Ol Tok Bilong Helpim Smok i Olsem Win Nating Long Balun
LONG 1940 samting ol birua i kam pait long Landon. Ol balus bilong pait bilong Jemani i tromoi planti bom nogut long dispela biktaun. Ol man i pret nogut tru na planti samting i bagarap. Tasol sapos dispela pait i no wanpela samting nogut tru, ating ol man inap lap long wanpela kain samting ol i lukim na i narapela kain.
Antap planti tausen bikpela balun i trip nabaut na ol i bin pasim ol long ol longpela rop waia. Ol ami i laik ol dispela balun i pasim rot bilong ol balus bilong Jemani na ol i no ken kam klostu long graun na tromoi bom nogut long biktaun. Tru, dispela tingting long wok bilong balun i narapela kain stret, tasol ol i no pasim gut birua.
Ol kampani bilong wokim smok, ol tu i gat birua i kam pait long ol. Bipo i no gat wanpela samting i ken daunim ol bikpela kampani bilong wokim smok, ol i gat strong long wok politik na wok bisnis. Tasol nau planti samting i birua long ol.
Ol dokta i save kamapim planti ripot i tokaut olsem smok i samting nogut tru. Na dispela i save helpim wok bilong ol wokman bilong helt, em ol i save tok kros long pasin bilong smok. Ol papamama i kros na tok ol kampani i wok long bagarapim pikinini bilong ol. Sampela man bilong wokim lo ol i strong long kamapim lo na nau ol man i no ken smok long ol ofis, ples kaikai, kem bilong ami, na long balus. Long planti kantri i tambu long televisen na redio i kamapim toksave na piksa bilong grisim ol man long baim smok. Long Amerika, sampela provins i wok long putim ol kampani long kot bilong singaut long planti milion dola olsem kompensesen bilong helpim skin bilong ol man em pasin bilong smok i bin bagarap. Sampela loya tu i insait long dispela pasin bilong kotim ol kampani.
Olsem na bilong pasim ol birua, ol kampani bilong wokim smok i kamapim sampela samting bilong helpim wok bilong ol. Tasol ol dispela samting i olsem win long balun—tok nating.
Long 1994 ol man bilong wokim ol lo na ol man bilong helt, ol i bin wok strong long tambuim wok bisnis bilong smok, na wok bilong ol i kamap ples klia long ol man bilong Amerika. Long Epril 1994, ol bikman bilong 7-pela bikpela kampani long Amerika ol i kot long wanpela komiti em gavman bilong Amerika i makim. Komiti i kamapim ol samting nogut bisnis bilong ol i kamapim, olsem: Long olgeta yia winim 400,000 man bilong Amerika i dai, na planti milion moa i sik, na ol i wok long i dai, na ol i kalabus long smok.
Ol bikman bilong ol kampani i tok wanem? Bilong helpim wok bisnis bilong ol, ol i tok olsem: ‘Inap long nau i no gat wanpela samting i makim stret olsem smok i as bilong ol bikpela sik.’ (Em tok bilong wanpela mausman bilong lain Tobacco Institute) Na tok bilong sampela i mekim olsem smok i samting nating bilong amamas long en, i kain olsem pasin bilong kaikai loli o dring kopi—em i no bagarapim tru skin bilong man. Na narapela bikman i tok: ‘Nikotin i stap insait long smok, tasol i no olsem smok i wanpela drak o pasin bilong smok inap kalabusim man na em i mas smok olgeta taim.’ Na wanpela saientis bilong wanpela kampani bilong wokim smok, em i tok: ‘Maski bikpela o liklik nikotin i stap insait long smok, i no stret long tok dispela i mekim na man i save kalabus long smok.’
Komiti bilong gavman i tok, sapos nikotin i no save kalabusim man, bilong wanem ol kampani i wok long bosim hamas nikotin ol i save putim insait long smok? Bikman bilong wanpela kampani i bekim tok olsem: ‘Em swit bilong en.’ Sapos smok i no gat swit, smok i no gutpela. Maski komiti i kamapim planti pepa long ol fail bilong kampani bilong dispela bikman, em ol pepa i tok olsem nikotin i save kalabusim man, dispela bikman i no senisim tok bilong em.
