Olsem Wanem? Televisen i Senisim Pasin Bilong Yu?
WANPELA buk (Tube of Plenty—The Evolution of American Television) i tok, ‘Televisen i olsem wanpela windo bilong lukluk i go na kisim save long ol samting i kamap long graun.’ Man i raitim dispela buk, em Erik Barnouw, i tok, kirap long 1960 i kam inap 1965 samting, “planti man i kisim save long ol samting i kamap long graun long rot bilong televisen. I olsem ol i lukluk i kam ausait long dispela windo, em televisen, na ol i lukim ol samting i wok long kamap long graun. Na ol i bilipim olgeta samting ol i lukim na harim long televisen.”
Tasol taim yumi lukluk i go ausait long windo tru, em i no inap senisim ol samting yumi lukluk long en ausait bilong kirapim tingting bilong yumi na yumi sanap na lukluk i stap yet, nogat tru. Tasol televisen inap mekim. Sampela piksa long televisen i save stiaim tingting i stap long bel, na yumi ting yumi mas bihainim tingting em televisen yet i kamapim. Sampela taim ol man i senisim liklik ol nius o stori i kamap long televisen, olsem ol i putim sampela toktok o bilip bilong ol long en, na dispela i givim narapela kain tingting long ol man.a
Em i Save Gut Long Pasin Bilong Pulim Tingting
Planti taim ol man i bosim televisen ol i laik pulim tingting bilong ol man na givim narapela kain tingting long ol. Taim ol i wokim ol piksa bilong kirapim ol man long baim wanpela samting, ol i mekim long kain kain rot. Ol i putim kain kain kala. Ol i putim musik. Ol i kamapim piksa bilong ol man na meri i gat gutpela skin. Ol i kamapim ol pasin nogut i gat sem bilong pulim ai bilong ol man. Na ol i kamapim ol piksa bilong ol naispela naispela ples. Ol i gat planti kain kain pasin bilong pulim tingting na ai bilong ol man, na ol i save gut long mekim olsem.
Wanpela man, em i bin wok inap 15 yia long kamapim piksa long televisen, em ol toksave i stori long ol kaikai na laplap samting ol man inap baim, na em i tok, “Mi bin kisim save olsem yu inap mekim wok long niuspepa, o redio, o televisen long givim tingting long ol man, na bihain dispela samting i ken kirapim ol long mekim ol samting, em ating pastaim ol i no tingting long mekim.”
Long 1950 i go 1959 samting, ol samting ol man i mekim i kamapim klia olsem televisen i gat strong bilong bosim tingting bilong ol man. Wanpela kampani long Amerika i save wokim marasin bilong penim maus, ol i save kisim olsem 15,000 kina samting long olgeta yia. Tasol taim ol i kirap long soim piksa bilong dispela marasin long televisen, planti meri moa i kirap long baim dispela marasin. Olsem na tupela yia bihain, dispela kampani i kirap kisim olsem 4,500,000 kina long olgeta yia! Ol man long wanpela beng i tokaut long televisen long wok ol i mekim long beng, na wantu tasol planti man tru i kam putim olsem 15 milion kina long beng.
Long olgeta yia, long Amerika tasol, i olsem olgeta wan wan man i save lukim 32,000 toksave long televisen i stori long kaikai o laplap samting em ol man inap baim. Dispela ol toksave i kirapim bel na tingting bilong ol man long baim ol dispela samting. Mark Crispin Miller i tok long wanpela buk (Boxed In—The Culture of TV) olsem: “I stret yumi tok, televisen i save bosim tingting bilong yumi sampela taim. Ol toksave long televisen i kirapim tingting bilong yumi long baim ol dispela samting.” Em i tok, “dispela i samting nogut tru, long wanem, em i save giamanim bel na tingting bilong yumi, na yumi bihainim ol dispela tok. Yumi inap bosim gut tingting sapos yumi skelim gut ol toksave i kamap long televisen.”
Televisen i no save stori tasol long ol samting olsem marasin bilong penim maus, o kamapim ol tok politik, o stori bilong wanpela lain, nogat. Em i save stori long ol pasin nogut tu.
Televisen na Ol Pasin Nogut
Long Amerika, piksa bilong pasin pamuk samting i save kamap planti taim moa long televisen, olsem na planti man i no kirap nogut moa long lukim ol dispela kain piksa. Long 1989, wanpela lain i skelim ol piksa bilong televisen inap 3-pela de samting, na ol i tok, inap 722 taim ol i harim tok nogut o lukim pasin pamuk samting long televisen. Televisen i kamapim piksa bilong maritpasin, na pilai long sem, na man i slip wantaim man, o meri i slip wantaim meri, na trabel long wanblut samting. Dispela kain pasin i kamap long televisen inap 11-pela taim insait long wanpela aua tasol!
