I Stret Ol Pikinini i Gat Papamama i Laikim na Lukautim Ol
“MEKIM pasin sori long wanpela pikinini, na em bai i laikim yu moa yet.” Em tok bilong wanpela man i bin stap 100 yia samting i go pinis na em i save raitim ol buk, em John Ruskin. Ating planti papamama bai wanbel long dispela tok olsem pasin bilong laikim tru pikinini bilong ol bai karim gutpela kaikai. Ol i save dispela bai kirapim ol pikinini long laikim ol, tasol i no long dispela as tasol na ol i laikim tru pikinini bilong ol, nogat; nambawan as na ol i laikim ol pikinini, em bilong helpim ol long kamap gut.
Wanpela buk (Love and Its Place in Nature) i tok, i olsem “pikinini i laik dai,” sapos i no gat man i laikim ol. Saveman Ashley Montagu bilong Briten i tok: “Sapos i no gat man i laikim pikinini, skin na tingting bilong em i narapela kain olgeta long wanpela pikinini i gat man i laikim em tru. Na dispela pikinini i no gat man i laikim em, em i no save go bikpela long wankain pasin olsem narapela.”
Nius Toronto Star i stori long wanpela ripot i kamapim wankain tingting. Nius i tok: “Ol pikinini i no gat wanpela i save mekim gut long ol na holim ol . . . skin bilong ol dispela pikinini i save kamapim wanpela kain marasin i nogutim ol.” Tru tumas, taim ol i no mekim gut long pikinini i stap bebi yet, “inap longpela taim bihain em bai i gat hatwok long skul gut na long tingim gut ol samting.”
Ol dispela samting i makim olsem papamama i mas stap wantaim pikinini bilong ol. Sapos nogat, olsem wanem pasin bilong pas gut wantaim inap kamap namel long papamama na pikinini? Tasol sori tru, long nau long ol kantri i gat planti samting, planti papamama i tingim pikinini long samting bilong skin, tasol ol yet i no save stap tumas wantaim ol pikinini. Ol i save salim ol pikinini i go long skul, salim ol i go long lotu, salim ol i go long wok, na long taim bilong malolo long skul, ol i salim pikinini i go long wanpela hap bilong amamas na larim narapela lain i lukautim ol inap long sampela wik, na ol i givim mani long ol na salim ol i go long wanpela hap bilong amamas. I olsem ol i stap ausait long famili na longwe long papamama, na dispela i mekim na planti milion pikinini i pilim olsem papamama i givim baksait long ol o papamama i no laik lukautim ol, na tupela i no save sori long ol—i olsem ol pikinini i stap namel long ol bikpela manmeri i no save mekim gutpela pasin long ol. Ating dispela tingting i wanpela as na i gat 3,000 pikinini i slip nating long rot long Belin. Planti i gat wankain tingting olsem Micha, em i tok: “I no gat wanpela i laik lukautim mi moa.” Na wanpela manki bilong Jemani i gat 9-pela krismas i tok: “I gutpela moa sapos mi stap olsem dok bilong famili.”
I Gat Kain Kain Pasin i Nogutim Pikinini
Taim papamama i no lukautim gut pikinini, dispela i makim olsem ol i no gat pasin bilong “stap pren bilong [olsem laikim tru] ol arapela.” (Rom 1:31; 2 Timoti 3:3) Na dispela inap kirapim ol long mekim sampela pasin i nogut moa long ol pikinini. Kirap long taim bilong dispela Yia Bilong Pikinini long 1979, ol i wok strong moa long kirapim ol man long tingim moa yet hevi bilong ol pikinini em ol man i bagarapim skin bilong ol o mekim pasin sem long ol. Tru, i hatwok long save hamas ol pikinini i karim hevi long ol dispela samting, na namba bilong ol i no wankain long olgeta hap. Tasol yumi save, i hatwok tru long rausim bel hevi em bikpela man o meri i karim, long wanem, narapela i mekim pasin sem long em taim em i liklik.