Na ating em na ol narapela bikman bilong kampani bai strong long holimpas tingting bilong ol, maski planti man bilong smok i dai na ol ples matmat i pulap long ol daiman. Long 1993, siaman bilong American Medical Association Board of Trustees, em Dokta Lonnie Bristow, em i kamapim wanpela tok i sutim tok bilong ol dispela bikman bilong ol kampani. Nius The Journal of the American Medical Association i kamapim tok bilong em olsem: ‘Dokta Bristow i askim ol bikman bilong ol bikpela kampani bilong wokim smok long Amerika long i go wantaim em long haus sik na lukim wanpela samting smok i save kamapim—em ol man i gat sik kensa long wetlewa na ol man i gat ol narapela kain sik long wetlewa, olsem na skin i bagarap. I no gat wanpela bikman i laik go wantaim dokta.’
Ol kampani i tok i no gat planti wok mani long olgeta hap, olsem na bisnis bilong ol i save givim wok long ol man. Long Ajentina ol kampani i save givim wok long wan milion man, na ol narapela bisnis bilong smok i save givim wok long 4 milion man. Na planti gavman i amamas long ol kampani bilong wokim smok, long wanem, ol i kisim bikpela takis long ol.
Wanpela kampani bilong wokim smok i save helpim ol liklik lain na givim bikpela mani long ol, olsem ol i tingim ol na ol i laik helpim ol. Tasol taim sampela man i skelim ol pepa bilong kampani, ol i kisim save long as tru bilong dispela samting kampani i mekim—ol i laik ol man bilong dispela ol liklik lain i ken amamas long ol na sambai long ol taim sampela lain i laik daunim ol.
Dispela kampani i bin prenim tu ol lain bilong musik samting na ol i givim bikpela mani long ol haus tumbuna, na ol skul bilong danis na musik samting. Ol dispela kain skul i sot long mani, olsem na maski ol bikman bilong ol i no laik kisim mani long dispela rot, ol i kisim. I no longtaim i go pinis na ol dispela lain bilong musik samting long Nu Yok ol i kisim hevi, long wanem, dispela wankain kampani i givim mani long ol, i bin askim ol long tokaut olsem ol i no laikim ol lo i tok olsem ol man i no ken smok.
Na ol bikpela kampani bilong wokim smok na ol i gat planti mani, ol i no sem long givim mani long ol man politik, long wanem, ol i gat strong long daunim ol lo o tok i laik bagarapim wok bisnis bilong ol. Sampela bikman bilong gavman i bin tokaut strong long helpim ol kampani, long wanem, ol yet i insait long wok bisnis bilong smok o ol kampani i bin givim mani long ol bilong helpim ol long raun bilong kisim vot. Olsem na ol dispela man politik i pilim olsem ol kampani i bin helpim ol na ol i mas mekim sampela samting bilong helpim kampani olsem bekim.
Ol i tok wanpela man politik long Amerika i bin kisim olsem 21 tausen dola long ol kampani, olsem na em i no wanbel wantaim ol narapela man politik taim ol i vot long ol bikpela tok bilong tokim ol man long lusim smok.
Bipo wanpela man em i wanpela bikman bilong gavman, na em i bin kisim bikpela mani long ol kampani bilong wokim smok, long wanem, em i bin mekim ol tok bilong helpim wok bisnis bilong ol, na tu, em i wanpela man bilong smok oltaim. Tasol nau em i kisim save olsem em i gat sik kensa long nek, wetlewa, na lewa bilong em. Nau em i bel hevi stret na i tok: ‘Mi gat wanpela sik mi yet i as bilong en na mi mas slip long bet, dispela i mekim na mi pilim olsem mi wanpela krankiman stret.’
Ol bikpela kampani i tromoi bikpela mani moa bilong putim ol tok gris bilong smok na ol i mekim bilong daunim ol tok bilong ol birua bilong ol. Wanpela tok gris i gat piksa bilong plak long en na i tok: ‘Long Nau Em Smok. Tumora?’ Dispela tok gris i makim olsem, nau ol man i strong long tambuim smok, na bihain ating ol bai strong long tambuim man long dring kopi i gat kafin, o bia, o long kaikai hambeka.
