Gol—Em Narapela Kain Tru
Gol—kirap long bipo yet i kam inap nau, dispela samting i yelo na malumalum, em i wanpela samting ol man i laikim tru, long wanem, ol samting bilong en i narapela kain tru. Kala bilong en, na i lait tru, na em i malumalum inap long ol i ken wokim kain kain samting long en, na i no save ros—em ol samting i mekim na gol i narapela kain long ain o bras samting. Gol em i bikpela samting long tingting bilong ol man i bin painim gol, olsem na ol stori bilong gol i narapela kain long ol stori bilong painim ain o bras samting.
“GOL! Mi tokim yu, em gol! Gol!” Man i painim gol, klok bilong em i wok hariap, na lewa bilong em i sut, na long tingting bilong em, em i lukim ol samting em inap baim long dispela gol. Ol i bin wok long painim gol long graun, na insait long ol bikpela na liklik wara, na insait tru long graun, i go daun inap planti tausen mita.
Ol i bin wokim bilas bilong ol king na kwin long gol i gat bikpela pe. Gol i bin bilasim ol sia king na ol banis bilong ol haus king. Na ol imis gol i makim pis, pisin, animal, na sampela samting moa ol i bin wokim bilong lotuim olsem god bilong ol. Strongpela tingting bilong ol man long traim painim gol, em i bin kamap long olgeta hap, na gol i mekim bikpela samting long olgeta lain man.
Gol na Ol Stori Bilong En
Long Isip bilong bipo, ol king i bin salim ol bisnisman na ami bilong ol i go long ol longwe ples bilong painim gol, em wanpela samting ol i ting em bilong ol god na king bilong Isip tasol. Long 1922 ol i painim matmat bilong King Tutankamen, na planti gutpela kago ol i bin wokim long gol ol i pulap tru long matmat bilong em. Na bokis ol i bin putim skin bilong em insait long en, em tu ol i bin wokim long gol.
Sampela man bilong raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo, ol i tok, ‘namba wan samting i bin pulim Bikpela King Aleksander long go long Esia, em planti gol i stap long Persia.’ Ol stori i tok, ami bilong em i bin kisim planti tausen donki samting i go wantaim ol bilong karim ol gol em i bin kisim long Persia i go bek long kantri Grik. Em nau, kantri Grik i kamap wanpela kantri i gat planti gol.
Wanpela saveman i tok, ‘ol king bilong Rom ol i bin mekim bikpela wok long gol bilong grisim ol ofisa bilong ol long i stap gut long ol, na bilong grisim ol bikman bilong ol narapela kantri. Long ai bilong ol man ol i putim ol gutpela bilas gol long skin bilong ol bilong kamapim ples klia bikpela mani kago bilong ol. Dispela i mekim na ol manmeri ol i save bosim ol i kirap nogut long en, na ol i pret long king bilong ol.’ Wanpela buk i tok, Rom i kisim bikpela gol taim ol i daunim Spen na kisim ol gol-main bilong en.
Tasol yumi no inap pinisim stori bilong gol sapos yumi no toktok long sampela stori nogut bilong en. Em ol stori bilong daunim ol narapela kantri, na mekim nogut tru long ol man, na mekim ol man i wok kalabus, na kilim ol i dai.
Bikpela Blut i Kapsait
Taim save bilong ol man i go bikpela moa, ol sip i bikpela na strongpela moa ol i raun long solwara bilong painim ol nupela kantri, na bilong kamapim ol nupela setelmen, na bilong painim gol. Planti bilong ol dispela man i raun long sip ol i tingting oltaim long painim gol, na wanpela bilong ol em Kristofa Kolambas (yia 1451 i go inap yia 1506).
Kolambas i no tingim laip bilong ol asples long ol hap em i raun long en bilong painim gol. King na kwin bilong Spen i bin givim mani long Kolambas bilong raun painim gol, na long buk bilong sip Kolambas i raitim tok i go long king na kwin long ol samting i bin painim em long wanpela ailan. Em i rait olsem: “Bilong bosim dispela ples, yumi mas sindaun tasol long en na bosim ol Indian, em ol lain bilong mekim ol samting yumi tokim ol long mekim. . . . Ol Indian . . . i stap skin nating na ol i no gat wanpela samting bilong helpim ol long pait na sakim ol birua, olsem na ol i redi long bihainim tok bilong yumi na mekim wok.” Kolambas i ting God i orait long samting em i mekim, na gol bai helpim Spen long baim ol samting bilong mekim ol pait “holi” bilong ol. Wanpela taim, em i kisim presen olsem wanpela tambaran ol i bin wokim long gol, na bihain em i tok: ‘Mi laik bai God i marimari long mi na helpim mi long painim gol.’
