Pait Nuklia—Nau i No Inap Kamap?
LONG yia 1989 wanpela niusman i tok, “Nau i olsem gutaim inap kamap long Graun, winim olgeta narapela taim bihain long Namba 2 Pait Bilong Olgeta Hap.” Em i tok olsem, long wanem, ol gavman i pasim tok long pinisim ol bom nogut bilong nuklia ol i holim, na sampela senis politik i kamap, em ol man i no ting bai i kamap, na Amerika wantaim Rasia i no birua moa. Bipo dispela pasin birua i mekim na ol man i pret, nogut pait nuklia i kamap. Tasol olsem wanem? Nau pait nuklia i no inap kamap? Yu ting gutaim na gutpela sindaun bilong i stap oltaim bai kamap tru?
Planti i Kisim na Hevi Inap Kamap
Taim Amerika na Rasia i stap birua yet, ol i laik holim ol bom nuklia bambai ol man i pret long kirapim pait. Ol i orait long ol man i ken kisim save bilong wokim paua samting long nuklia, tasol ol i no ken wokim ol bom nuklia. Long yia 1970 ol i wokim wanpela kontrak bambai i no gat planti bom nuklia. Bihain inap 140 kantri i orait long dispela kontrak. Tasol sampela kantri ol inap wokim o kisim bom nuklia, olsem Ajentina na Brasil na India na Israel, inap long nau ol i no laik insait long kontrak.
Narapela kantri em inap wokim bom nuklia, em Not Korea, em i sainim kontrak long yia 1985. Tasol long Mas 12, 1993, ol i tokaut olsem ol i laik lusim dispela kontrak, na ol man long olgeta hap i tingting planti. Wanpela nius (Der Spiegel) bilong Jemani i tok: “Ol i tokaut long lusim dispela kontrak na dispela inap mekim na bai ol lain long Esia i kirap long resis long hipim ol bom nuklia. Long dispela rot, bikpela hevi tru inap kamap, winim long taim Amerika na Rasia i bin resis long mekim.”
Ol man i wok long litimapim ples na planti nupela kantri i kamap kwiktaim, olsem na ating bai planti kantri moa i kisim bom nuklia. (Lukim blok.) Wanpela niusman (Charles Krauthammer) i toksave olsem: “Yumi no pret moa long ol bom bilong Rasia, tasol i no olsem pait nuklia i no inap kamap. As tru na em inap kamap em olsem: Planti lain i gat bom nuklia, na planti moa inap kisim.”
Ol Inap Baim Bom
Ol kantri i laik kisim bom nuklia ol i tingting long kisim biknem na bikpela strong. Ol man i tok, wanpela kantri olsem i bin baim tupela bom nuklia long kantri Kasakstan, em bipo Rasia i bosim, na long lista, gavman i tok dispela tupela bom “i lus.”
Long Oktoba 1992, polis i holim sampela man long Frankfet, long Jemani, em ol i holim liklik hap (200 gram) ain sesiam i gat strong bilong nuklia; sapos ol i tromoi long wara em inap bagarapim olgeta wara bilong wanpela biktaun. Wanpela wik bihain, ol i holim 7-pela man long Munik, em ol i gat bikpela hap (2.2 kilo) ain yureniam. Ol bikman i kirap nogut, long wanem, insait long tupela wik ol i holim tupela lain i hait na kisim samting bilong nuklia i kam insait long kantri, tasol long yia bipo, long olgeta hap graun, dispela i bin kamap 5-pela taim tasol long yia olgeta.
Tupela lain hia i laik baim i go long ol paitman o long wanpela strongpela gavman, em ol man i no save. Tasol rot i op bilong pretim ol man long samting bilong nuklia. Wanpela saveman (David Lowry bilong Yuropian Proliferesen Infomesen Senta) em i stori olsem: “Paitman inap salim liklik hap gutpela yureniam i go long wanpela gavman bambai ol i skelim, na i olsem em i tok, ‘Em ya liklik hap bilong makim olsem mipela i holim planti.’ I olsem man i stilim man na salim yau bilong em i go bilong makim olsem em i holim dispela man.”