Olgeta kain pasin i nogutim pikinini i save givim tingting long ol olsem i no gat man i laikim ol na i no gat man i laik lukautim ol. Na dispela hevi i wok long go bikpela. Wanpela nius bilong Jemani (Die Welt) i tok: “Planti pikinini moa, taim ol i wok long kamap bikpela man o meri ol i no inap sindaun gut wantaim ol narapela.” Nius i tok moa olsem: “Ol pikinini i no save kisim bel isi bilong sindaun wantaim papamama i mekim pasin sori long ol. Dairekta bilong wanpela dipatmen bilong helpim ol pikinini bilong Hambek, em Gerd Romeike, em i tok olsem pasin sori i stap namel long ol papamama wantaim ol pikinini i wok long lus, o long sampela famili i no gat wanpela taim dispela pasin i bin kamap. Ol pikinini bilong ol dispela kain famili ol i pilim olsem i no gat lain i lukautim ol gut, na bikpela laik bilong ol long i stap bel isi i lus nating.”
Ol pikinini i no gat lain i laikim ol tru na lukautim ol gut—em ol samting ol i mas i gat—ol inap kisim pasin bilong bel nogut. Na dispela inap kirapim ol long givim hevi long ol lain i givim baksait long ol, o long olgeta manmeri. Winim 10-pela yia i go pinis, wanpela lain bilong skelim dispela samting long Kanada i toksave olsem sapos ol pikinini i no kisim hariap sampela helpim, bikpela lain bilong ol bai go bikpela na “ol bai holim tingting olsem ol manmeri i no save tingim ol.”
Ol yangpela i no gat man i laikim ol o lukautim ol, ating ol bai i gat tingting long ranawe bilong lusim ol dispela hevi, tasol taim ol i mekim olsem, ol bikpela hevi moa i painim ol long ol biktaun i gat planti pasin raskol, ol drak, na pasin pamuk. Winim 20 yia i go pinis na ol polis i tok wanpela biktaun bilong Amerika i gat samting olsem 20,000 ranawe pikinini i stap long en, em ol i no winim yet 16 krismas. Ol i stori olsem em ol pikinini i kam long “ol famili i bruk, o long ol famili i bagarapim ol, na planti taim as bilong dispela i olsem papamama i save dring planti tumas o kalabus long ol drak. Olsem na ol pikinini bilong ol i save ranawe na stap nating long rot, ol i mekim pasin pamuk bilong kisim mani samting. Man i bosim wok bilong ol long pamuk, em i save paitim ol, na ol i stap sem pipia, na ol i pret tru, nogut bosman bai mekim nogut moa yet long ol sapos ol i traim ranawe. Sori tru, maski i gat ol lain i wok strong long pinisim dispela hevi, dispela pasin i stap yet.
Ol pikinini i insait long ol dispela pasin i go inap long ol i bikpela, ol i kamap olsem ol man o meri i no gat gutpela tingting. Planti ol i no inap lukautim gut ol pikinini bilong ol yet. Ol i no bin i gat lain i laikim na lukautim ol taim ol i liklik, olsem na ol i kamapim ol pikinini i gat wankain hevi—ol i pilim olsem i no gat lain i laikim ol na lukautim ol. Wanpela man politik bilong Jemani i tok olsem: “Ol pikinini i no gat man i laikim ol taim ol i liklik, ol i bel nogut long ol narapela taim ol i bikpela pinis.”
Tru, i gat planti milion papamama ol i wok strong long helpim pikinini bilong ol long save olsem ol i laikim ol tru, na ol i laik lukautim ol. Ol i no mekim long rot bilong toktok tasol; ol i kamapim klia dispela samting long rot bilong pasin sori ol i bihainim na long hap taim ol i lusim bilong mekim gut long pikinini, em pasin i stret long mekim long olgeta pikinini. Tasol ol hevi i stap yet—em ol hevi i bikpela tumas long ol papamama wan wan long stretim. Olsem: Long sampela hap, wok politik na wok bilong lukautim mani bilong kantri, dispela wok i pundaun long helpim ol pikinini long kisim ol marasin samting, gutpela skul, na gutpela kaikai. Na tu, ol i no helpim ol pikinini long lusim pasin bilong stap rabis olgeta, o helpim ol na bai ol man i no inap subim ol long mekim ol wok leba. Planti ol man i save tingim ol yet tasol na mangal long mani samting, na dispela pasin bilong ol i mekim na hevi bilong ol pikinini i go bikpela moa.