Sampela niuspepa i kamapim ol toksave bilong daunim tok bilong lain U.S. Environmental Protection Agency, em lain i tok, maski man i no smok, sapos em i pulim win i gat smok bilong tabak long en, em tu inap kisim sik kensa. Ol kampani bilong wokim smok i tokaut olsem ol bai kisim dispela lain i go long kot. Wanpela program i kamap long televisen i sutim tok long wanpela kampani na tok, kampani i giaman na putim bikpela hap nikotin long ol smok bilong kalabusim ol man na ol i mas smok olgeta taim. Kwiktaim kampani i tok ol bai kotim dispela televisen-stesin long 10 bilion dola.
Ol kampani i strong long pait yet, tasol ol man i no les long sutim tok long ol kampani. Insait long 40 yia i go pinis, inap 50,000 taim ol man i bin skelim smok, na ol i kisim planti save olsem smok i as bilong ol sik nogut.
Ol kampani bilong wokim smok i mekim wanem bilong sakim ol tok ol man i sutim long ol? Ol i strong long wanpela tok olsem: Sampela man i save lusim smok, olsem na nikotin i no save kalabusim man. Tasol ol samting i kamap i makim olsem tok bilong ol i giaman. Tru, inap 40 milion man long Amerika i bin lusim smok, tasol 50 milion man moa i smok yet, na planti bilong ol (70 pesen) i tok, ol i laik lusim smok. Long olgeta yia 17 milion man i mekim traim long lusim smok, tasol insait long sampela mun tasol klostu olgeta (90 pesen) i kirap na smok gen.
Long Amerika, maski ol dokta i katim ol man i gat sik kensa long wetlewa, klostu 50 pesen bilong ol i kirap na smok gen. Na 38 pesen bilong ol man i smok na ol i kisim hat-atek, ol i kirap na smok gen paslain long ol i lusim haus sik. Na inap 40 pesen bilong ol man i gat sik kensa long wanpela hap bilong paip bilong nek na dokta i katim na rausim kensa, ol i mekim traim long smok gen.
Long Amerika planti milion yangpela i save smok. Long olgeta 4-pela 4-pela yangpela, 3-pela i bin wok strong inap wanpela taim long lusim smok, tasol ol i no inap. Sampela man i bin skelim dispela samting na ol i kisim save olsem: Planti yangpela i save smok na bihain ol i kirap na kisim ol drak nogut. Ol i kisim drak koken, winim inap 50 taim ol yangpela i no save smok. Wanpela yangpela meri i gat 13 krismas i tok: ‘Mi no gat tupela tingting—smok i rot bilong kirapim man long kisim ol drak nogut. Klostu olgeta yangpela mi save long ol, ol i smok paslain long ol i kisim ol drak. Mi save long 3-pela tasol i no bin mekim olsem.’
Olsem wanem long ol smok i no gat bikpela hap kolta long en? Ol man i skelim dispela samting i tok, i gat tupela as na ol i ting dispela kain smok inap bagarapim tru ol man. Olsem: Taim man i pulim smok, em bai pulim smok i go daun tru long bel bilong kisim bikpela hap nikotin, em samting skin i hangre long kisim. Taim em i mekim olsem, bikpela hap bilong wetlewa bilong em i kisim ol marasin nogut bilong smok. Na narapela samting: Man i kisim dispela kain smok inap kisim tingting kranki olsem dispela smok ‘i no inap bagarapim’ skin bilong em, olsem na em i no mekim traim long lusim smok.
Ol man i bin skelim nikotin inap 2,000 taim. Ol i kisim save olsem, i no gat narapela marasin nogut i olsem nikotin na em inap kalabusim man na bagarapim skin bilong em. Nikotin i mekim na klok i mas wok strong moa—winim bipo, na em i save mekim ol rop bilong blut i go liklik, na isi isi i pasim ran bilong oksijen long en. Hariap tasol, olsem insait long 7-pela sekon, nikotin i go insait long blut, winim tru pasin bilong kisim sut long rop bilong blut. Na nikotin i stiaim tingting bilong kru na kru i kirapim skin long krai long kisim nikotin. Sampela man i tok, strong bilong nikotin long kalabusim man i winim strong bilong drak heroin inap tupela taim.
