El Nino—Em i Wanem Samting?
Planti taim wara Apurimak long Lima, Peru, i save drai, tasol em i bin tait na tait i kisim klostu olgeta samting bilong Carmen. Em i bel hevi na tok: “Dispela hevi i kamap long planti bilong mipela, i no long mi tasol.” I go moa long hap bilong not long Sekura—em wanpela ples drai i stap arere long solwara—traipela ren i pundaun na wara i karamapim 5,000 skwe kilomita bilong dispela ples wesan nating na i kamap olsem wanpela traipela raunwara. Long ol narapela hap bilong graun i gat ol kain hevi olsem i bin kamap na i winim ol narapela long bipo. Long sampela hap i gat bikpela tait, o strongpela win saiklon, o taim bilong traipela san. Ol dispela hevi i kamapim sampela bikpela hevi moa olsem bikpela hangre, planti sik, ol bus i paia, na planti samting i kisim bagarap olsem ol gaden, haus, na graun samting. I gat wanem as bilong ol dispela samting? Planti ol i sutim asua i go long El Nino. Kirap long pinis bilong 1997, El Nino i kamap long hap bilong ekweta long solwara Pasifik, na i stap inap long 8-pela mun samting.
El Nino em i wanem samting? Em i kamap olsem wanem? Bilong wanem planti ol narapela narapela hap i kisim hevi long El Nino? Ol inap save long wanem taim stret El Nino bai kamap bambai ol i ken redi long dispela na ol man wantaim ol samting bilong ol inap abrusim bagarap?
Pastaim Solwara i Save Kamap Hat Liklik
Nius Newsweek i tok: “El Nino i makim solwara i hat liklik na i save kamap long olgeta 2-pela o 7-pela yia long nambis bilong Peru.” Winim wan handet yia samting, ol man i save raun long sip long hap bilong Peru ol i luksave olsem sampela taim solwara i kamap hat liklik. Planti taim dispela i save kamap long taim bilong Krismas, olsem na ol i save kolim dispela samting El Nino, em tok ples Spen, na insait bilong en i olsem bebi Jisas.
Taim solwara i kamap hat liklik long hap bilong Peru, bai i gat planti ren moa long dispela hap. Ren i mekim na ol plaua i save kamap long ples drai na ol bulmakau na sipsip samting i gat planti kaikai na ol i kamap gutpela. Tasol taim ren i pundaun bikpela tumas, ol wara long dispela hap i save tait. Na tu, solwara i hat liklik i stap antap na pasim wara i kol i gat ol kaikai samting i stap long en na i no inap long kam antap. Olsem na planti pis samting na sampela pisin tu i save lusim dispela hap na go longwe long painim kaikai. Ol samting El Nino i kamapim long hap bilong Peru i save kamapim ol samting long ol narapela hap i stap longwe.a
Samting Win na Wara i Kamapim
I gat wanem as na solwara long hap bilong nambis bilong Peru i save kamap hat liklik? Bilong save long dispela samting, pastaim yumi mas skelim wanpela win i stap namel long Is na Wes Pasifik long hap bilong ekweta na i raunim bikpela hap (ol i kolim dispela win, Walker Circulation).b San i save hatim solwara i stap long hap bilong wes, klostu long Indonisia na Ostrelia. San i pulim dispela wara i go antap, na taim wara i wok long go antap em i save go kol na pundaun olsem ren long ol dispela hap. Nau win i stap antap i no gat wara i stap long en. Bihain wanpela win i stap antap moa i save sakim dispela win i go long hap bilong Is. Dispela win i no gat wara long en i wok long go kol moa na kol i mekim na win i wok long go daun moa taim em i kamap long hap bilong Peru na Ekwado. Nau i gat strongpela win i stap long dispela hap ol i kolim rai, na dispela win i go long hap bilong Indonisia na pinisim raun bilong en.
Dispela win ol i kolim rai em i mekim wanem na solwara Pasifik bilong ekweta i save stap hat o kol? Nius Newsweek i tok: “Em i mekim wankain samting olsem win i save mekim long liklik raunwara. Dispela win i save sakim wara i stap antap i go long hap wes bilong Pasifik, na dispela i mekim na wara long dispela hap i save go antap moa, winim solwara long hap bilong Ekwado inap olsem 60 sentimita, na i hat moa olsem 8 digri Selsias.” Long hap is bilong solwara Pasifik, wara i kol i stap aninit i wok long kam antap na ol kaikai samting i pulap long en na i helpim ol pis samting long stap gut tru. Olsem na taim ol samting i wok gut na i no gat dispela El Nino, antap bilong solwara bilong is i save kol moa, winim solwara i stap long hap bilong wes.