I No Bilong Pait, Tasol Em Inap Bagarapim Ol Man Olsem Bom
Long kirap bilong yia 1992 i gat 420 traipela masin bilong wokim nuklia ol i mekim gutpela wok long en bilong wokim paua, na i gat 76 moa ol man i wokim yet. Tasol inap sampela yia nau, bagarap i bin kamap long sampela na marasin nogut bilong nuklia i lus, na i gat ol ripot olsem dispela i givim sik long planti man, na planti pikinini i lus long bel, o mama i karim ol i kamap nogut. Wanpela ripot i tok, inap long yia 1967, dispela i bin kamap planti taim long wanpela ples bilong wokim ain plutoniam long Rasia na bikpela hap marasin nogut i lus, winim tru long Senobil (300 pesen moa).
Tasol ol nius i stori planti long dispela bagarap i bin kamap long Senobil, long Yukren, long Epril 1986. Man i stap namba tu ensinia long Senobil namel long yia 1970 na 1979 (em Grigori Medwedew) em i tok, bagarap long Senobil i tromoi traipela hap marasin nogut i go insait long win, na hevi dispela i kamapim bai stap longtaim “wankain olsem 10-pela bom nuklia olsem bilong Hirosima inap kamapim.”
Long buk em i raitim, em i kolim 11-pela bikpela bagarap olsem i bin kamap namel long 1985 samting long ol kantri bipo Rasia i bosim, na 12-pela moa long Amerika. (Buk Tschernobylskaja chronika) Long yia 1979, bikpela bagarap olsem i bin kamap long Tri Mail Ailan, long Amerika. Em i tok: “Dispela i mekim na planti man i tingting planti long mekim wok long strong bilong nuklia—tasol sampela, nogat.”
Olsem na ol bagarap bilong nuklia i wok long kamap yet. Long 1992 planti moa (inap 20 pesen) i bin kamap long Rasia. Wanpela i kamap long Mas, 1992, long haus paua nuklia (ol i kolim Sosnovi Bore) long Sen Pitasbek, long Rasia. Bihain marasin nogut bilong nuklia i go pulap long sampela hap, olsem long hap not-is bilong Inglan, na i winim mak ol i orait long en inap 50 pesen, na long Estonia na hap saut bilong Finlan, i winim mak inap 2-pela taim. Wanpela profesa (John Urquhart) bilong Yunivesiti Niukasel i tok: “Mi no inap kamapim klia olsem Sosnovi Bore i as bilong dispela. Tasol sapos nogat, i gat wanem as bilong en?”
Sampela bikman i ting ol man i no wokim gut ol haus paua nuklia olsem Senobil, na ol i mas pasim bambai bagarap i no ken kamap. Tasol i gat inap 12-pela i wok yet, long wanem, ol man i laik kisim bikpela paua. Sampela man i gat tok long ol bos bilong ol dispela haus paua. Ol i tok, ol i tingting long wokim bikpela paua moa na ol i abrusim rot bilong pasim bagarap. Kain ripot olsem i mekim ol kantri olsem Frans i pret nogut tru. Long Frans ol i wokim bikpela hap paua (70 pesen) long nuklia. Sapos bagarap olsem bilong Senobil i kamap, bai ol man i strong long ol i mas pasim ol dispela haus paua nuklia long Frans.
Ol traipela masin bilong wokim nuklia, maski i olsem ol i wok gut, taim ol i olpela pinis, ol i wok long bagarap. Long kirap bilong yia 1993, ol i skelim wanpela olpela masin olsem long Bransbutel, long Jemani, na ol i lukim sampela mambu ain bilong en i bruk liklik long 100 hap. Ol i lukim wankain samting long kain masin olsem long Frans na Swiselan tu. Long 1991, long namba wan taim, bagarap i kamap long kain masin olsem long Japan, na ol i ting as bilong dispela i olsem em i olpela pinis. Long Amerika, planti masin olsem bilong wok bisnis ol i olpela, winim 10-pela yia, olsem na ol inap bagarap.
Maski masin bilong wokim nuklia i stap we, long olgeta taim bagarap inap kamap. Sapos i gat planti masin olsem, orait planti bagarap inap kamap. Na sapos masin i olpela, rot i op moa yet bilong bagarap i ken kamap. Olsem na i gat as na wanpela nius i tok, ol dispela masin i olsem bom i wet long pairap.
Ol i Mas Rausim Pipia Bilong En We?
