Smok i Kilim i Dai Planti Milion Man
OL MAN i save baim planti moa, winim klostu olgeta narapela samting. Planti man tru i amamas long baim na wok bisnis bilong en i go bikpela moa. Ol kampani bilong en i amamas long bikpela mani tru ol i save kisim, na long strong bilong ol long stiaim tingting bilong ol gavman, na biknem ol i kisim. Tasol i gat wanpela hevi—ol man bilong baim planti bilong dispela samting, ol i save dai!
Nius The Economist i tok: ‘Planti man tru i baim smok, olsem na ol kampani bilong wokim smok i kisim bikpela mani tru, winim klostu olgeta narapela samting ol man i save baim. Na i no gat narapela samting olsem smok na gavman i no tambuim, na em inap kalabusim planti man o kilim ol i dai.’ Olsem na ol kampani i kisim bikpela mani tru, tasol ol man bilong baim smok, ol i lus. Wanpela lain (U.S. Centers for Disease Control and Prevention) i tok, taim yumi bungim krismas bilong ol man i smok long Amerika, long olgeta yia smok i sotim laip bilong ol inap 5 milion yia. I olsem long olgeta wan wan minit ol i save smok, wanpela minit i lus long laip bilong ol. Nius Newsweek i tok, ‘Long olgeta yia smok i kilim i dai 420,000 man bilong Amerika. Dispela namba i winim inap 50 taim namba bilong ol man i dai long ol drak i gat tambu long kisim.’
Wanpela buk i tok, long olgeta hap smok i kilim i dai 3 milion man long olgeta yia—em 6-pela man long olgeta wan wan minit. (Buk Mortality From Smoking in Developed Countries 1950-2000, em lain Imperial Cancer Research Fund bilong Briten, na WHO [Wol Helt Oganaisesen], na American Cancer Society ol i bin wokim.) Dispela lain bilong raitim buk i bin skelim tru pasin bilong smok long 45 kantri. I no gat narapela lain inap long nau i bin skelim gut dispela samting olsem. Richard Peto bilong wanpela lain (Imperial Cancer Research Fund) em i tok: ‘Long planti kantri, ol hevi smok i as bilong en bai go bikpela moa. Sapos ol man i wok long smok olsem, orait, taim ol yangpela i save smok long nau, ol i go lapun liklik o lapun tru, smok bai kilim i dai inap 10 milion long olgeta yia—wanpela man long olgeta 3-pela 3-pela sekon bai dai.’
Dokta Alan Lopez bilong lain WHO i tok: ‘Pasin bilong smok i no olsem ol narapela pasin i save bagarapim skin. Long olgeta tupela tupela man i smok, wanpela bai dai.’ Martin Vessey bilong Dipatmen Bilong Pablik Helt long Yunivesiti Oksfot, em i tok: ‘Ol save mipela i kisim insait long 40 yia i kamapim wanpela samting nogut tru—inap 50 pesen bilong ol man i smok long nau bai ol i dai long dispela pasin—em wanpela samting bilong pretim yumi nogut tru.’ Kirap long 1950 i kam inap nau, smok i bin kilim i dai 60 milion man.
Na em wanpela samting bilong pretim ol kampani bilong wokim smok tu. Long olgeta hap, smok yet o ol sik smok i as bilong en i kilim i dai 3 milion man, na planti man i lusim smok, olsem na long olgeta yia ol kampani i mas painim 3 milion nupela man bilong smok.
Wanpela rot ol kampani i save tingim, em ol meri. Nau ol meri i stap fri long bihainim laik bilong ol yet. Longtaim liklik ol meri long hap bilong Wes ol i bin smok, tasol nau dispela pasin i go long ol narapela kantri em bipo ol man i ting i no stret ol meri i smok. Tasol ol kampani i laik senisim dispela kain tingting. Ol kampani i laik helpim ol meri long amamas long bihainim laik bilong ol yet. Ol i tok ol i rausim bikpela hap marasin nogut long ol nupela kain smok ol i bin kamapim, olsem kolta na nikotin. Dispela i save pulim ol meri i smok, long wanem, smok i no strong tumas. Na sampela smok i gat sanda long en na i kamapim gutpela smel, o ol i longpela na ol i gat stail—em samting ol meri i ting ol bai kisim sapos ol i smok. Long hap bilong Esia ol toksave na piksa bilong grisim ol man long smok i gat piksa bilong ol yangpela meri Esia i gat stail, na ol i pasim klos bilong Wes em klos bilong pulim ai bilong man.