Ol dispela kain pasin i no kamap long televisen long Amerika tasol, nogat. Long ol kantri olsem Frans, na Itali, na Spen, ol dispela kain pasin tu i save kamap long televisen. Na i gat planti arapela kantri tu i soim ol piksa em i gat ol dispela kain pasin i pulap long en, olsem pait na bagarapim man na pasin pamuk.
Narapela pasin nogut i kamap long televisen, em pasin bilong pait o bagarapim narapela man. Long Amerika, wanpela nius (Time) i kamapim tok bilong wanpela man, em i tok, em i amamas long “gutpela tingting” bilong ol man i wokim ol piksa bilong bagarapim o kilim i dai man. Televisen i soim piksa bilong ol man, em het o han lek samting bilong ol em narapela man i katim pinis, o em i kamapim piksa bilong wanpela man em ol i nilim em long pos o hangamapim em long rop samting. Na tu, ol i soim piksa bilong ol man em ol spirit nogut i bosim ol. Namba wan taim wanpela lapun man long Aivori Kos, long Wes Afrika i lukim piksa bilong ol waitskin i kamap long televisen, em i kirap nogut na em i tok: “Bilong wanem ol waitskin i paitim narapela narapela na sutim ol long naip na gan samting?”
Bekim bilong dispela askim em olsem: Ol man i save kamapim piksa long televisen em ol man i laik tru long lukim. Planti man i laik lukim man i bagarapim o kilim i dai narapela o pasin pamuk samting. Olsem na dispela tupela kain pasin i save kamap planti taim long televisen—tasol ol man i wokim ol piksa ol i no kamapim olgeta dispela pasin wantaim, nogat. Ol i kamapim wan wan pastaim, na bihain sapos ol man i lukim ol dispela kain piksa planti taim moa, ol i no ken kirap nogut. Donna McCrohan i tok long wanpela nius (Prime Time, Our Time): “Planti piksa ol man i lukim long televisen i kirapim ol long tingim ol tok nogut, o pasin pait, o pasin pamuk samting. Na taim ol i kirapim tru tingting bilong ol man, ol i senisim gen ol toktok na pasin bilong ol man i kamap long televisen, na dispela i pulim gen tingting bilong ol man.”
Bipo, taim ol man i lukim piksa bilong man i slip wantaim man, ol i save kirap nogut. Tasol nau dispela kain piksa i save kamap planti taim, na ol man i no kirap nogut moa. Wanpela man bilong raitim nius long Frans i tok: “Ol man bilong televisen i mas kamapim piksa bilong man i slip wantaim man, long wanem, em i wanpela pasin bilong ol man long nau . . . Olsem na sapos ol lain man i tok, dispela kain pasin i no stret, bai sampela man i tok, dispela tok ol i mekim i no stret.” Long 1990, wanpela lain bilong televisen i kamapim dispela kain piksa long 11-pela biktaun long Amerika. Wanpela nius (Newsweek) i tok, ol man i wokim dispela piksa, ol i kain man olsem, na ol i soim dispela piksa “bilong paulim na daunim gutpela tingting bilong ol man, na ol i no ken kirap nogut sapos ol i lukim dispela kain pasin long televisen long bihain; na tu em bai givim tingting long ol olsem, ol man i mekim dispela pasin ol i wankain olsem olgeta narapela man.”
Stori Giaman na Samting Tru
Wanpela nius (Journalism Quarterly) i tok, planti taim televisen i kamapim piksa bilong ol man i mekim pasin pamuk samting, tasol em i no stori long ol samting i painim ol dispela man long bihain. Ol dispela kain piksa i save giamanim ol man tasol. Dispela nius i tok, ol piksa i save kamap long televisen i laik givim kain tingting long ol man, olsem: Man na meri i no marit i ken slip wantaim, na ol i no inap kisim sik bilong pamuk.
Tasol dispela kain samting i save kamap tru, o nogat? Taim man na meri i no marit ol i slip wantaim, meri i no save kisim bel, o ol i no kisim sik bilong pamuk, a? Na ol man i save slip wantaim man, ating ol tu i no save kisim sik AIDS, a? Na olsem wanem long man i save paitim narapela man? Tupela i save kisim bagarap, o nogat? Planti taim long piksa i olsem tupela i no kisim bagarap tru. Ol piksa i kamap long televisen i no save stori long wanem ol samting inap painim ol dispela man, na ol i no stori long pasin bilong bihainim maus bilong bel o daunim laik nogut bilong skin, nogat. Ol dispela piksa i kamapim ol amamas bilong skin em yumi inap kisim long nau tasol.
