Rot Bilong Holimpas Gutpela Tingting

SAMTING yumi putim insait long bodi bilong yumi inap helpim skin bilong yumi o nogutim skin bilong yumi. Sapos man i save kisim ol rabis kaikai tasol, bihain em bai kisim sik. Na i wankain tu long tingting bilong yumi.

Olsem: Samting yu putim insait long tingting bilong yu em i olsem wanpela kain kaikai bilong tingting. Kaikai bilong tingting? Tru tumas, ol save yumi kisim long rot bilong ol buk, ol nius, televisen, video, ol video-gem, Intenet, na tok bilong ol singsing, em inap helpim o nogutim tingting na pasin bilong yumi, wankain olsem kaikai tru i save mekim sampela samting long skin bilong yumi. Olsem wanem yumi ken tok olsem?

Jerry Mander, bipo em i wanpela bikman long wanpela kampani i wokim ol toksave bilong grisim ol man long baim ol samting, na em i tok long samting televisen i save mekim long yumi, olsem: ‘Televisen i winim olgeta narapela samting long putim piksa i go insait long tingting bilong yumi.’ Tru, ol samting yumi lukim i save amamasim yumi, tasol i no dispela samting tasol. Nius The Family Therapy Networker i tok: ‘Ol samting i kamap long televisen, olsem ol tok, ol piksa, ol pairap, ol tingting, pasin bilong ol man, ol samting i painim ol, ol dispela samting i save stiaim tingting bilong yumi na ol samting yumi pilim insait long bel bilong yumi.’

Tru tumas, maski yumi save long dispela samting o nogat, ol samting yumi lukim long televisen samting, em inap stiaim tingting bilong yumi na ol samting yumi pilim long bel. Dispela inap nogutim yumi. Olsem Mander i tok, ‘isi isi yumi wok long kamap wankain olsem ol piksa i stap long tingting bilong yumi.’

Olsem Marasin i Gat Gip

Planti man i save tingim gut ol kaikai bilong skin ol i save kisim, tasol ol i no tingim gut ol kaikai bilong tingting ol i kisim long rot bilong televisen samting. Olsem: Ating yu bin harim man i tok: ‘I no gat wanpela gutpela samting bilong lukim long TV!’ TV i save pulim sampela na ol i dai stret long lukim na ol i wok long senisim senisim ol program; ol i laik painim wanpela gutpela stori. Ol i no tingting long mekim i dai TV!

Televisen i save pulim bikpela hap taim bilong yumi, na planti stori i kamap long en, em ol stori ol Kristen i laik abrusim. Gary Koltookian, em wanpela man bilong raitim buk, em i tok: ‘Planti stori i kamap long televisen long nau, ol i gat tok nogut long en, na pasin pamuk, na ol samting ol man i gat tok long en, winim bilong bipo.’ Nau tasol ol i skelim dispela samting long Amerika na ol i kisim save olsem, ‘long taim planti man i lukim TV, ol samting bilong maritpasin samting i save kamap 27 taim (averes) insait long olgeta aua.’

Ating yumi laik save dispela i mekim wanem long tingting bilong ol man. Long Japan, i gat wanpela stori i kamap long TV em planti man i laikim na dispela i kirapim ‘planti manmeri i marit pinis long mekim pasin pamuk.’ Na ol man bilong raitim buk Watching America i tok: ‘Long nau, ol man i orait long klostu olgeta kain pasin sem ol man i laik bihainim long i stap bilong ol.’

Tasol televisen i no kamapim stori bilong pasin pamuk tasol, nogat. Planti stori bilong pait na bagarapim man, em tu i save kamap long televisen. Wanpela bikpela samting yumi mas tingim, em samting nogut pasin bilong pait na bagarapim man i save kamap long TV na ol piksa wokabaut inap mekim long tingting bilong ol yangpela. David Grossman, bipo em wanpela ofisa long ami na em i gat save long samting i kirapim man long kilim i dai narapela, em i tok: ‘Taim ol pikinini i lukim TV na lukim narapela i sutim narapela long gan o long naip, o reipim em, o mekim nogut tru long em, o kilim em i dai, ol i ting ol i mekim tru tru ol dispela samting.’ Nius The Journal of the American Medical Association i stori tu long dispela samting, olsem: ‘Planti pikinini i gat 3-pela o 4-pela krismas, taim ol i lukim TV, ol i no inap skelim wanem samting i kamap tru tru na wanem samting i stori nating tasol, na ol i no inap mekim olsem, maski ol man i bikpela pinis i helpim ol long skelim.’ Olsem: Maski papa o mama i tokim pikinini, ‘Ol dispela man i no dai tru; ol i giaman tasol na dai,’ tingting bilong pikinini i no inap kisim gut dispela samting. Long tingting bilong pikinini, pait na bagarapim man em i lukim long TV i olsem samting i kamap tru tru.