Tasol nau ol sik em smok i as bilong en i resis wantaim dispela pasin bilong ol meri long i stap fri long bihainim laik bilong ol yet. Insait long 20 yia, namba bilong ol meri i smok long Briten, Japan, Nowe, Polan, na Swiden, na ol i kisim sik kensa long wetlewa bilong ol, i go antap tru olsem dabol. Long Amerika na Kanada dispela hevi i go antap olsem 300 pesen. Tasol wanpela tok gris bilong smok i tok: ‘Kas bilong yu! Yu wan stret!’
Sampela kampani i gat tingting bilong ol yet long grisim ol man long smok. Wanpela kampani long Filipin, em planti man long dispela kantri i Katolik, i tilim ol kalenda long ol man, no gat pe. Kalenda i gat piksa bilong Virgo Maria, na daunbilo long piksa i gat nem bilong smok bilong dispela kampani. Dokta Rosmarie Erben bilong lain WHO na em i save stori long helt bilong ol man long Esia, em i tok: ‘Bipo mi no lukim dispela kain pasin. Kampani i laik mekim olsem smok na piksa holi i poroman wantaim, olsem na ol meri long Filipin i no ken tingting planti sapos ol i smok.’
Ol man i tok, long Saina inap 61 pesen bilong ol man i save smok, na 7 pesen bilong ol meri i save smok. Tasol ol kampani bilong Wes i gat tingting long pulim ol naispela meri bilong Is. Bipo ol i no inap kisim dispela samting ol susa bilong ol long hap bilong Wes i bin kisim inap longtaim, tasol nau i olsem ol i stap fri bilong bihainim laik bilong ol yet. Tasol wanpela hevi i olsem: Gavman bilong Saina i save bosim kampani bilong wokim smok long Saina, na ol yet i kamapim planti smok.
Tasol isi isi ol kampani bilong Wes i wok long kamapim wok bisnis bilong ol long Saina. I no gat planti rot bilong ol i ken wokim toksave na piksa bilong grisim ol man long baim smok, olsem na sampela kampani i tingim wanpela rot olsem: Saina i save kisim ol piksa wokabaut long Hong Kong, na planti man i kamap long ol dispela piksa wokabaut ol i smok, long wanem, ol kampani bilong wokim smok i givim mani long ol bilong ol i ken mekim olsem—em gutpela rot tru bilong grisim man long smok!
Long Amerika planti man i tokaut olsem smok i no gutpela, em i bagarapim man, olsem na ol kampani bilong Amerika i mas painim ol nupela man bilong baim smok bilong ol. Ol i wok strong long kamapim wok bisnis bilong ol long ol kantri i stap rabis liklik.
Ol man bilong helt long olgeta hap i save givim tok lukaut aninit long ol het-tok olsem: ‘Afrika i Wok Long Pait Wantaim Nupela Samting Nogut—Smok.’ ‘Smok i Kamap Paia Long Esia Taim Wok Bisnis Bilong Smok i Go Bikpela Moa.’ ‘Planti Man Long Esia i Smok, Olsem na Sik Kensa Bai Go Bikpela Tru.’ ‘Nupela Pait Bilong Ol Kantri i Stap Rabis Liklik Em Smok.’
Afrika i bin kisim planti hevi—bikpela san, pait, sik AIDS. Dokta Keith Ball bilong Briten, em i wanpela dokta bilong klok, em i tok: ‘Smok em wanpela bikpela hevi bilong bagarapim ol Afrika bihain. Pait nuklia o bikpela hangre tasol inap winim dispela kain hevi.’
