun na bungim ol samting bilong nuklia na dispela i pairap.”
Ol saientis i kamapim kain kain rot bilong rausim bikpela hap plutoniam i hip i stap long planti hap, tasol pe bilong mekim olsem, na kain kain tingting bilong ol man, na pasin pret i mekim na ol kantri i no laik bihainim tingting bilong ol saientis. Wanpela tingting bilong ol saientis tasol planti man i no save laikim, em long tromoi dispela pipia plutoniam i go insait long solwara. Narapela tingting bilong ol—sutim i go long san, o kukim long ol bikpela masin nuklia. Tasol ol gavman i sakim ol dispela tingting, long wanem, “planti handet o tausen yia i mas pinis pastaim” na dispela plutoniam i pinis olgeta.
Saveman Makhijani bilong wanpela lain (Institute for Energy and Environmental Research), em i tok: ‘Olgeta gutpela rot ol saveman i kamapim bilong stretim dispela hevi, ol gavman i no amamas long en. Na ol gutpela tingting ol gavman i kamapim, i no stret long tingting bilong ol saveman. I no gat wanpela lain, na mipela tu, i gat gutpela tingting long stretim dispela bikpela hevi.’
Bilong kamapim paua long 60 milion haus long Amerika—em 20 pesen bilong olgeta paua bilong kantri—ol i save mekim wok long 107 bikpela masin nuklia long ol ples bilong wokim paua long nuklia, na ol dispela masin i save kamapim 2,000 ton pipia marasin nogut long olgeta yia. Kirap long 1957 i kam inap nau, ol i bungim dispela pipia na larim i stap long ples bilong wokim paua long nuklia. Inap planti yia ol man i wet nating long gavman i ken painim rot bilong rausim dispela samting. Long dispela taim ol man i wet, 9-pela man i bin mekim wok olsem presiden na 18 gavman i bin kamap, na olgeta i bin kamapim kain kain tingting na makim de stret bilong painim wanpela hap insait long graun bilong bungim dispela marasin nogut bilong nuklia. Tasol dispela pipia nogut, em samting bilong bagarapim man na ol i mas was gut long en inap planti tausen yia, em i stap yet.
Tasol yumi ken tingim ples antap na ol planti milion milion sta em ol i gat bikpela paia na hat insait long ol na God Jehova i save lukautim ol. Ol dispela samting i no wok long bagarapim yumi. Na tingim san—bikpela paia na hat Jehova i bin putim insait long san, i helpim ol samting long graun long i stap laip.
[Kredit Lain]
UNITED NATIONS/IAEA
[Piksa long pes 7]
Marasin nogut i save bagarapim wara bilong dring na wara bilong wasim ol samting