Ol kampani bilong wokim smok i tok nikotin i no inap kalabusim man. Olsem wanem? Ol i save em inap mekim olsem? Ol samting i makim olsem inap longtaim pinis ol i bin save. Olsem: Long 1983 wanpela ripot i tok, wanpela saientis bilong wanpela kampani bilong wokim smok, em i bin skelim pasin bilong sampela rat em i bin givim nikotin long ol. Ol rat i mekim ol samting olsem ol i kalabus tru long nikotin, long wanem, planti taim ol i subim han bilong wanpela samting inap long ol i ken kisim sampela nikotin moa. Kwiktaim kampani i daunim tok bilong dispela ripot na nau tasol ol man i kisim save long en.
Na ol bikpela kampani i no sindaun nating taim ol man i tok pait wantaim ol. Nius The Wall Street Journal i stori long wanpela lain, em lain Council for Tobacco Research long Nu Yok. Nius i tok: ‘Long olgeta wok bisnis long Amerika long bipo na i kam inap long nau, dispela lain i winim olgeta lain long mekim ol tok bilong giamanim ol man.’
Dispela lain i bin tromoi planti milion dola bilong daunim tok bilong ol man i tok pait long smok, na lain i tok ol yet i save skelim ol samting bilong smok. Ol dispela samting i bin kirap long 1953 taim Dokta Ernst Wynder bilong wanpela lain bilong sik kensa (Memorial Sloan-Kettering Cancer Center) i bin penim kolta bilong smok long baksait bilong ol rat na ol rat i kisim ol buk nogut. Olsem na ol kampani bilong wokim smok i kirapim dispela lain Council for Tobacco Research na ol saientis bilong en i wok long daunim tok bilong dispela dokta na ol narapela man, maski ol samting i makim klia olsem smok i samting nogut tru.
Tasol olsem wanem ol ripot bilong ol saientis bilong dispela lain i narapela kain tru long ol ripot bilong ol narapela saientis na dokta? Nau tasol ol man i kamapim ol tok bilong sampela pepa i kamapim ples klia wanpela bikpela wok bilong haitim tok i tru long ol samting smok i mekim. Planti saientis bilong dispela lain Council for Tobacco Research, ol i no inap mekim gut wok bilong ol, long wanem, ol i mas bihainim tok bilong ol kontrak na ol loya bilong ol kampani bilong wokim smok. Tasol ol dispela saientis i kisim save olsem, ol samting smok inap mekim bilong bagarapim skin bilong ol man i tru. Nius The Wall Street Journal i tok, taim wok bilong dispela lain Council for Tobacco Research i kamapim long ples klia olsem smok i bagarapim skin bilong man, ‘sampela taim ol kampani i no tingim tok bilong en o ol i lusim dispela wok bilong ol.’
Inap planti yia long pasin hait ol kampani i bin wok long kamapim wanpela kain smok i no inap bagarapim tumas skin bilong man. Ol i no laik ol man i save long dispela wok ol i mekim, long wanem, ol i no laik ol man i save ol yet i save, smok i bagarapim man. Klostu long 1980, wanpela bikpela loya bilong wanpela kampani bilong wokim smok em i tok, wok bilong kampani long painim wanpela smok ‘i no inap bagarapim tumas’ skin bilong man i olsem wanpela wok nating, mobeta kampani i lusim na ol pepa i stori long wok ol i bin mekim, ol i mas putim gut long wanpela hap.
Planti yia ol man i skelim dispela ol samting long smok na tupela samting i kamap ples klia olsem: Nikotin i save kalabusim man na em i mas smok olgeta taim, na smok i save kilim i dai man. Ol kampani i no save tokaut olsem long ai bilong ol man, tasol ol samting ol i save mekim i kamapim klia, ol i save smok i samting nogut.
Bikman bilong lain FDA (U.S. Food and Drug Administration), em David Kessler, em i sutim tok long ol kampani i mekim pasin giaman, em i tok: ‘Sampela smok bilong nau i olsem nambawan rot bilong ol kampani long karim nikotin i go long ol man na long skel stret olsem kampani i laikim. Em inap tru long kalabusim man na em i mas kisim dispela drak olgeta taim.’