Ol bikpela kampani i save baim ol fama bilong ples long planim brus bilong wokim smok. Bilong mekim drai brus ol fama i mas katim ol diwai bilong wokim paia, em ol diwai ol man i mas mekim wok long en bilong kukim kaikai, o hatim skin, o wokim haus. Ol fama i planim brus bilong kisim bikpela mani, winim mani ol bai kisim sapos ol i planim kaikai. Planti taim ol rabisman long Afrika i tromoi bikpela hap bilong liklik mani ol i save kisim bilong baim smok. Olsem na ol famili long Afrika i sot long gutpela kaikai, tasol ol kampani bilong Wes i no sot long wanpela samting—ol i kisim bikpela mani tru.
Ol kampani bilong wokim smok long Wes i save tingim Afrika, Isten Yurop, na Latin-Amerika, long wanem, ol i ting ol kantri i stap rabis liklik, ol i gutpela rot tru bilong kamapim bikpela wok bisnis long ol. Tasol long ol kantri long hap bilong Esia i gat planti planti man i stap, olsem na ol man bilong wok bisnis long smok ol i tingim bikpela mani ol inap kisim long ol dispela bikpela lain man taim ol i baim smok. Long nau Saina i gat planti man i smok—300 milion—dispela lain man i winim olgeta man i stap long Amerika. Na ol i save smok planti smok tru long olgeta yia—olsem 1.6 trilion. Man! Long olgeta 10-pela 10-pela smok ol man i save smok, ol Saina i save smok 3-pela!
Nius The New York Times i tok, ‘Nau long Esia planti man i smok na ol dokta i tok, ol sik ol bai kisim long smok i samting bilong pretim tru yumi.’ Richard Peto i tok, insait long 20 o 30 yia bihain, inap 10 milion manmeri bai dai long olgeta yia long ol sik ol i kisim long smok, na 2 milion bilong ol dispela man i dai, em ol Saina. Peto i tok, 50 milion pikinini Saina long nau inap dai long ol sik em smok i as bilong en.
Dokta Nigel Gray i tok: ‘Insait long 50 yia i go pinis i kam inap nau, pasin bilong ol Saina na Isten Yurop long smok bai bagarapim ol tru—ol sik smok i as bilong en bai go bikpela moa.’
Dokta Prakit Vateesatokit bilong wanpela lain long Tailan (Anti-Smoking Campaign) em i tok: ‘Long olgeta yia long Amerika, smok i as na 400,000 man i dai taim ol i yangpela yet. Olsem wanem gavman bilong Amerika i ken wok strong long tokim ol man long Amerika olsem smok inap bagarapim ol na mobeta ol i lusim, tasol gavman yet i wokim rot bambai ol narapela kantri i ken baim dispela samting nogut? Olsem wanem? Skin bilong ol man long ol narapela kantri i samting nating?’
Gavman bilong Amerika i save helpim ol kampani bilong wokim smok long mekim wok bilong ol. Tupela wantaim i bin wok strong long kamapim wok bisnis bilong ol kampani long ol narapela kantri, olsem Esia. Inap planti yia Japan, Taiwan, Tailan, na sampela kantri moa, ol i tambuim ol smok bilong Amerika. Long sampela kantri olsem, gavman bilong ol yet i bosim kampani bilong wokim smok. Sampela liklik lain bilong tokaut olsem smok i samting nogut, i bin tokaut olsem gavman bilong ol i no ken baim ol smok bilong Amerika, tasol gavman bilong Amerika i mekim wok long wanpela samting bilong grisim ol gavman. Olsem: Sapos ol i no baim smok bilong Amerika, orait Amerika bai putim tambu long baim ol samting bilong ol dispela gavman.
Kirap long 1985 i kam inap nau, gavman bilong Amerika i strong long ol gavman bilong Esia i mas rausim tambu, olsem na planti kantri long Esia i kirap na baim planti smok bilong Amerika. Long 1988, wok bisnis bilong ol kampani Amerika long baim smok bilong ol i go long Esia i go antap tru olsem 75 pesen.