Olsem na i klia tru, televisen i no olsem ‘wanpela windo bilong lukluk i go na kisim save long ol samting i kamap long graun.’ Wanpela buk (The Unreality Industry) i kamapim giaman bilong ol dispela piksa na i tok, “televisen i gat bikpela strong long bosim tingting bilong yumi. Ol piksa i kamap long televisen, ol i mekim na yu no inap skelim moa olsem ol samting yu lukim em i stori tru o nogat. I olsem televisen i giamanim tasol ol man.”
Ol man em ol i ting televisen i no inap bosim tingting bilong ol, ating ol bai kros taim ol i harim dispela kain tok. Planti ol i tok, “Mi no bilipim olgeta samting mi lukim.” Tasol ol saveman i tok, dispela kain tingting i no inap helpim yumi long luksave long ol pasin hait na pasin giaman i save kamap long televisen. Wanpela man i tok: “Wanpela pasin hait em i save kamap long televisen em olsem: Televisen i kirapim ol man long tingting olsem em i no inap bosim tingting bilong ol tasol nogat. Em inap long mekim olsem.”
Masin Bilong Bosim Tingting
Long 1990, wanpela buk (1990 Britannica Book of the Year) i tok, long olgeta de, i olsem olgeta wan wan man long Amerika i save lusim olsem 7-pela aua na tupela minit long lukim televisen. Narapela buk i tok, ol i lukim televisen inap tupela aua samting. Dispela i makim olsem, inap long taim ol i dai, i olsem ol i tromoi 7-pela yia olgeta long sindaun tasol na lukim televisen! Sapos ol man i lusim bikpela hap taim tru olsem long sindaun na lukluk long televisen, yumi save, televisen i bosim tingting bilong ol, a?
Planti man i ting ol piksa i kamap long televisen i stori long samting i tru. Wanpela buk (Media, Culture and Society) i tok, televisen i kirapim ol man long ting olsem stori giaman ol i lukim long televisen em samting i tru, olsem na isi isi em i wok long pulim ol long ting olsem ol dispela samting i mas painim olgeta man. Tasol dispela kain tingting i no stret. Narapela lain (U.S. National Institute of Mental Health) long Amerika, em ol tu i save skelim tingting bilong ol man, ol i mekim wankain tok.
Sapos televisen i kirapim ol man long ting ol samting ol i lukim i tru, i no stret yumi tok em i no inap bosim pasin na tingting bilong ol man, a? Olsem Donna McCrohan i tok long buk bilong em (Prime Time, Our Time), em i tok: “Sapos wanpela piksa i kamapim sampela pasin o toktok em yumi no save mekim, nau yumi pilim olsem yumi mas mekim wankain toktok o bihainim wankain pasin tu. Olsem na yumi ting olsem pasin bilong trabel long man o meri em i no gat rong sapos dispela kain pasin i kamap long televisen. Taim ol dispela kain pasin i kamap long televisen—ol i stap longpela taim liklik na ol man inap lukim gut—yumi kisim tingting olsem yumi mas traim long kamap wankain olsem dispela man long piksa.”
Nau televisen i stap long olgeta hap, na pasin nogut, na pasin bilong bagarapim man i go bikpela tru. Olsem wanem? Ol dispela pasin i kamap nating? Nogat tru. Wanpela lain i skelim dispela pasin long 3-pela kantri na ol i tok, taim televisen i kamap nupela long ol dispela kantri, ol pasin nogut i kirap long i go bikpela tru. Long ol hap em ol i kisim televisen pastaim, pasin nogut i bin go bikpela long dispela taim.
Bai yumi kirap nogut taim yumi harim olsem planti man i no save stap bel isi taim ol i lukim televisen. Inap 13 yia samting, wanpela lain i skelim pasin bilong 1,200 manmeri na ol i kisim save olsem taim ol dispela man i lukim televisen, planti bilong ol i no save stap bel isi, long wanem, taim ol i lukluk long televisen, skin bilong ol i les long wok, na bel na tingting bilong ol i no stap isi. Sapos ol i lusim bikpela hap taim long lukim televisen long taim bilong malolo, dispela i no helpim tingting na bel bilong ol liklik long stap isi. Tasol taim man i sindaun na kaunim sampela nius samting long taim bilong malolo, bel na tingting bilong em i stap isi, na em inap tingim gut ol samting!