Seketeri-jeneral bilong Yunaitet Nesen, em Kofi Annan, em i tokaut long ol bikpela hevi ol pikinini i karim long nau, olsem: “Planti milion pikinini i karim hevi yet long pasin bilong stap rabis tru; planti handet tausen i stap long ol hap bilong pait, na long ol hap i gat bikpela hevi long mani; planti tausen i kisim sampela bagarap long skin long taim bilong pait; na i gat planti moa em binatang jem [HIV] i kamapim sik AIDS i mekim na ol i no gat papamama o ol yet i dai long dispela sik.”
Tasol i gat sampela gutpela samting tu i kamap! Sampela dipatmen bilong Yunaitet Nesen olsem UNICEF (United Nations Children’s Fund) na Wol Helt Oganaisesen, ol i mekim bikpela wok bilong helpim sindaun bilong ol pikinini i kamap gutpela moa. Annan i tok: “Long nau i gat planti pikinini moa em ol i no gat sik taim mama i karim ol na planti moa i kisim pinis ol sut bilong abrusim sik; planti moa inap rit na rait; rot i op bilong planti moa long go long skul, pilai, na mekim ol samting bilong pikinini, tasol long 10-pela yia i go pinis mipela i no bin ting ol gutpela samting olsem bai kamap.” Tasol em i tokaut olsem: “Maski sampela gutpela samting i kamap pinis, yumi no ken slek long mekim sampela wok moa.”
Sampela Lain Yumi Mas Tingim Moa Yet
I gat sampela pikinini yumi mas tingim moa yet. Long 1961 samting ol man i kirap nogut tru taim i gat toksave i kam long 12-pela kantri olsem i gat planti tausen pikinini em wanpela marasin (thalidomide) i bagarapim ol. Sampela mama i gat bel ol i bin dringim dispela marasin bilong slip, tasol ol dokta i no bin save olsem dispela marasin bai mekim na ol mama bai karim pikinini em han lek i bagarap o i no stap. Han lek bilong planti pikinini i liklik tru.
Dispela em i hevi bilong 40 yia i go pinis, tasol long nau i luk olsem namba wan samting bilong bagarapim han lek bilong pikinini em ol bom ol i planim long graun.a Sampela i tok i gat samting olsem 60 milion i go inap long 110 milion ol bom i stap nabaut nabaut long olgeta hap. Na ol bom i save kilim i dai o bagarapim 26,000 manmeri long olgeta yia—planti pikinini tu i insait long dispela namba. Long 1997, Jody Williams i kisim Prais Nobel long wok em i mekim bilong kirapim ol gavman long tambuim ol dispela bom, na kirap long dispela taim planti man moa i save tingim dispela hevi. Tasol i gat ol hap dispela kain bom i stap yet long en. Wanpela man politik bilong Jemani i stori long wok bilong rausim olgeta bom ol i planim long graun, na em i tok olsem: “I wankain olsem pasin bilong mekim wok long wanpela spun bilong rausim wara long wanpela traipela dis taim tap wara i go daun yet long en.”
Narapela lain pikinini yumi gat wok long tingim ol moa yet, em ol pikinini i no gat moa papa o mama. Laik bilong God Jehova, em Man bilong wokim yumi, i olsem ol pikinini bai go bikpela insait long famili i gat papa na mama i bihainim pasin sori na tingim ol. I stret olgeta pikinini i gat papamama i mekim kain pasin olsem.
Bilong traim helpim ol pikinini i no gat papamama, i gat ol haus em gavman i makim ol long stap long en wantaim lain bilong lukautim ol, na i gat ol ofis bilong stretim rot bilong adoptim pikinini. Tasol sori tru, sampela pikinini em ol i stap tarangu tru na i gutpela sapos i gat ol man i kisim ol na lukautim ol, tasol planti man i save givim baksait long ol, em ol pikinini i gat sik, o i stap longlong, o i gat sampela bagarap long skin, o papamama bilong ol i bilong ol narapela kantri.
I gat sampela oganaisesen ol i kamapim bilong kirapim ol man long salim mani long olgeta mun samting bilong lukautim wanpela pikinini i stap long kantri i stap rabis. Mani man i givim i bilong skulim dispela pikinini o lukautim pikinini long ol samting em i mas i gat. Sapos ol i gat laik, orait tupela i ken raitim pas na salim piksa na dispela bai helpim tupela long pas gut wantaim. Dispela samting i helpim ol pikinini, tasol i no nambawan gutpela rot bilong stretim tru hevi bilong ol.