Long dispela taim sampela man i laik piknik klostu long wanpela wara long ol maunten Alp long Frans, na ol i kirap nogut long lukim ol polis i was i stap na pasim ol. Wanpela nius (The European) i stori long as bilong dispela: “Tupela mun bipo marasin nogut bilong ain beriliam i kilim i dai wanpela meri bilong dispela hap. Bihain ol i painimaut olsem marasin nogut bilong nuklia i pulap long ples piknik, winim ol hap i stap klostu inap 100 taim.”
Ain beriliam i no hevi na i gat kain kain rot bilong wokim. Ol i save mekim wok long en bilong wokim balus, na bilong wokim paua taim em i gat nuklia long en. Ol i kisim save olsem wanpela faktori bilong wokim beriliam i gat nuklia, em i bin tromoi pipia bilong dispela long ples piknik, o klostu long en. Nius (The European) i tok: “Das bilong beriliam, maski i no gat nuklia, em i gat gip na em inap kilim man i dai.”
Long yia 1952 samting, long hap bilong Novaya Semlia, ol Rasia i bin pairapim sampela bom nuklia bilong skelim. Insait long 30 yia bihain, ol i bin tromoi inap 17,000 dram i gat pipia bilong nuklia long en long solwara long dispela hap. Na long dispela hap ol i tromoi tu sampela samting i gat nuklia long en bilong ol sabmarin nuklia, na sampela hap bilong 12-pela traipela masin bilong wokim nuklia.
Maski ol i tingting long bagarapim ol man, o nogat, ol dispela samting bilong nuklia inap bagarapim ol. Long yia 1989, wanpela sabmarin i lus long solwara klostu long Nowe, na wanpela nius (Time) i toksave olsem: “Nau samting i save kamapim sik kensa, em sesiam-137, i wok long lusim sabmarin. Ol i ting em liklik tasol na i no inap bagarapim ol pis na ol man. Tasol long Komsomolets [dispela sabmarin] i gat tupela roket nuklia bilong bagarapim ol sip, em bikpela hap (13 kilo) ain plutoniam i stap long en. Maski 24,000 yia i pinis, strong bilong nuklia bai stap yet long plutoniam, na wanpela liklik hap bilong en inap kilim man i dai. Ol saveman bilong Rasia i ting dispela plutoniam inap lus i go insait long wara na kwiktaim, olsem long yia 1994, bai i bagarapim bikpela hap solwara.”
I no Frans na Rasia tasol i gat hevi long rausim pipia bilong nuklia. Nius (Time) i tok, long Amerika “ol pipia bilong nuklia i hip i stap na i no gat ples bilong putim.” Nius i tok, ol i wok long painim ples bilong putim wan milion dram em ol dispela samting bilong bagarapim man i pulap long en na em “inap lus, o man i stilim, o sapos ol i no was gut, em inap bagarapim ples.”
Yumi ken save, dispela em i bikpela hevi, long wanem, long Epril 1993, wanpela tang i gat pipia bilong nuklia long en em i pairap, em tang i stap long Tomsk, long Saibiria, long wanpela faktori bipo i wokim ol samting bilong pait. Bikpela bagarap tru i kamap olsem bilong Senobil.
Ol dispela samting bilong nuklia i stap yet, olsem na yumi save i no gat as na ol man i tok, nau em i gutpela taim tru na yumi stap gut. Tasol klostu nau gutaim na gutpela sindaun bai kamap tru. Olsem wanem yumi ken bilip olsem?
[Blok long pes 4]
OL KANTRI I GAT BOM NUKLIA
12-pela Kantri i Gat na Sampela Moa Bai Kisim
OL I TOKAUT o KISIM PINIS: Belarus, Briten, Saina, Frans, India, Israel, Kasakstan, Pakistan, Rasia, Saut Afrika, Yukren, Amerika
OL INAP WOKIM: Aljiria, Ajentina, Brasil, Iran, Irak, Libia, Not Korea, Saut Korea, Siria, Taiwan
[Piksa long pes 5]
Mekim gutpela wok long strong bilong nuklia bilong wokim paua samting, dispela tu inap bagarapim ol man
[Kredit Lain]
Background: U.S. National Archives photo
[Piksa Kredit Lain long pes 2]
Cover: Stockman/International Stock
[Piksa Kredit Lain long pes 3]
U.S. National Archives photo