Kessler i tok, ol kampani bilong wokim smok i holim laisens bilong wokim ol narapela narapela kain smok, olsem na yumi save long wok tru bilong ol dispela kampani. Ol i gat laisens bilong kamapim narapela kain brus i gat bikpela hap nikotin long en; i no gat narapela brus olsem. Narapela kain smok ol i wokim i gat bikpela hap nikotin long pepa bilong smok na long hap bilong smok man i save putim long maus bilong em, olsem na bikpela hap nikotin i go insait long skin bilong man. Na narapela smok i save kamapim bikpela hap nikotin taim man i kirap pulim smok, na taim em i wok long pinisim smok, isi isi nikotin i wok long i go liklik. Ol pepa bilong ol kampani i tok, ol i save putim marasin amonia insait long ol smok. Dispela i mekim na bikpela hap nikotin i kapsait i go long smok. Nius New York Times i kamapim wanpela ripot i tok: ‘Taim man i pulim ol dispela kain smok, bikpela hap nikotin, olsem dabol, i save go insait long blut bilong em.’ Lain FDA i tok, nikotin em wanpela marasin nogut i save kalabusim man na em i mas smok olgeta taim, tasol nau ol bai strong long bosim dispela samting ol kampani i mekim.
Tasol long sampela rot smok i save helpim ol gavman. Olsem: Long olgeta yia gavman bilong Amerika i save putim takis long smok na ol i kisim bikpela mani olsem 12 bilion dola. Tasol wanpela lain bilong gavman (Office of Technology Assessment) i tok, smok i mekim na gavman i save lusim 68 bilion dola long olgeta yia. Ol i tok olsem, long wanem, gavman i mas tromoi bikpela mani long lukautim ol sikman em smok i as bilong sik, na planti taim ol man bilong smok i sik na ol i no go long wok.
Ol kampani i hambak na tok, bisnis bilong ol i helpim ol man na ol i gat wok, na ol i helpim ol lain bilong wokim musik samting. Na ol i strong long tok smok i no save bagarapim skin bilong man. Man! Ating yumi ken tok—tok bilong ol long helpim bisnis bilong ol i olsem win i stap long balun—tok nating tasol. Yumi mas wet bilong save, dispela ol tok ol i mekim bai helpim ol i winim wok ol balun i bin mekim long taim ol birua i kam pait long Landon, o nogat.
Tasol yumi save ol bikpela kampani i no inap haitim moa wok tru bilong ol. Tru tumas, ol i kisim bikpela mani tru, tasol ol i kilim i dai planti milion man. Sori tru, i olsem ol i no tingim samting bisnis bilong ol i save mekim—kilim i dai planti milion man.
[Rait long pes 8]
Tok bilong ol i olsem tok nating
[Rait long pes 9]
Man i pulim win i gat smok bilong tabak long en inap kisim kensa
[Rait long pes 10]
Strong bilong nikotin i bikpela moa
[Rait long pes 11]
Ol i kisim bikpela mani tru; ol i kilim i dai planti milion man
[Blok long pes 10]
Ol i Skelim 50,000 Taim—Ol i Kisim Wanem Save?
Ol saveman i skelim tabak na daunbilo mipela raitim sampela samting ol i save tingting planti long en, long wanem, em i save bagarapim skin bilong ol man:
KENSA LONG WETLEWA: Inap 87 pesen bilong ol man i save dai long kensa long wetlewa, em ol man i save smok.
SIK BILONG KLOK: Ol man bilong smok, planti tru bilong ol inap kisim sik bilong klok, winim ol narapela man inap 70 pesen.
KENSA LONG SUSU: Ol meri i save smok 40 smok o winim dispela long olgeta de, planti tru bilong ol inap kisim sik kensa long susu, winim ol narapela meri inap 74 pesen.
YAU I BAGARAP: Ol liklik pikinini bilong ol mama i save smok, ol i hatwok tru long harim gut tok o pairap samting.
MAN I GAT DAIABITIS: Ol man i gat sik daiabitis na ol i smok o kaikai tabak, ol inap bagarapim kidni bilong ol na wanpela hap bilong ai ol i kolim ritina, winim ol man i no save smok.