Tasol wanpela samting nogut tru long pasin bilong ol kampani long resis wantaim narapela kampani long baim ol smok bilong ol, em hevi i save painim ol pikinini. Nius The Journal of the American Medical Association i kamapim wanpela ripot i tok olsem: ‘Long ol nupela man i save kirap na smok, 90 pesen em ol pikinini na ol yangpela.’
Wanpela stori long nius U.S.News & World Report i tok, long Amerika ol i ting inap 3.1 milion yangpela i save smok. Long olgeta de 3,000 yangpela i kirap na smok, em olsem wan milion yangpela long olgeta yia.
Wanpela piksa bilong grisim ol man long baim smok, em piksa komik bilong wanpela kamel bilong amamas, na planti taim i gat smok i hangamap long maus bilong en. Sampela i tok dispela piksa i bilong pulim ol yangpela long kalabus long nikotin taim ol i no save yet smok inap bagarapim ol. Insait long 3-pela yia dispela piksa i stap, planti yangpela moa (64 pesen) i baim smok bilong dispela kampani. Long wanpela skul koles bilong ol dokta long Jojia, Amerika, ol i bin givim sampela askim long ol pikinini i gat 6-pela krismas, na ol i kisim save olsem: Klostu olgeta (91 pesen) i save long dispela piksa komik bilong kamel.
Na narapela piksa bilong grisim ol man long baim smok, em piksa bilong wanpela strongpela kauboi. Wanpela yangpela i tok, toksave bilong dispela piksa i olsem: ‘Taim yu smok, i no gat wanpela samting i ken pasim yu.’ Ol man i tok, wanpela samting ol kampani i save baim planti bilong en i go long ol man, em wanpela kain smok—planti yangpela (69 pesen) i save baim dispela kain smok. I no gat narapela smok em ol i save putim planti toksave na piksa bilong grisim ol man olsem ol i save mekim long dispela kain smok. Na bilong pulim planti yangpela long baim, kampani i save putim wanpela liklik tiket insait long karamap bilong smok. Ol yangpela i ken kisim dispela tiket i go long wanpela kain stua na senisim tiket na kisim trasis, o hat, o wanpela kain klos bilong spot ol yangpela i save laikim.
Ol lain i save kros na tokaut olsem smok i samting nogut i save, ol toksave na piksa bilong smok i save grisim tru ol man, olsem na ol i wok strong na nau long sampela kantri i tambu long tokaut o kamapim piksa bilong smok long televisen o redio. Tasol wanpela rot ol kampani i mekim wok long en bilong winim dispela hevi, em long putim ol traipela notis-bot long ol ples kikbal samting. Olsem na taim dispela pilai i kamap long televisen na planti yangpela i save lukim pilai, ol i lukim wanpela man bilong pilai kikbal em ol i save laikim, na baksait long em ol i lukim wanpela traipela notis-bot i toksave long wanpela kain smok.
Long sampela hap bilong ol taun i gat planti wok bisnis long en, o ausait long ol skul, sampela meri i sanap, em ol i bilas gut long sotpela laplap o klos bilong kauboi samting, na ol i givim smok i no gat pe long ol yangpela, em ol yangpela i laik save long smok na smok bai mekim wanem samting long ol. Long ol ples bilong baim video, o ples disko, o long ol bung bilong rok-musik, ol kampani i givim smok long ol yangpela, no gat pe. Maski wanpela kampani long Kanada i no laik, ol nius i kisim save olsem kampani i save grisim ol yangpela man i save tok Frans, em ol yangpela i gat 12 i go inap 17 krismas, long baim wanpela kain smok bilong ol.
Ol i save tok, smok i rot bilong painim bikpela amamas, strongpela skin, kamap man tru, o rot bilong ol man i ken laikim ol. Wanpela man i wok bisnis long ol toksave i tok: ‘Long ples mi bin wok long en, mipela i bin wok strong long kirapim ol yangpela i gat 14 krismas long smok.’ Long Esia ol toksave bilong grisim ol man long smok i gat piksa bilong ol yangpela bilong Wes, em ol i gat strongpela skin na ol i pilai long nambis o ples kikbal—na ol i smok. Wanpela nius bilong wok bisnis i tok: ‘Taim ol man bilong smok long Esia i lukim ol dispela kain piksa bilong Wes, em ol yangpela i gat stail, ol i laik bihainim pasin bilong Wes.’
