Ol Yangpela i Laik Save . . .
Tru Smok Em i Samting Nogut o Olsem Wanem?
WANPELA man nem bilong em Oren, taim em i liklik yet pasin bilong smok i pulim em. Taim smolmama bilong em i slekim masis bilong laitim smok bilong em, em i save tokim Oren long kilim masis. Bihain long taim em i gat 16 krismas em i kirap nau long smok. Em i bin i go long wanpela pati na askim wanpela meri long smok, na taim em i no pinisim yet, em i laik traut.
Nau Oren i pilim olsem em i no man tru, olsem na long pasin hait em i lainim em yet long smok. Wanpela apinun bihain long em i kisim bikpela kaikai, em laitim wanpela smok na i pulim win bilong en i go insait long bel bilong em. Man, em i narapela kain stret! Em i no pilim olsem ai raun o bel i tantanim, na em i amamas. Olsem na em i mekim save pulim win gen. Taim em i pinisim dispela smok em i laikim narapela moa, na bihain narapela gen. Inap 6-pela yia bihain Oren em i kamap man bilong smok.
Nau Ol i Laik Lusim Smok o Nogat?
Planti yangpela long nau ating bai ol i lap long pasin bilong Oren. Wanpela ripot bilong Amerika i soim olsem, inap 66 pesen bilong ol yangpela i pilim olsem pasin bilong pinisim wanpela o sampela karamap smok em inap bagarapim skin bilong man. Na tu, yumi kirap nogut long sampela man bilong smok i save tokaut strong olsem pasin bilong smok i nogut! Wanpela yangpela i gat 16 krismas na em i man bilong smok, tasol em i tok, ‘dispela pasin bilong smok em i wanpela samting nogut tru.’ Wanpela ripot i tok, klostu 85 pesen bilong ol yangpela i save smok ol i tok, pasin bilong smok em inap bagarapim skin. Na sampela bilong ol i tok, insait long narapela 5-pela yia samting ol bai lusim smok.
Long bipo ol man i ting sapos ol i smok ol i stailman na stailmeri tru, tasol planti long nau ol i no ting olsem. Long 1989, wanpela nius (Reducing the Health Consequences of Smoking—25 Years of Progress) i kamapim ripot bilong nambawan dokta bilong gavman long Amerika na i tok: ‘Long yia 1940 i go inap 1950 samting, pasin bilong smok em i olsem stail tru; tasol nau planti ol i sakim dispela pasin. Bipo planti man bilong wokim ol piksa wokabaut na pilai spot na planti ol narapela man i gat biknem olsem, ol i putim piksa bilong ol long toksave bilong smok. Tasol nau bai yu lukim wan wan man tasol bilong wokim piksa, o pilai spot, o ol man bilong politik i save smok. . . . Olsem na nau planti manmeri tru ol i wok long lusim smok.’
Long 1965 long Amerika, inap 40 pesen bilong ol manmeri i bin smok. Orait, 20 yia bihain inap 29 pesen tasol ol i smok. Ripot bilong nambawan dokta bilong gavman long Amerika i kamapim klia olsem, ‘long olgeta manmeri i bin smok, klostu olsem 50 pesen bilong dispela lain ol i lusim pinis smok.’ Long 1976, inap olsem 29 pesen bilong ol sumatin long ol hai-skul i smok long olgeta taim. Orait, 10-pela yia bihain inap 19 pesen tasol i smok yet.
Tasol nogut yumi ting olsem ol man i no ken strong moa long sakim smok. Maski ol saveman o dokta samting i traim kain kain rot bilong givim tok lukaut bilong pasim smok, planti man ol i save smok, winim bipo! Inap olsem 50 milion man bilong Amerika i smok yet. Na long olgeta wan wan de inap olsem 3,000 yangpela ol i kirap nupela long smok. Olsem na insait long wanpela yia tasol i gat 1 milion nupela man i smok! Planti ol yangpela meri i save smok, winim tru ol narapela lain.