Pasin bilong kaunim gutpela buk em inap helpim yumi, tasol televisen i olsem man bilong stilim taim bilong yumi na yumi no gat taim long kaunim ol buk. Taim televisen i kamap nupela long Biktaun Nu Yok, hariap tru ol man i no kisim moa planti buk long haus buk, long wanem, ol i givim bel long lukim televisen na ol i no gat taim moa long kaunim buk. Tru dispela i no makim olsem ol man i no gat laik moa long kaunim ol buk, nogat tru. Tasol planti man i lain pinis long lukim kain kain piksa i save kamap long televisen, olsem na taim ol i kaunim wanpela buk ol i save les hariap. Olsem wanem? Sapos yu larim televisen i pulim taim na tingting bilong yu, yu ting dispela samting inap helpim yu long kisim gutpela save o skulim yu long pasin bilong bosim gut skin? Nogat, a?
Ol Pikinini Em Ol i Givim Bel Long Lukim Televisen
Narapela bikpela samting yumi mas tingim, em olsem: Wanem samting inap painim ol pikinini sapos ol i save lusim bikpela hap taim long lukim televisen? Sapos televisen inap senisim sindaun na pasin bilong ol man i bikpela pinis, em inap mekim wankain tu long ol pikinini—tasol em bai mekim moa yet, long wanem, ol pikinini i no lain gut long pasin bilong skelim gut ol samting, olsem na ol i ting ol samting ol i lukim long televisen em i tru. Wanpela nius (Rheinischer Merkur/Christ und Welt) bilong Jemani, em i stori long pasin bilong ol pikinini i lusim bikpela hap taim long lukim televisen, na em i tok olsem, planti taim ol dispela pikinini “i no inap skelim ol samting ol i lukim, em i tru o nogat. Ol i ting ol stori giaman ol i lukim long televisen em samting tru.”
Sampela ol lain i bin skelim pasin bilong ol pikinini inap planti yia nau, na olgeta i tok, ol piksa i save kamapim pasin bilong pait, na pasin bilong bagarapim narapela man, dispela kain piksa i save lainim ol yangpela na ol pikinini long bihainim dispela kain pasin. Sampela bikpela oganaisesen long Amerika (American Academy of Pediatrics, na National Institute of Mental Health, na American Medical Association) ol i wanbel long tok, taim ol pikinini i lukim ol pasin bilong pait i kamap long televisen, ol i kirap long bihainim wankain pasin.
I gat narapela samting i nogutim ol pikinini taim ol i lusim bikpela hap taim long lukim televisen. Ol i sindaun na kaikai tasol na skin bilong ol i kamap patpela tumas. I gat tupela as bilong en: (1) Ol i sindaun tasol na lukim televisen, na ol i no gat taim long pilai ausait. (2) Televisen i save stori long ol kaikai olsem sispop, koka kola, pike samting, na em i kirapim ol pikinini long kisim dispela kain kaikai. Dispela kain kaikai i no inap helpim tru skin bilong ol. Sampela lain i tok, ol pikinini em ol i save lusim bikpela hap taim tru long lukim televisen, ol i no inap lainim gut ol samting long skul. Wanpela nius (Time) i tok, ol saveman em ol i save skelim tingting bilong ol man, na ol tisa tu, ol i wanbel long tok olsem, ol sumatin i no save kaunim gut buk o kisim gut save long skul, na as bilong dispela hevi, em televisen tasol.
Narapela samting yumi mas tingim, i olsem: Hamas taim yumi tromoi long lukim televisen. Long Amerika, taim pikinini i lusim gret 10 long hai-skul, em i bin lukim televisen inap 17,000 aua, tasol em i bin stap long skul inap 11,000 aua tasol. Long taim bilong malolo planti pikinini i sindaun tasol na lukim televisen, na ol i no tingting long mekim narapela samting. Wanpela buk (The National PTA Talks to Parents: How to Get the Best Education for Your Child) i tok, long olgeta wan wan de, long olgeta 2-pela 2-pela pikinini i wokim gret 5 (ol i gat 10-pela krismas samting), wanpela i save kaunim buk inap 4-pela minit samting, tasol em i sindaun na lukim televisen inap 2-pela aua samting.
Ating wan wan man tasol bai tok, televisen i no inap senisim pasin o sindaun bilong ol man o ol pikinini. Tasol yumi laik save, papamama i mas tambuim televisen olgeta long haus, o olsem wanem? Ating ol man i mas rausim televisen olgeta na tromoi long ples pipia samting, o haitim long bokis samting, o olsem wanem?
[Futnot]
a Lukim nius Kirap! bilong Februeri 8, 1991, het-tok bilong en, “Yu Inap Bilip Long Tok i Kamap Long Ol Nius?”
[Piksa long pes 9]
Pasim televisen, na opim ol buk