Ol kampani bilong wokim smok ol i tromoi bikpela mani moa, olsem sampela bilion dola bilong putim ol toksave bilong grisim ol man, na long dispela rot wok bilong ol i win tru. Wanpela ripot i bin kamap long buk Reader’s Digest i tok, ol man i tingting planti, long wanem, nau planti yangpela i smok. Ripot i tok: ‘Long Filipin inap 22.7 pesen bilong ol yangpela i no winim yet 18 krismas, ol i smok. Long sampela biktaun bilong Latin-Amerika planti yangpela i smok—olsem 50 pesen bilong ol yangpela. Na long Hong Kong, sampela pikinini i gat 7-pela krismas tasol ol i smok.’
Tasol maski ol kampani bilong wokim smok i amamas wok bisnis bilong ol long ol narapela kantri i go bikpela moa, long kantri bilong ol yet ol i save bikpela hevi i laik kamap. Olsem wanem? Ol kampani bilong wokim smok inap winim dispela hevi?
[Rait long pes 3]
Ol man bilong baim planti smok, ol i save dai
[Rait long pes 5]
Esia, nupela hap smok i ken kilim i dai ol man
[Rait long pes 6]
Inap 90 pesen bilong ol nupela man i smok em ol pikinini na yangpela!
[Blok long pes 4]
Wanem Samting Nogut i Stap Insait Long Smok?
Ol kampani bilong wokim smok inap mekim wok long 700 narapela narapela kain marasin nogut na putim insait long smok, tasol i no gat lo i tok ol i mas tokaut long ol dispela marasin. Tasol sampela marasin i olsem ain, o marasin bilong kilim rat o binatang samting. Sampela marasin ol i mekim wok long en i nogut tru, olsem na lo i tambuim ol man long tromoi dispela kain marasin i go long ples pipia. Wanpela smok i lait pinis i save kamapim 4,000 narapela narapela kain marasin nogut, na sampela bilong ol i olsem marasin aseton, asenik, buten, kabon-monoksait, na sainait. Wetlewa bilong ol man i smok na ol man i stap klostu long ol, i save pulim win i gat 43 kain marasin insait long en na ol inap kamapim sik kensa.
[Blok long pes 5]
Man i No Smok Inap Bagarap
Olsem wanem? Wanhaus, wanwok, o ol man yu sindaun wantaim ol long PMV, ol i smok planti? Sapos olsem, yu inap kisim sik kensa long wetlewa o sik bilong klok. Long 1993, lain U.S. Environmental Protection Agency i tok, win i gat smok bilong tabak long en i gat marasin nogut tru long en i save kamapim sik kensa. Ol i skelim dispela samting 30 taim na bihain ol i tok, smok i lait pinis, na pasin bilong man i pulim smok na autim long win—tupela wantaim i samting nogut tru.
Dispela lain i tok, long olgeta yia 3,000 man i save dai long kensa bilong wetlewa long Amerika, na as bilong dispela em ol i bin pulim win i gat smok bilong tabak long en. Long Jun 1994, lain American Medical Association i skelim dispela samting na i tok, maski ol meri i no save smok tasol ol i pulim win i gat smok bilong tabak, planti bilong ol inap kisim kensa bilong wetlewa, winim ol narapela meri i no save smok inap 30 pesen.
Long olgeta yia 150,000 i go inap 300,000 liklik pikinini i save kisim strongpela kus na numonia, long wanem, ol i pulim win i gat smok bilong tabak. Na long olgeta yia long Amerika, dispela samting i save mekim sik sotwin bilong 200,000 i go inap 1,000,000 pikinini i go bikpela moa.
Lain American Heart Association i tok, bikpela sik long klok na blut i save kilim i dai 40,000 man long olgeta yia. As bilong dispela—win i gat smok bilong tabak.
[Ol Piksa long pes 7]
Meri Esia i gat stail tru na ol lain em kampani bilong wokim smok i laik grisim