Wanem senis i save kamap long win na i kamapim El Nino? Nius National Geographic i tok: “Ol saientis i no save long as bilong dispela samting, tasol long sampela yia ol win ol i kolim rai i save lusim sampela strong o sampela taim i dai olgeta.” Taim dispela win i wok long go slek, dispela solwara i hat liklik i stap long Indonisia i wok long go bek gen long hap bilong is. Dispela i mekim na antap bilong solwara long hap bilong Peru na sampela narapela hap bilong is i kamap hat liklik. Dispela senis i kamap long solwara em i kamapim senis long win samting. Wanpela pepa i kamapim dispela tok: “Taim solwara Pasifik long hap bilong ekweta long is i wok long kamap hat liklik, em i daunim strong bilong ol dispela win i save raunim bikpela hap. Na tu, dispela i senisim pasin bilong ren long pundaun. Bikpela ren i save pundaun long hap bilong wes i wok long go long hap is bilong solwara Pasifik.” Olsem na senis i kamap long taim bilong ren na san samting long olgeta hap bilong Pasifik i stap long ekweta.
Olsem Wanpela Traipela Ston i Stap Long Liklik Wara
El Nino inap senisim ren na san samting long ol hap i stap longwe tru long solwara Pasifik i stap long hap bilong ples hat. Em i mekim olsem wanem? Ren na san samting long olgeta hap bilong graun i save wok wantaim. Na samting i kamap long wanpela hap na i kamapim senis long narapela hap i wankain olsem wanpela traipela ston i stap long liklik wara. Dispela ston i stap namel long wara na i senisim pasin bilong wara long ran i go. Bikpela smok bilong ren i save kamap antap long solwara i hat liklik na i stap olsem traipela ston i pasim ol samting, na dispela i kamapim senis long ren na san i go inap long planti tausen kilomita.
El Nino i save strongim na senisim rot bilong win i stap antap moa na i save spit tru. Dispela ol strongpela win i stap antap i save bosim klostu olgeta bikpela ren na win samting. Taim samting i senisim strong na rot bilong ol dispela win, pasin bilong ren i pundaun o traipela san samting long ol narapela hap inap kamap strong moa o isi liklik. Olsem: El Nino i save mekim na taim bilong kol long hap not bilong Yunaitet Stets i no save kol tumas, tasol long hap saut bilong Yunaitet Stets i kol moa na i gat bikpela ren moa.
Ol Man Inap Save El Nino Bai Kamap?
Long sampela de paslain tasol ol man inap save long bikpela ren na win samting bai kamap. Tasol olsem wanem? Em i wankain tu long El Nino? Nogat. Bilong save olsem wanpela El Nino bai kamap, ol i no skelim win na ren samting i save kamap long olgeta wan wan de. Inap long sampela mun ol i skelim bikpela hap bilong graun bilong luksave long ol samting i wok long kamap na i narapela kain. Na planti taim ol lain i mekim dispela wok i bin tok stret taim ol i tokaut olsem wanpela El Nino bai kamap.
Olsem, ol i bin tokaut long dispela El Nino bilong 1997-1998 long Me 1997—em 6-pela mun paslain long dispela samting i bin kamap. Long nau i gat 70 masin ol i putim long planti hap bilong solwara Pasifik long ekweta. Ol i pasim ol wan wan masin long anka na ol i save trip antap long solwara bilong skelim strong bilong win i stap antap long wara, na skelim solwara i hat o kol inap long 500 mita samting daunbilo. Ol i kisim ol dispela save na putim long wanpela kompiuta ol i bin wokim bilong skelim ren na san samting, na dispela save i helpim ol long tokaut long wanem ol samting bai kamap.