Nius Time i stori long ‘pait na bagarapim man ol man i save lukim long TV’ na i tok: ‘Long nau klostu olgeta saveman i wanbel long tok olsem taim ol pikinini i lukim TV na ol piksa wokabaut na lukim blut bilong man i kapsait, dispela i save mekim sampela samting long tingting bilong pikinini.’ Em i mekim wanem kain samting long tingting bilong pikinini? Michael Medved, em wanpela man bilong skelim ol piksa wokabaut, em i tok: ‘Inap planti yia ol man i bin lukim pasin bilong pait na bagarapim man long ol piksa wokabaut na nau ol i no inap skelim gut wanem samting i gutpela na wanem samting i nogut, olsem na nau ol i no pilim moa olsem dispela samting em i samting nogut.’ Olsem na wanpela man bilong raitim buk em i tok taim yumi kisim pikinini i gat 4-pela krismas i go long piksa wokabaut i kamapim stori bilong pait nogut tru, dispela i olsem ‘marasin i gat gip i save bagarapim tingting bilong em.’

Tasol i no olsem olgeta program i kamap long TV i nogut, nogat. Na yumi ken tok olsem long ol buk, nius, video, kompyuta-gem, na kain samting olsem bilong kisim amamas. Tasol yumi ken save, planti samting ol man i lukim na kaunim bilong kisim amamas, ol i no stret long ol man i laik holimpas gutpela tingting.

Skelim Gut Amamas

Ol samting yumi lukim long ai na i go long tingting, em i gat strong long mekim sampela samting long tingting bilong yumi na long ol samting yumi save mekim. Olsem: Sapos oltaim yumi lukim pasin pamuk, orait tingting bilong yumi long bihainim lo bilong Baibel i tok yumi mas “stap longwe long pasin pamuk” bai em i no stap strong moa long tingting bilong yumi. (1 Korin 6:​18) Na olsem tasol, sapos yumi amamas long ol samting i stori long ‘ol man nogut i mekim sampela rong,’ ating bai yumi hatwok long “stap wanbel wantaim olgeta man.” (Song 141:4; Rom 12:18) Bilong dispela samting i no ken kamap, yumi no ken lukim ol samting i nogut.​—⁠Song 101:3; Sindaun 4:​25, 27.

Tru, yumi olgeta i gat sin, olsem na yumi olgeta i mas wok strong long bihainim ol pasin i stret. Aposel Pol i tok: “Tru, long tingting bilong mi, mi laikim tumas lo bilong God. Tasol mi lukim narapela lo i stap insait long ol hap bodi bilong mi. Na dispela narapela lo i save pait long lo bilong God i stap long tingting bilong mi. Dispela narapela lo, em i lo bilong sin, na em i wok long kalabusim mi na bosim ol hap bodi bilong mi.” (Rom 7:​22, 23) Olsem wanem? Dispela i makim olsem Pol i save bihainim ol laik nogut bilong skin? Nogat, em i no mekim olsem! Em i tok: “Mi save paitim tru bodi bilong mi na mekim em i bihainim laik bilong mi. Nogut . . . bihain mi yet mi no kisim prais.”​—⁠1 Korin 9:​27.

Olsem na yumi tu i no ken tok yumi sinman tasol na yumi ting dispela i givim rot long yumi na yumi mekim sin. Jut i tok: ‘Ol pren tru, mi ting mi mas raitim tok long yupela olsem, yupela i mas wok strong long lukautim bilip bilong yupela na long sakim tok bilong ol birua bilong gutnius.’ (Jut 3, 4) Tru tumas, yumi “mas wok strong” na sakim ol amamas i kirapim yumi long mekim rong.a

Askim God Long Stiaim Tingting Bilong Yu

Long dispela taim yumi stap long en, sampela taim i hatwok long bihainim gutpela tingting. Tasol Baibel i tok yumi inap stap klin long tingting na long pasin. Olsem wanem yumi inap mekim olsem? Song 119:​11 i tok: “Mi putim tok bilong yu i stap long bel na tingting bilong mi. Olsem na bai mi no ken mekim sin long yu.”