Ol lain bilong Spen i kirap raun long ol sip bilong painim gol bihain long Kolambas, ol i bin kisim tok long King Fedinan bilong Spen, olsem: “Kisim gol i kam! Sapos yupela inap, tingim ol man taim yupela i kisim gol. Tasol kisim gol i kam, maski yupela i mas mekim wanem bilong kisim.” Ol dispela man i raun painim gol ol i man nogut na ol i bin kilim i dai planti tausen asples bilong Meksiko na Sentral na Saut Amerika. Em nau, gol ol i kisim i go bek long Spen, i olsem blut bilong ol man i pas long en, long wanem, ol i bin kisim long rot bilong kilim i dai planti man.
Orait, bihain i gat sampela lain i raun long solwara olsem raskol na hansapim ol sip na stil long en. Plak long sip bilong ol i no bilong wanpela kantri. Ol i hansapim ol sip bilong Spen em gol na ol narapela gutpela samting i pulap long en. Ol sip bilong Spen i no gat planti gan na man bilong pait olsem ol sip bilong ol stilman, olsem na ol i lus long pait. Long yia 1600 i go inap yia 1800, pasin bilong hansapim ol sip em i wanpela bikpela hevi i kamap long solwara, na i bikpela moa long hap bilong Wes Indis na long nambis bilong Amerika.
Planti i Tingting Strong Long Painim Gol
Long 1848 ol i painim planti gol long ples daun bilong Sakramento, long Kalifonia. Kwiktaim tok bilong dispela samting i go nabaut na ol manmeri i siksti stret bilong kisim hap graun ol i ken digim bilong traim painim gol. Long 1849, planti tausen manmeri bilong olgeta hap bilong graun ol i sindaun long Kalifonia—ol i laik painim gol na kamap maniman. Long 1848, inap 26,000 manmeri i sindaun long Kalifonia, tasol long 1860 inap 380,000 i stap. Ol man i wok fama ol i lusim graun bilong ol, na ol boskru i ranawe long sip, na ol soldia i ranawe long ami—ol i mekim olsem bilong kam long dispela hap bilong painim gol na kamap maniman. Sampela man bilong painim gol, “ol i man nogut bilong kilim i dai man.” Ol man i sindaun long dispela hap ol i bilong kain kain lain na skin, olsem na pasin raskol na bagarapim man i go bikpela tru. Ol man i mangalim gol, tasol ol i no laik mekim wok bilong painim, ol i kirap na stil—ol i hansapim ol tren na wilka em hos i pulim bilong stilim gol i stap long en.
Long 1851, sampela yia tasol bihain long ol i bin painim gol long Kalifonia, tok i go nabaut olsem ol i painim planti gol long Ostrelia. Ol i tok: ‘Gol i planti tru.’ Inap sotpela taim, Ostrelia em nambawan kantri long graun i kamapim planti gol. Sampela man i bin go sindaun long Kalifonia, kwiktaim tru ol i lusim dispela hap na ol i go long Ostrelia. Olsem na ol manmeri i sindaun long Ostrelia ol i go planti moa. Long 1850, inap 400,000 manmeri i stap long Ostrelia, tasol long 1860, winim wan milion 100 tausen i stap long en. Planti man i tingting long painim gol na kamap maniman, olsem na ol i lusim fam bilong ol na ol narapela wok, na ol i siksti stret i go long ol hap bilong painim gol.
Klostu long yia 1900, ol i painim gol long Yukon na Alaska, olsem na ol manmeri i resis i go long dispela tupela hap bilong painim gol. Planti tausen manmeri i go long Hap Not, long hap bilong Klondaik na Alaska, na maski ol i hatwok tru long bikpela kol, ol i digim graun bilong painim gol long graun i gat planti gol long en.
Gol Insait Long Solwara
Long taim bilong yumi, ol man i bin kisim save long go daun tru insait long solwara, olsem na ol man bilong painim gol ol i tingting long ol samting i stap long as bilong solwara. Ol i go daun na sekim ol sip i bin kisim bagarap na slip long as bilong solwara na bai ol i ken painim ol gutpela gutpela samting i stap long en, olsem ring na bis ol i bin wokim long gol na ol narapela samting ol man i bin wokim sampela handet yia i go pinis.
Long Septemba 20, 1638, bikpela win na ren i sakim wanpela sip bilong Spen (Concepción) na tromoi sip i go long rip long nambis bilong Saipan long solwara Pasifik. Bihain sip i go daun insait long solwara. Kago bilong sip em gol na planti ol narapela gutpela samting—pe bilong en long mani bilong yumi long nau i olsem planti milion dola. Klostu olgeta 400 manmeri i bin stap long dispela sip ol i dai. Ol man bilong go daun insait long solwara ol i painim planti samting long dispela sip. Olsem: Ol i painim 32 sen gol, longpela bilong wan wan i olsem wan na hap mita, na hevi bilong wan wan i olsem 3-pela kilogram samting. Ol i bin kisim long dispela sip inap 1,300 samting ol i bin wokim long gol, olsem sen, kruse, baten, ring, na sampela samting moa.