Ol toksave i kamap paslain tru olsem wanpela El Nino bai kamap i helpim ol manmeri long redi long ol senis dispela samting bai kamapim. Long Peru, kirap long 1983, ol i bin tokaut olsem wanpela El Nino bai kam na dispela i kirapim planti ol man i save lukautim ol fam long kisim ol bulmakau na planim ol samting i save laikim planti ren. Na ol man bilong kisim pis i senisim dispela wok na ol i mekim wok bilong kisim ol kindam, long wanem, ol kindam i save kam long taim solwara i kamap hat liklik. Tru tumas, pasin bilong toksave long taim stret ol dispela samting bai i kamap na bilong redi gut pastaim, em inap mekim na bai i no gat planti man i bagarap na i no gat bikpela pe tumas bilong stretim ol samting El Nino i bin kamapim.
Save ol lain bilong saiens i kisim long ol samting i bosim ren na san samting long dispela graun i kamapim klia olsem tok God i kirapim King Solomon long raitim long 3 tausen yia i go pinis i stret. Solomon i bin tok: “Win i save kirap long hap not, na i go long hap saut, na i save tanim na i go bek long hap not. Na long dispela pasin win i save raun raun oltaim.” (Saveman 1:6) Ol man bilong nau i kisim planti save pinis long pasin bilong ren o san samting taim ol i skelim rot solwara i save bihainim na rot bilong win. Ol dispela save inap helpim yumi sapos yumi bihainim ol toksave long ol samting i laik kamap olsem El Nino.
[Ol Futnot]
a La Nina i makim narapela samting. La Nina (“liklik pikinini meri” long tok ples bilong Spen) i olsem solwara bilong wes kos bilong Saut Amerika i save go kol long sampela taim. Na dispela tu i save kamapim ol samting long ol narapela hap.
b Long yia 1920 samting Sir Gilbert Walker, em wanpela saientis bilong Inglan, i bin skelim gut raun bilong ol dispela win, olsem na ol i putim nem bilong em long dispela samting.
[Blok long pes 21]
OL BAGARAP EL NINO I BIN KAMAPIM LONG BIPO
■ 1525: Long dispela yia ol man i bin raitim stori bilong wanpela El Nino long Peru; i no gat wanpela stori bilong en i stap paslain long dispela.
■ 1789-1793: El Nino bilong dispela yia i mekim na winim 600,000 man long India i dai, na long hap bilong Saut Afrika dispela El Nino i kamapim bikpela hangre tru.
■ 1982-1983: Winim 2,000 manmeri i bin dai long ol samting dispela El Nino i kamapim, na pe bilong stretim ol samting i bagarap long hap bilong ekweta i winim 48 bilion kina.
■ 1990-1995: I gat 3-pela samting i bin kamap long wankain taim na dispela i kirapim wanpela El Nino long stap longpela taim tru, winim planti narapela ol i bin skelim.
■ 1997-1998: Maski ol i bin tokaut olsem long sampela hap wara bai tait na long sampela hap bai i no gat ren, klostu 2,100 manmeri i dai long dispela taim na pe bilong stretim ol samting i bin bagarap long olgeta hap bilong graun i olsem 122 bilion kina.
[Ol Sat/Ol Mep long pes 18, 19]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
TAIM OL SAMTING I STAP STRET
Ol win bilong raun
Strongpela win ol i kolim rai
Solwara i hat liklik
Solwara i kol liklik
EL NINO
Win i stap antap tru i senisim rot bilong en
Win rai i lusim strong
Wara i hat liklik i go long hap bilong is
I hat moa o i no gat planti ren olsem ol narapela taim
I kol moa o i gat sampela ren moa winim ol narapela taim
[Ol Sat/Ol Piksa long pes 20]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
EL NINO
Ol retpela kala i makim wara i hat moa winim ol narapela taim
TAIM OL SAMTING I STAP STRET
Wara i hat liklik i hip i stap long hap wes bilong Pasifik, na wara long hap bilong is i kol em i save kam antap
EL NINO
Win rai i kam long hap bilong is i lusim strong, olsem na wara i hat liklik i wok long kam gen long hap bilong is na i pasim wara i kol long kam antap
[Ol Piksa long pes 18, 19]
PERU
Tait wara i kisim ples drai bilong Sekura
MEKSIKO
Wanpela win nogut bilong solwara (ol i kolim Linda)
KALIFONIA
Graun malumalum i karamapim ol samting
[Ol Kredit Lain]
Pages 18, 19 left to right: Fotografía por Beatrice Velarde; Image produced by Laboratory for Atmospheres, NASA Goddard Space Flight Center; FEMA photo by Dave Gatley