Bilong putim tok bilong God long bel na long tingting, yumi mas tingim tok bilong God i olsem gutpela samting tru. Tasol bai yumi hatwok long mekim olsem sapos yumi no save Baibel i tok wanem. Taim yumi kisim stretpela save long Tok Bilong God, yumi save kisim tingting bilong God long ol samting. (Aisaia 55:​8, 9; Jon 17:⁠3) Dispela bai helpim yumi gut long ol samting bilong spirit na i helpim yumi long tingting long ol gutpela samting.

Olsem wanem? I gat wanpela samting bilong helpim yumi long skelim gut wanem samting inap helpim yumi long ol samting bilong spirit na long tingting? I gat! Aposel Pol i tok: “Ol brata, mi laik mekim wanpela tok moa. Oltaim yupela i mas tingting tasol long ol pasin i tru na ol pasin i gutpela long ol man i mekim na ol stretpela pasin na ol klinpela pasin na ol naispela samting na ol samting i gutpela tru na olgeta pasin i nambawan tru na olgeta pasin yumi save amamas tru long lukim ol man i mekim.”​—⁠Filipai 4:⁠8.

Tasol bilong helpim tru yumi, yumi no ken kisim save long God na em tasol, nogat; i gat sampela samting moa yumi mas mekim. Profet Aisaia i tok: “Mi God, Bikpela bilong yupela. Oltaim mi save skulim yupela na soim yupela long ol stretpela pasin yupela i mas bihainim na bai yupela i stap gut.” (Aisaia 48:17) Tru tumas, yumi mas askim God long givim gutpela tingting long yumi bilong stiaim yumi, na tu, yumi mas mekim wok long dispela save yumi kisim.

Narapela samting bilong helpim yumi long pasin bilong yumi na long ol samting bilong spirit, em yumi mas singaut long Jehova, em Man bilong “harim beten.” (Song 65:2; 66:19) Sapos long gutpela bel na long pasin daun yumi beten long Man bilong wokim yumi, em bai harim. Na ‘sapos yumi wok long painim em, orait bai yumi inap i kam klostu long em.’​—⁠2 Stori 15:⁠2.

Olsem na long dispela taim bilong pait na bagarapim man na pasin pamuk, yu ting i gat rot na bai tingting bilong yumi i ken stap gutpela? I gat! Yumi no ken larim ol amamas bilong dispela graun i mekim na yumi no pilim moa ol samting nogut, na yumi mas stadi long Tok Bilong God bambai yumi ken strongim tingting bilong yumi, na yumi mas askim God long stiaim yumi. Sapos yumi mekim ol dispela samting, orait yumi inap holimpas gutpela tingting!

[Futnot]

[Rait long pes 9]

‘Planti pikinini, taim ol i lukim TV, ol i no inap skelim wanem samting i kamap tru tru na wanem samting i stori nating tasol’

[Rait long pes 11]

“Inap planti yia ol man i bin lukim pasin bilong pait na bagarapim man long ol piksa wokabaut na nau ol i no inap skelim gut wanem samting i gutpela na wanem samting i nogut”

[Blok long pes 11]

Rot Bilong Daunim Sik Bilong Klok

Nius Nutrition Action Healthletter i tokaut long sampela samting bilong helpim yu na ating yu no ken kisim sik bilong klok, olsem:

• Lusim pasin bilong smok. Sapos nau yu lusim pasin bilong smok, orait insait long wanpela yia, dispela inap mekim wok na ating yu no ken kisim sik bilong klok, maski yu go patpela liklik.

• Lusim skin. Sapos yu patpela tumas na yu lusim skin, olsem 2 kilo i go inap 5 kilo, dispela inap helpim yu.

• Eksasais. Pasin bilong mekim eksasais long olgeta taim (3-pela taim o moa long olgeta wik) inap mekim gris kolestrol nogut (LDL) i go liklik, na pasim mak bilong blut long go antap, na skin i no ken go patpela tumas.

• No ken kaikai planti gris. Sapos skin bilong yu i gat planti LDL, kisim abus na susu i no gat planti gris tumas.

• No ken kisim planti bia wain samting. Ating pasin bilong dring liklik retpela wain inap helpim sampela long pasim sik bilong klok.

• Kisim planti prut, sayor, na ol narapela kain kaikai i gat planti liklik rop long en.

[Piksa long pes 8]

Pasin bilong pait na bagarapim man em TV i save kamapim, em i olsem marasin i gat gip i save bagarapim tingting bilong pikinini

[Piksa long pes 9]

Sampela taim ol pikinini i bihainim pasin bilong pait na bagarapim man ol i lukim long TV

[Piksa long pes 10]

Ol papamama i ken helpim ol pikinini bilong ol long rot bilong givim kain kain gutpela buk long ol bilong kaunim