Na ol i bin painim sampela sip moa em ol i bin lus long solwara. Long 1980, ol man i go daun insait long solwara, ol i painim wanpela sip bilong Spen (Santa Margarita) long nambis bilong Florida, Yunaitet Stets. Dispela sip em bilong yia 1600 samting. Long pinis bilong 1981, ol man i go daun insait long solwara, ol i painim gol ol i bin wokim olsem ol liklik brik na hevi bilong en i olsem 44 kilogram, na ol kain kain samting ol i bin wokim long gol.
Gol Ol i Kisim Long Taim Bilong Pait
Bihain long gavman bilong Jemani i pundaun long 1945, ol ami bilong Amerika na Briten i kirap nogut long samting ol i painim long ol main bilong kisim sol insait long graun long Kaiseroda, long Turingia, Jemani. Nius The Atlanta Journal i tok, ‘insait long ol dispela main ol i painim gol ol i bin haitim. Ol i bin wokim sampela gol olsem ol liklik brik, na i gat ol piksa ol i bin penim o wokim long ston, na mani, na sampela samting moa, pe bilong en i bikpela tru olsem 2 bilion 100 milion dola.’ Na ol i painim tu ol bek em tit gol na tit silva i pulap long en, em sampela bilong ol, ol i bin putim long paia bilong kisim gol na silva bilong en. Ol Natsi i bin rausim ol dispela tit long maus bilong bikpela lain manmeri ol i bin bagarapim ol. Dispela bikpela hap gol ol Natsi i haitim i bin helpim ol long baim ol gan samting long wanpela pait i go yet. Nius Journal i tok, bikpela hap gol, pe bilong en i olsem 2 bilion 500 milion dola, i bin go bek long 10-pela kantri em bipo Hitler i bosim. Na planti man i ting ol i no painim yet olgeta gol ol Natsi i bin haitim, olsem na ol i wok yet long painim.
Tru tumas, gol em i bikpela samting. Tasol Baibel i tok, gol i wankain olsem ol narapela samting i gat bikpela pe—em i no inap givim laip long ol man i wok long painim. (Song 49:6-8; Sefanaia 1:18) Wanpela savetok bilong Baibel i tok: “Sapos yu kisim gutpela tingting na save, orait dispela i winim tru planti gol na silva.” (Sindaun 16:16) Gutpela tingting na save i kam long Man bilong wokim yumi, God Jehova, na yumi inap painim dispela samting long Tok bilong em, em Baibel. Man i laik painim gutpela tingting na save em i mas stadi long Baibel, na dispela inap helpim em long lain long ol lo na tok bilong God, na em i mas bihainim ol dispela lo na tok long olgeta samting em i mekim. Olsem na gutpela tingting na save em i kisim bai winim tru olgeta gol ol man i bin painim pinis. Kain gutpela tingting na save olsem, em inap helpim i stap bilong yumi long nau na helpim yumi long kisim laip oltaim long bihain.—Sindaun 3:13-18.
[Blok long pes 13]
Sampela Samting Bilong Gol
• I no gat narapela ain i olsem gol—em i malumalum tru na ol inap wokim kain kain samting long en. Ol inap paitim paitim gol na em i kamap olsem pepa nating (0.1 maikromita). Na ol inap paitim paitim gol em hevi bilong en i olsem 28 gram, na gol bai karamapim wanpela hap em bikpela bilong en i olsem 17 skwe mita. Na gol i gat wankain hevi, ol inap wokim i go longpela tru inap olsem 70 kilomita.
• Gutpela gol i malumalum tru, olsem na ol i save abusim gol wantaim wanpela kain ain bilong mekim gol i kamap strong na ol inap wokim bis o ring samting long en. Gol ol i bin abusim wantaim narapela samting ol i save kolim karet; olsem na 12-pela karet i makim olsem 50 pesen gol i stap long ring samting; 18 karet i makim olsem 75 pesen gol i stap long en, na 24 karet i makim gutpela gol tru tru.
• Ol nambawan kantri bilong kamapim gol em Saut Afrika na Yunaitet Stets.
[Piksa Kredit Lain long pes 11]
Bikpela King Aleksander: The Walters Art Gallery, Baltimore
[Ol Piksa long pes 12]
Wanpela piksa i makim Kristofa Kolambas i kamap long ol ailan Bahama long yia 1492 bilong painim gol
[Kredit Lain]
Courtesy of the Museo Naval, Madrit, (Spen) na Don Manuel González López, ol i orait long mipela i putim dispela piksa