I gat narapela samting tu ol i bin kamapim bilong helpim ol pikinini wanpis, na i kam inap long 1999 dispela samting i bin stap 50 yia pinis.
SOS Ples Bilong Ol Pikinini
Long 1949, long taun Imst bilong Ostria, Hermann Gmeiner i kamapim SOS Ples Bilong Ol Pikinini. Wok em i kirapim long wanpela taun tasol i go bikpela na nau i gat samting olsem 1,500 ples bilong lukautim ol pikinini wanpis, na ol narapela oganaisesen i mekim wankain wok i stap long 131 kantri long Afrika, Amerika, Esia, na Yurop.
Gmeiner i tingim 4-pela bikpela samting taim em i laik kamapim dispela ples bilong lukautim pikinini—em mama, ol brata susa, gutpela sindaun long wanpela haus, na wanpela ples. Wanpela meri olsem “mama” em bai stap olsem as bilong wanpela “famili” i gat 5-pela, 6-pela o sampela pikinini moa long en. Na meri bai stap wantaim ol dispela pikinini na tingim ol na mekim pasin sori long ol olsem mama tru tru bai mekim. Ol dispela pikinini bai stap insait long dispela “famili” wantaim dispela “mama” inap long ol i bikpela pinis na lusim “haus.” Ol pikinini i stap insait long “famili” ol i gat narapela narapela krismas. Olsem na ol pikinini i stap wantaim sampela “brata susa” i bikpela o liklik long ol na ol i lainim pasin bilong lukautim narapela. Dispela i helpim ol long abrusim pasin bilong tingim ol yet tasol. Ol i laik makim pikinini bilong stap insait long wanpela “famili” taim krismas bilong em i no bikpela tumas. Na ol i no save brukim ol brata susa tru tru i go long ol narapela narapela hap, nogat; ol bai stap wantaim insait long wanpela “famili.”
Ol ples i gat 15 “famili” i stap long en na ol wan wan famili i gat haus bilong ol yet. Ol i skulim ol pikinini long helpim “mama” bilong ol long ol wok bilong haus. Tru, dispela famili i no gat wanpela papa, tasol ol i stretim rot na bai i gat wanpela man bilong givim gutpela tok bilong stiaim tingting bilong ol pikinini na bilong stretim ol. Ol pikinini i save go long ol skul i stap klostu. Na olgeta mun ol “famili” i save kisim hap mani i stret bilong lukautim ol. Ol i baim ol kaikai na klos long ol stua i stap long hap bilong ol. Ol i laik helpim ol pikinini long kisim ol amamas na lain long karim ol hevi olsem ol famili tru tru i save mekim. Dispela bai helpim ol long stap wankain liklik olsem planti pikinini i gat papamama. Na dispela i redim ol bilong kamapim famili bilong ol yet taim ol i bikpela pinis.
Bilong Painim Nambawan Rot Bilong Stretim Hevi
Ol ofis bilong stretim rot bilong adoptim pikinini, ol haus em gavman i makim bilong lukautim ol pikinini wanpis, ol SOS Ples Bilong Ol Pikinini, na UNICEF wantaim ol narapela oganaisesen, ol i wok strong long helpim ol pikinini i no gat gutpela sindaun. Tasol maski ol i mekim ol bikpela wok, i gat sampela lain i stap yet em ol i no gat gutpela sindaun. Na maski ol i gat bikpela laik long mekim, ol i no inap givim gutpela lek long pikinini em lek bilong em i bagarap, o pinisim sik longlong bilong pikinini, o pasim pikinini gen wantaim papamama, o stretim rot na bai pikinini i ken holimpas papa o mama i dai pinis.
Olsem na ol man yet i no inap kamapim ol samting bilong stretim tru hevi bilong ol pikinini. Tasol ol dispela hevi bai pinis! Tru tumas, ating i no longtaim na ol bai pinis. Tasol ol dispela hevi bai pinis olsem wanem?
[Futnot]
a Lukim ol stori “Land Mines—What Can Be Done?” i kamap long Kirap! (tok Inglis) bilong Me 8, 2000.
[Ol Piksa long pes 8, 9]
Ol pikinini i mas i gat papamama bilong laikim ol tru