Wok Bilong Pasim Smok—I No Nupela Samting!
I no olsem ol man i no save long ol samting nogut bai i painim ol sapos ol i smok. Taim ol saveman i no save gut yet long ol samting smok inap mekim long man, tingting long bel bilong man yet i tokim em pinis olsem dispela pasin em i doti na i no gutpela. Inap 90 yia i go pinis, ol i bin tambuim smok long planti hap bilong Amerika. Long sampela hap sapos yu gat sampela long haus samting, bai yu inap i go kalabus long dispela. Na bipo tru ol man i bin putim sampela strongpela lo bilong pasim smok.
Wanpela nius (Smithsonian) i stori long sampela samting ol man i bin mekim long yia 1600 samting, olsem: ‘Long Saina, gavman i bin putim lo long yia 1638 olsem: Sapos wanpela man i smok brus samting em i mas kisim bikpela strafe, olsem em i mas i dai. Long Rasia, ol i bin paitim nogut tru na givim bikpela pen long ol man i smok; na ol i katim nus bilong ol man i brukim gen dispela lo; na man i strong long smok, orait ol i salim em i go long ples kol tru olsem Saiberia. Na long Persia, ol i save paitim ol nogut tru o hangamapim ol o katim nek bilong ol.’
Tru, dispela lo ol i bin putim long bipo i no stret tumas. Tasol ol man bilong smok i save bagarapim skin bilong ol yet.
Samting Smok i Mekim Long Skin Bilong Yu
Wanpela drak ol i kolim nikotin i stap long tabak, em i save bagarapim man. Wanpela buk (The World Book Encyclopedia) i tok: ‘Sapos wanpela man i kisim inap olsem 60 miligram nikotin long wanpela taim tasol, dispela bai kilim em i dai. Wanpela smok i gat 1 miligram nikotin long en.’
Nikotin i stap long smok i save kalabusim man na em i hatwok long lusim smok. Nambawan dokta bilong gavman long Amerika i raitim ripot na i tok: ‘Planti ol man bilong smok ol i bin kirap smok taim ol i yangpela tru na bihain ol i kamap man bilong smok. Long nau inap olsem 80 pesen bilong ol man bilong smok ol i tok ol i laik lusim smok; na inap 60 pesen i bin wok strong tru long lusim smok.’ Taim ol i strong strong na ol i no smok, kain kain pen i kirap long skin bilong ol olsem: skin i hangre tru long nikotin i stap long tabak, o ol i no stap isi, o ol i belhat kwik, o ol i tingting planti, o het i pen, o ai i laik slip, o bel i tantanim, na ol i no inap mekim gut ol wok samting bilong ol.
Smok yet i mekim sampela samting moa long skin bilong man, i no nikotin tasol; wanpela smok i lait pinis i olsem wanpela faktori i kamapim gip, win bilong en i kamapim inap 4,000 narapela narapela ol marasin nogut. Na 43 kain marasin nogut bilong smok i kamapim sik kensa. Sampela bilong ol i olsem kolta i pas long wetlewa na long ol rop i go long wetlewa. Na bihain dispela i kamapim kensa. Na ol i ting smok i save ‘kamapim sik kensa long rop bilong pispis na pancreas na long kidni; na tu ol inap kisim sik kensa bilong bel.’—Buk Reducing the Health Consequences of Smoking.
Ating inap planti yia bihain na sik kensa i kisim man bilong smok. Wanpela smok tasol inap bagarapim skin. Nikotin i mekim na klok i mas wok strong moa—winim bipo, na skin i strong long kisim oksijen hariap hariap. Sori tumas, smok i gat win nogut long en, em kabon monoksait—olsem win nogut ol ka i save rausim. Dispela win nogut i save go long ol rop bilong blut na i pasim oksijen i save go long klok na ol narapela hap bilong bodi. Narapela samting nikotin i mekim em olsem: Em i save mekim rop bilong blut i go liklik na isi isi i pasim ron bilong oksijen long en. Olsem na planti ol man i smok ol i save kisim sik long klok bilong ol.