KENSA LONG ROP BILONG BEL: Tupela lain i bin skelim 150,000 manmeri na ol i kisim save olsem smok inap kamapim dispela sik.
SOTWIN: Pikinini i gat sotwin, sik bilong em inap go bikpela moa sapos em i pulim win i gat smok bilong tabak long en.
OL INAP SMOK: Long ol meri i bin smok taim ol i gat bel, pikinini meri bilong ol inap kirap na smok, winim inap 4-pela taim pikinini meri bilong ol meri i no save smok taim ol i gat bel.
LUKIMIA: Ol i ting pasin bilong smok i save kamapim wanpela kain sik lukimia (myeloid).
BAGARAP LONG EKSASAIS: Wanpela lain bilong ami long Amerika i skelim pasin bilong smok na i tok, ol man bilong smok inap bagarapim skin bilong ol taim ol i eksasais, winim ol man i no save smok.
TINGTING: Man i kisim bikpela hap nikotin taim em i mekim wanpela bikpela wok, em i no inap tingting gut.
BEL HEVI: Ol dokta bilong tingting i wok long tingim tok bilong ol saveman olsem pasin bilong smok inap kamapim bikpela bel hevi na wanpela kain sik long tingting.
KILIM I DAI SKIN: Ol i bin skelim ol nes na kisim save olsem, planti nes i save smok ol inap kilim i dai skin bilong ol, winim inap tupela taim ol nes i no save smok na kilim i dai skin bilong ol.
Na sampela samting moa i no gutpela: Sik kensa long maus, nek, long paip bilong kaikai, pankrias, long rop bilong pispis, kidni, na long maus bilong bilum bilong bel; sik strok, hat-atek, bikpela sik long wetlewa na long blut, bikpela sua long bel, daiabitis, no inap kamapim pikinini, karim pikinini i liklik tumas, ol bun i no strong moa na i bruk, na sik long yau. Na yumi ken tok, smok inap kamapim paia tu. Pasin bilong smok i nambawan as na paia i save kamap long ol haus, hotel na haus sik.
[Blok long pes 12]
Tabak i No Bilong Smok—Em Samting Nogut
Ol kampani bilong wokim wanpela kain tabak ol i kolim snaf ol i save kisim bikpela mani tru—winim wan bilion dola. Nambawan kampani bilong wokim snaf i bin wokim wanpela kain i gat gutpela swit bilong en bilong pulim ol nupela man long kisim. Kampani i wokim snaf i gat kain kain swit em planti man i save laikim. Taim man i kirap nupela long kisim em i amamas, tasol bihain em i laik kisim snaf i strongpela moa. Wanpela man bipo em i wanpela bos bilong dispela kampani, em i tok: ‘Planti man i kirap na kisim snaf i gat gutpela swit, tasol bihain ol bai kisim snaf i strongpela moa.’ Ol i wokim toksave bilong en olsem: ‘Strongpela Samting Bilong Strongpela Man’ na ‘Em i Givim Amamas.’
Nius The Wall Street Journal i bin kamapim ripot long dispela samting kampani i mekim, na ol i kamapim tok bilong kampani olsem ‘ol i no save senisim skel bilong nikotin.’ Na nius i tok, tupela saveman bipo ol i wok long dispela kampani ol tu i tok olsem, tasol ol i tok kampani i stiaim hamas nikotin skin bilong man i save kisim. Na ol i tok, kampani i save putim sampela marasin long snaf na bai man i kisim bikpela nikotin moa long snaf. Na nius i stori long snaf na pasin bilong kaikai tabak olsem: ‘Sampela man i ting snaf i wankain long pasin bilong kaikai tabak. Tasol nogat. Snaf em tabak ol i bin katkatim liklik liklik na man i save putim insait long maus na pulim wara bilong en; em i no save kaikai. Man i save kisim snaf em i putim liklik insait long maus bilong em. Em i mekim wok long tang bilong em na snaf i ken raun insait long maus. Wan wan taim em i spetim.’