Ol narapela samting i kamap long ol em olsem—sua long bel, na taim pikinini i blut yet em i lusim bel bilong mama, o mama i karim nogut, o wanpela hap bilong skin i dai. Olgeta yia long olgeta hap graun smok i kilim i dai inap 2.5 milion manmeri. Na 400,000 bilong dispela lain ol i bilong Amerika tasol. Nambawan dokta bilong gavman long Amerika i tok: ‘Long olgeta 6-pela 6-pela man i save dai, smok i as bilong i dai bilong wanpela. Sapos man i lusim pasin bilong smok ating em i no ken dai hariap.’ Sampela dokta samting ol i tingting planti olsem smok inap kilim i dai 200 milion yangpela manmeri nau ol i no winim yet 20 krismas.
Man i smok i no bagarapim skin bilong em tasol, nogat. Taim ol i smok na ol narapela i pulim dispela win nogut bilong en, man i no smok inap kisim sik kensa long wetlewa na ol narapela sik tu.
Stretim Tingting Bilong Yu
Olsem na planti kantri i kamapim toksave na skulim ol lain bilong ol long samting nogut smok bai i mekim long ol, na tu, ol i skulim ol long rot bilong lusim dispela pasin. Ol i kamapim planti taim pinis, tasol planti yangpela i no harim ol dispela toksave. Wanpela yangpela i gat 15 krismas em i tok: ‘Taim mi laitim wanpela smok, skin bilong mi i stap isi tru. Na mi no tingting olsem mi bai kisim sik kensa samting.’
Tok bilong givim gutpela tingting i olsem: “Man i gat gutpela tingting, em i save olsem, hevi i laik kamap long em, na em i abrusim. Tasol man i no gat tingting, em i lukim trabel i stap long rot bilong en na em i go na bungim na karim hevi.” (Sindaun 27:12) Olsem wanem? Yu laik karim hevi bilong smok olsem em i kalabusim yu na bringim yu long rot bilong kisim sik kensa, o sik bilong klok, o ol narapela kain sik? Na yu laik kaikai nikotin na maus i smel, na strongpela kus i kisim yu na tit bilong yu i kamap yelopela?
Tasol sapos yu skelim gut bai yu save, i gat wanpela bikpela as na yu mas lusim smok, em olsem: Yu laik i stap gutpela pren bilong God. Sapos yu givim wanpela gutpela presen tru i gat bikpela pe bilong en long wanpela pren na em i kirap na tromoi i go, bai yu pilim olsem wanem? Orait, God i givim “laip na win” long yumi. (Aposel 17:25) Yu ting em bai i ting olsem wanem long yu taim yu mekim nabaut long dispela presen em i bin givim long yu! Aposel Pol i tok olsem: “Ol brata tru bilong mi, yumi kisim pinis ol dispela promis bilong God [olsem yumi inap stap pren bilong God]. Olsem na yumi mas rausim olgeta pasin doti bilong bodi na bilong spirit, na yumi mas kamap klin olgeta long ai bilong God. Na yumi mas pret na aninit long God na yumi mas givim yumi yet olgeta long God na bihainim tru pasin holi oltaim.” (2 Korin 7:1) Smok i no bagarapim skin bilong man tasol long ol kain kain marasin nogut, nogat; em i bagarapim man long ol samting bilong spirit, na tu, i bosim tingting bilong em. Olsem na smok em i bagarapim tru man, na man i smok em i no man bilong God.
Maski i gat kain kain tok long dispela samting, tasol planti yangpela i laik tru long smok. Bilong wanem ol i mekim yet dispela samting, na i gat wanem rot bambai ol i ken abrusim pasin bilong smok na sakim ol narapela i laik pulim ol long smok? Wanpela Kirap! bilong bihain bai i stori long dispela samting.
[Piksa long pes 12]
Mas skelim gut ol samting pastaim, nogut smok i kalabusim yu