Seven i go inap 22 pesen nikotin i save go long blut bilong ol man i save kisim snaf i gat gutpela swit na ol i wokim bilong ol nupela man. Strongpela snaf inap pasim win bilong nupela man i kisim. Tabak bilong strongpela snaf ol i save katkatim liklik liklik na em i bilong “strongpela” man tasol. Inap 79 pesen bilong nikotin i go stret long blut bilong man i kisim dispela kain snaf. Long Amerika, planti pikinini i kirap na mekim wok long snaf taim ol i gat 9-pela krismas. Na yu ting wanpela pikinini i gat 9-pela krismas i no inap mekim traim long kisim strongpela snaf na kamap wanpela “strongpela” man? Em bai mekim, a?
Nikotin long snaf i strong moa, winim nikotin man bai kisim sapos em i smok. Man i kisim snaf bai kisim sik kensa bilong maus, winim inap 4-pela taim ol man i no save kisim snaf. Na em inap kisim sik kensa long nek, winim inap 50 taim ol man i no save kisim snaf.
Inap liklik taim ol man long Amerika i kros long wanpela kampani bilong wokim tabak taim mama bilong wanpela yangpela man i kotim ol. Yangpela man em i hapman stret long resis long haiskul tasol em i dai long sik kensa bilong maus. Taim em i gat 12-pela krismas em i bin go lukim wanpela so bilong ol kauboi na long dispela taim em i kisim snaf i no gat pe. Kirap long dispela taim em i kalabus long snaf na em i mekim wok long 4-pela tin long olgeta wik. Ol dokta i katim em planti taim—ol i katim tang, wasket, nek, tasol bihain ol i no gat rot bilong helpim em moa. Yangpela i dai taim em i gat 19 krismas.
[Blok long pes 13]
Rot Bilong Lusim Smok
Planti milion man i bin kalabus long nikotin ol i lusim pinis. Sapos yu man bilong smok, maski yu bin smok longpela taim, yu inap lusim dispela pasin i save bagarapim yu. Em sampela rot bilong helpim yu:
• Yu mas save i gat sampela traim na hevi bai painim yu taim yu laik lusim smok. Ating bai yu tingting planti, kros kwik, airaun, het i pen, no inap slip, bel i pen, hangre, skin i strong long kisim wanpela samting, tingting i wokabaut, na skin i guria. Tru, ol dispela samting i no gutpela, tasol yu mas save skin bai givim hatwok long yu inap sampela de tasol, na bihain taim skin i no kisim nikotin moa isi isi ol hevi bai pinis olgeta.
• Nau yu mas bosim strong tingting bilong yu. I no olsem skin bilong yu tasol i bin krai long kisim nikotin, nogat; tingting tu i bin lain long kisim. Tingim ol samting yu bin mekim na yu gat bikpela laik long kisim smok, na wok long senisim dispela pasin. Olsem: Sapos bihain long kaikai wantu yu bin smok, orait taim kaikai i pinis no ken sindaun yet, kirap na go wokabaut liklik, o wasim ol plet.
• Taim skin i strong tru long kisim smok, long wanem, yu gat hevi samting, yu mas save, dispela i no ken stap longpela taim, 5-pela minit samting tasol. Olsem na redi long raitim wanpela pas, o eksasais, o kaikai wanpela gutpela kaikai na yu no ken tingim smok. Beten i wanpela gutpela rot bilong helpim yu long bosim skin na tingting.
• Sapos yu bin traim long lusim smok tasol yu no inap, yu no ken bel hevi. Tasol bikpela samting—yu no ken les.
• Sapos yu tingting planti olsem sapos yu lusim smok skin bilong yu bai go patpela, ating yu mas save, taim yu lusim smok na skin bilong yu i wok long kamap gutpela, dispela i winim skin i patpela liklik. Ating i gutpela sapos prut na kumu samting i stap klostu. Na yu mas dring planti wara.
• I hatwok long lusim smok, tasol i hatwok moa long sakim olgeta. Makim taim bilong lusim smok—wanpela de, wanpela wik, 3-pela mun, olgeta.
Jisas i tok: “Yu mas laikim ol [narapela] olsem yu laikim yu yet.” (Mak 12:31) Sapos yu laikim ol narapela, orait, lusim smok. Sapos yu laikim yu yet, orait, lusim smok.—Lukim tu Kirap! bilong Janueri 8, 1990, pes 13-15, i gat stori “Smok na Tingting Bilong Kristen.”